Ньурбаҕа көтөр фабриката, Кыһыл Сыыр кыһалҕалара

(Иннин хаһыат 3 №-гэр 25.01.19 көр)

«Дьон кэтэһэр эбит…»

Ил Түмэн улахан делегацията Бүлүү сүнньүн улуустарыгар сылдьар кэмигэр, хайа да көрсүһүүгэ, мунньахха да буоллун, олохтоох дьон бары сэргэхсийэ, эрэҥкэдийэ көрсүбүттэрин бэлиэтии көрдүбүт. Ньурбаҕа, Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ, Бүлүүгэ, кырдьаҕас, эдэр да дьон бары интэриэһиргээн, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлигэр Петр Гоголевка туһаайан үгүс ыйытыылары биэрдилэр, этиилэри оҥордулар. Ол эмиэ сөп буоллаҕа, кылгас кэм иһигэр, 5 хонук устата бу эҥэри барытын хабан, улахан делегациянан үгүс көрсүһүүлэри ыытан, араас тэрилтэлэргэ сылдьан, дьон туруорсуутун истэн, билэн кэлии эмиэ өтөрүнэн буолбатах сырыы эбээт! Ону үгүс дьон эппитин бэлиэтээн, сурунан хаалбыппын. Элбэхтэн биир холобур, Үөһээ Бүлүүгэ буолбут улуус актыыбын, олохтоохтору кытта улахан мунньахха тыл эппит Николай Николаев “Ил Түмэн салалтата 2018 сыл балаҕан ыйын 9 күнүн, быыбар кэннэ парламент аһаҕас буолуоҕа, элбэх хайысханан үлэлиэҕэ диэн эппит тылгытын толорон, биһиги эҥэр кэлбиккит кэрэхсэбиллээх. Маннык миэстэтигэр кэлэн, кэпсэтиһэн, туруорсан, өйдөһөн олорорбут саха норуотун кэскилигэр улахан суолталаныа дии саныыбын… Бу сылы Ил Дархан А.С. Николаев Сомоҕолоһуу сылынан биллэрэн, биир өйгө-санааҕа киирэн, түмсүөҕүҥ диэн ыҥыран турар. Ол олоххо киирэн иһэриттэн, дьон ону өйүүрүн көрөрбүттэн, туоһу буоларбыттан астынабын. Бу сырыы Бүлүү регионугар улахан суолталаах буоларыгар, дьоммут-сэргэбит олоҕо тупсарыгар быһаарыылаах буолуоҕа диэн эрэнэбит».  Итинник хабааннаах сэҥээрии тылы үгүстүк иһиттибит диэххэ сөп – Сунтаар Элгээйитигэр, Бүлүү Тааһаҕарыгар…

Бүлүү сүнньүн олохтоохторун кытта бөҕө сибээс 

Эттэххэ дөбөҥ, 4 улууска сырыы диэн. Оттон хас биирдии улууска хас да нэһилиэккэ, тэрилтэҕэ, объектарынан сылдьыахха, көрсүһүүлэри оҥоруохха  диэтэххэ, уустук да, сыралаах да үлэ. Холобура, тохсунньу 19-21 күннэригэр — субуотаҕа, өрөбүлгэ, бэнидиэнньиккэ  Ньурбанан,Сунтаарынан, түүннэри айаннаан Үөһээ Бүлүүгэ кэлии, хонор сири булуу, туруу, кэтэһии эмиэ туһугар бириэмэ, сыра-сылба баранар. Ол да буоллар, туруоруллубут  сорук толоруллуохтаах, бигэргэммит былаан туолуохтаах. Онон айан суолун тутуһан иннибит диэки баран иһэбит. Салгыы эмиэ түүннэри Бүлүүгэ айан, түүннэри Староватов аатынан музейы кытта билсии. Сарсыныгар Бүлүү куората, Кыадаҥда, Чочу нэһилиэктэрэ, Кыһыл Сыыр бөһүөлэгэ, киэһээ 9 чааска диэри Тааһаҕар нэһилиэгэр сылдьыы уонна түүннэри Дьокуускайга айан. Итинник ыгым эрээри, толоруллубутуттан киһи санаата кэлэр, кыаллыбытыттан кынаттанар үлэтэ оҥоһуллубутуттан үөрүү бүччүм санаата кууһар. Ону кытта дьону, сири, дойдуну кытта билсии, биир кыһалҕанан, биир тыынынан сылдьыы эмиэ туһугар туһалаах да, суолталаах буолара өйдөнөр.

Бүлүү федеральнай трассатын устунан айан бу эҥэр улуустар олохторун-дьаһахтарын илэ хараххынан көрөн билсии толкуйдатар түгэннэрдээх. Улуустар кииннэрэ улаатан, араас саҥа тутууларынан киэркэйэн иһэллэрэ харахха быраҕыллар. Айан суолун кыйа олохсуйбут нэһилиэктэр эмиэ  араас государственнай таһымнаах программаларга киирэн, хас эмэ уонунан сылларга тохтоон турбут былааннарын сөргүтэн, социальнай объектар тутулла туралларын сэргии, эрэнэ көрөҕүн. Биллэн турар, бу сырыы кэмигэр олох үчүгэй, кыайыылаах өрүтүн эрэ буолбакка,  кыһалҕалары, туруорсуулары хайдах гынан быһаарабыт, дьоммут-сэргэбит олоҕун хайдах гынан тупсарабыт, сайыннарабыт диэн хайысханан киэҥ кэпсэтии тахсыбытын этиэххэ наада.  Ил Түмэн бу сырыытынан Бүлүү бөлөх улуустарга кэскиллээх,  дьыалабыай сибээһи олохтообутун, уопсастыбаҕа аһаҕас кэпсэтиини хайдах гынан наадалаах, кэскиллээх өттүнэн салайары көрдөрбүтүн бэлиэтиир оруннаах буолуо. Ил Түмэн делегациятын кытта көрсүһүүгэ сылдьыбыт дьон ону туоһулуохтара дии саныыбын.

Тэрилтэлэр, бөһүөлэктэр, олохтоохтор туруорсаллар

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ П.В. Гоголев, улахан делегация чилиэннэрин сырыытын программата киэҥник уонна толкуйдаахтык аттарыллан оҥоһуллубут буолан, промышленнай, оҥорон таһаарар тэрилтэлэр, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ, оскуолалар, оҕо садтара, балыыһалар, культура да тэрилтэлэрэ хабыллан киирбиттэр. Сырыы түмүгүнэн көрдөххө, олортон үгүстэрэ кыһалҕалаах тэрилтэлэр, объектар буолалларын бэлиэтиэххэ сөп.

Делегация чилиэннэрэ Ньур­батааҕы көтөр фабрикатын анаан-минээн көрдүлэр, балаһыанньаны кытта билистилэр. Ааспыт сыл ыам ыйыгар көтөрдөрү тутар промышленнай сыахха улахан сууллуу тахсыбытын билэҕит. Саахал  ороскуотун сабынан, атаҕар турарыгар сөптөөх былааннаах үлэ бара турар эбит. Ньурба улууһун баһылыга Алексей Иннокентьев, улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Сергей Евсеев уонна Петр Гаврильев саахал кэнниттэн саҥа туруоруллубут промышленнай оборудование сыаҕын көрдөрдүлэр.  2018 сыл күһүнүттэн саҕалаан Германияттан  49 680 сымыыттыыр кууруссаны килиэккэлэринэн тутарга бүтүн сыах оборудованиетын атыылаһан, тиэйэн аҕалан, алтынньы-сэтинньи ыйдарга таҥан, үлэлииргэ бэлэм оҥорбуттар. Ону барытын үлэлэтэн көрдөрдүлэр. Кууруссалары олунньуга-кулун тутарга атыылаһан аҕалан, сымыыты кулун тутартан атыыга таһаарар былааннаахтар.   Ону кытта билигин фабрика туох уустуктары көрсөрүн, кыһалҕаларын, былааннарын билиһиннэрдилэр.  Фабрика салалтата иэстэри сабарга уонна уотурбаны,  хочуолунайга  чоҕу атыылаһарга, сымыыты харайарга, хаалыырга анаан саҥа оборудованиены ыларга, вентиляцияны тардарга,  ыскылааты  тутарга, Бүлүү өрүһэ киртийиитин, онон ууну ылар, ыраастыыр станцияны тутарга үп-харчы өттүнэн уустуктар баалларын эттилэр уонна Ил Түмэн салалтатыттан, депутаттартан өйүүллэригэр көрдөстүлэр.

Өрөспүүбүлүкэ парламенын айанын суолугар биир ураты объегынан Орто Бүлүүтээҕи гаас конденсата хостонор сиригэр “ЯТЭК” ПАУо «Гааһы комплектаан бэлэмниир установката» буолла. Саха сирин киин, Өлүөнэ нөҥүө улуустар гааһы туһанар кээмэйдэрин 85%  хааччыйар, Дьокуускай куорат гааһы туттуутун 90 тахса бырыһыанын хааччыйар, мээнэҕэ даҕаны “Саха сирин сүрэҕэ” диэн ааттанар  кытаанах хонтуруоллаах объекка, кэлбит ыалдьыттары биир автобуска олордон киллэрэн, экскурсиялаттылар, кэпсээтилэр. Халлааҥҥа диэри уоту уһаара турар икки турба ыраахтан көстөн, чугаһаан истэххэ, тулатынааҕы сири-уоту ириэриэх курдук. Исписэлиистэр быһаарбыттарынан, бу уоту гаастан конденсатын арааран ылалларыгар метанын  уматаллар эбит. Халлааны сылыта турар уоту, кэлин  анал оборудование туруоран, объегы ититиигэ туһаныахтаахпыт диэн биһиги санаабытын таайан  быһаардылар.

Бу  установка дэнэр эрээри, киэҥ иэҥҥэ тайаан сытар улахан объекка, биһиги сылдьар кэммитигэр 16 скважинаттан гаас турба устун хачайданан кэлэр эбит уонна манна установкаларга байытыллан, салгыы “Сахатранснефтегаз” турбаларын устун Дьокуускай, Бүлүү хайысхатынан утаарыллар.  Кэпсииллэриттэн, уопсайа  28 гаас скважината баар  эбит. Билигин Бүлүү уҥуор скважиналартан кытта гаас хостонон, турбаларынан бу объекка киирэ турар.  ЯТЭК специалистара үлэ режимэ, кээмэйэ былаанынан баран иһэр, гаас туох да харгыһа суох ыытылла турар диэн мэктиэлииллэр.  Биһиги  манна уһаабакка гааһы хостооччулар бөһүөлэктэригэр Кыһыл Сыырга олохтоохтору кытта көрсүһүүгэ, тэрилтэлэргэ сылдьарга тиэтэйэбит.

Кыһыл Сыырга билигин 3000 киһи олорор, онтон үлэлиир саастааҕа 1808, олохтоох дьаһалтаҕа билиммиттэринэн, аҕам саастаах дьон ахсаана элбээн, соторунан биэнсийэлээхтэр бөһүөлэктэригэр кубулуйар кыахтаах. Ону туоһулаан, элбэх быраҕыллыбыт дьиэлэр, объектар түннүктэрэ хараҥанан чөҥөрүйэн тураллара, кырдьыга да, хобдох. Мунньахха баран иһэн, аара ОДьКХ ууну хачайдыыр, ыраастыыр станциятыгар , “Сахатранснефтегаз” АУ исписэлиистэрэ олорор толору усулуобуйалаах уопсайдарыгар, баһаарынай чааска сылдьан, үлэни-хамнаһы кытта билистибит.

Бөһүөлэк олохтоох дьаһал­татыгар Ил Түмэн делегацията кэлэригэр эрдэттэн бэлэмнэнэн, Кыһыл Сыыртан улуустааҕы мунньах уонна олохтоох сэбиэт депутаттара туруорсууларын суругунан туттардылар,  тылынан да эттилэр. Кыһыл­ Сыыр баһылыга Марат Калимуллин, уопсайынан, бөһүөлэккэ сайдыы өттүнэн буолбакка, тыыннаах хаалар туһугар мөхсөн олоробут диэн, кыһалҕаларын билиһиннэрдэ, туруорсууларбытын өйөөҥ диэн тыл эппит депутаттар ыҥырдылар.  Ол курдук, эргэрбит объектардаах баһаарынай чаас (1979 с. тутуу), балыыһа, оҕо саадын тутуутун, иһэр уунан хааччыйар скважинаны   туруорустулар.  Кырдьыга да, бөһүөлэккэ төрөөбүт, олохсуйбут дьон элбэх эбит уонна өссө салгыы олохсуйар да санаалаахтар. Холобура, 2018 сыл түмүгүнэн Кыһыл Сыырга 48 оҕо төрөөбүтэ кэскил кэрэһитэ буолбатах дуо?! Бүлүү улууһун мунньаҕын депутата, бюджет-экономика хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ И.С. Иванов Ил Түмэн иннигэр Кыһыл Сыыр бөһүөлэгин социальнай-экономическай сайдыытын концепциятын оҥорорго анаан, 2019 сыл бастакы аҥаарыгар  научнай чинчийии ыытарга, экологическай хоромньуну үөрэтэргэ үбүлээһин боппуруоһун туруорда. Салгыы ол чинчийии түмүктэригэр олоҕуран “ЯТЭК”, “Сахатранснефтегаз» кытта хайдах үлэлэһэри тобулан, сөбүлэһии түһэрсиэххэ наада диэтэ. Көрсүһүү түмүгэр Петр Васильевич Кыһыл Сыыр Саха сиригэр ураты суолтатын бэлиэтээн туран, олохтоох депутаттар көхтөөхтөрүн, туруорсууларын сэҥээрэ бэлиэтиибин диэтэ. Бөһүөлэк кыһалҕаларын, туруорсууларын быһаарыыга СӨ Бырабыыталыстыбатын, Бүлүү улууһун дьаһалтатын таһымыгар үлэлэһэн, хонтуруолга ылыахха, араас варианнары барытын толкуйдаан, ырытан үөрэтиэххэ диэн эттэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ салгыы олунньуга ыытыллар 12 национальнай бырайыактары олоххо киллэрии туһунан аһаҕас кэпсэтиигэ эһиги кэлэн кыттыҥ, туруорсууларгытын салгыы көмүскээҥ диэн  ыҥырда.

Алексей МАТВЕЕВ