Тарыып бэлиитикэтигэр улахан уларыйыылар киирдилэр

2019 сыл үгүс уларыйыылары аҕалла, ол иһигэр биһиги олохпутугар-дьаһахпытыгар биир сүрүн миэстэни ылар тарыыптарга эмиэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин сыана политикатыгар судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Винокурованы кытары кэпсэттибит.

­— Антонина Борисовна, биһиги, бастатан туран, 2019 сылга сыана оҥоһуллуутун эйгэтигэр ханнык уларыйыылар киирбиттэрин туһунан кэпсэтиэхпитин баҕарабыт.

— Сыана туһунан этэр буоллахха, биһиги кэмитиэппит олох-дьаһах коммунальнай хаһаай­ыстыба өҥөлөрүн тарыыбын, уот тарыыбын уонна атын өҥөлөр сыаналарын бигэргэтэр соруктаах. Ас-үөл сыанатын судаарыстыба салайбат. Ол гынан баран Саха сирэ Уһук Хоту сиргэ киирсэрин быһыытынан, сыанаҕа муҥутуур эбиллии (торговай надбавка) кээмэйин олохтоох салайыныы уорганнара бигэргэтэр кыахтаахтар. Сыананы ааҕан таһаарар специалистар маныаха айан суолун, атыы-эргиэн эбийиэгин тутуу сыллааҕы ороскуотун ааҕан таһаараллар.

Билигин улахан уларыйыылар олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыба өҥөлөрүн (ОДьКХ) тарыыбыгар киирдилэр. Ол курдук, дойду үрдүнэн кытаанах бөҕү харайыыга саҥа сокуон киирбитинэн, бөҕү харайыы сыанатын быйылгыттан биһиги кэмитиэппит бигэргэтэр буолла. Урут бөҕү харайыы тарыыбын муниципальнай дьиэлэргэ олохтоох салайыныы уорганнарынан уонна атын дьиэлэргэ уопсай мунньаҕынан быһаараллара. Быйылгыттан бу өҥө ОДьКХ өҥөтүнэн буолла уонна тарыыбын СӨ сыана политикатыгар судаарыстыбаннай кэмитиэтэ бигэргэтэр.

Кытаанах бөҕү харайыы туһунан РФ  сокуона  олоххо  киирэринэн,  бу иннинэ биһиги өрөспүү­бүлүкэбитигэр ити хайысханан хайдах үлэ ыытыллыаҕа үгүстүк сырдатыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэбит оройуоннарын биэс зонанан арааран, хас биирдиилэригэр регионнааҕы оператордары анаатылар. Киин, илиҥҥи, соҕурууҥҥу, арҕааҥҥы уонна арктикатааҕы зоналар диэн буоллулар. Билиҥҥитэ арктикатааҕы зонаттан атын зоналар регионнааҕы оператордарыгар тарыып кээмэйин бигэргэттибит. Арктикаҕа ОДьКХ ГУП анаммыта да, сайаапкатын түһэрэ илик. Дьокуускай холобурунан көрдөххө, куораттан тахсар Бүлүү суолун 26 км бөҕү харайар саҥа полигон тутуллара былааннанар. Эбийиэк тутуута 1 млрд солк. тэҥнэһэр, ол эрэн бу сууманы кредит ылар буолан, уопсайа 1800 мөл. солк. ороскуот буолан тахсар. Бу сууманы 10 сылга түҥэтэммит, ороскуоту тарыыпка киллэрдибит. Ону таһынан тулалыыр эйгэҕэ куһаҕан дьайыы диэн пуунунан эбии төлөбүр баар буолла. Ол түмүгэр 2019 сылга ОДьКХ тарыыба улаатта. Маны таһынан салайар хампаанньаларга эбэтэр олохтоох салайыныы уорганнарыгар бөх мунньуллар контейнердара турар былаһааккаларын көрүү-харайыы эбээһинэһэ хаалар. Ол эбэтэр, кинилэр бу үлэлэрин иһин төлөбүрдэрэ оннунан хаалар. Оттон контейнердары регионнааҕы оператордар бас билиилэригэр киллэрбиттэрэ, кинилэр инникитин сыыйа-баайа бөҕү мунньар контейнердары саҥардар соруктаахтар. Онон регионнааҕы оператор үлэлэригэр контейнердары хааччыйыыттан саҕалаан бөҕү тиэйэн полигоҥҥа сүөкээһин киирэр. Маны таһынан полигону көрүү-истии, бөҕү суортааһын баар буоллаҕына, ол  ороскуоттара киирсэллэр. Бу уларыйыы биир олус үчүгэй өрүттээх – ол бөҕү таһааччыларга эппиэтинэһи үөскэтэрэ. Холобур, бу иннинэ тэрилтэлэр бөх тиэйиитин эрэ ороскуотун төлүүр этилэр. Маныаха тиэйээччи тэрилтэлэр ырыынак күрэҕин сиэринэн, чэпчэки сыанаҕа тиэйэн баран, үрдүттэн сыһыаннаһан, тыаҕа таһааран сүөкээн кэбиһэр түгэннэрэ элбэх. Санаан көрүҥ, 200 солк. тиэйэн баран аҥаарын полигоҥҥа төлөөбөтө чуолкай. Ол иһин куорат таһыгар санкцията суох сыбаалкалар күн-түүн элбии тураллар. Регионнааҕы оператордар бу үлэни тиһэҕэр диэри тиэрдэллэрэ саарбахтаммат.

Оттон бу уларыйыылар түмүктэригэр олохтоох дьоҥҥо тарыып төһө улаатыаҕай диэн ыйытар буоллаххына, урут бөҕү харайыыга дьиэ квадратнай иэнинэн төлөөбүт буоллахтарына, билигин дьиэҕэ хас киһи олорорунан төлүүр буоллулар. Хайдах төлөтөрү регион бэйэтэ быһаарар боломуочуйалааҕа. Биһиги ааспыт сылга уопсастыбанньыктары кытары элбэхтэ көрсөн, мунньахтары ыытан, ааҕыыбытын-суоппутун дакаастаан, түмүгэр дьиэҕэ олорор киһи ахсаанынан тарыып быһылыннын диэн түмүккэ кэлбиппит. Бөҕү киһи таһаарар буоллаҕа эбээт. 2019 сылга ОДьКХ тарыыба төһөнөн улаатта диир буоллахха, Дьокуускайга 63 кв. м иэннээх кыбартыыраҕа олорор үс киһилээх дьиэ кэргэҥҥэ бөҕү харайыы пуунунан төлөбүрэ икки төгүл улаатта. Ол түмүгэр уопсай коммунальнай төлөбүр 4% курдук улаатта. Эбэтэр маннык дьиэҕэ уопсайа 287 солк. курдук эбиллиэҕэ.

— Былырыын кэлэр сылга НДС улаатар диэн сонун дьону эмиэ долгуппут буолуохтаах. Бу үрдээһин олохпутугар төһө биллиэҕэй?

— Быйыл НДС 18-тан 20% дылы улаатта. Урукку кэмҥэ коммунальнай өҥөлөргө тарыып сылга биирдэ, от ыйын 1 күнүгэр уларыйар эбит буоллаҕына, бу сылга аан бастакытын тохсунньу ыйтан саҕалаан 1,7% улаатта, онтон от ыйыгар 2,4%  улаатыа. Солкуобайынан тэҥнээн көрөр буоллахха, үөһэ этиллибит дьиэ кэргэн ыйдааҕы ороскуотугар 50 солк. курдук НДС-ка эбиллиэҕэ диэн сабаҕалыыбыт. Улахан кыбартыыралаах дьоҥҥо, биллэн турар, онтон элбэх буолуоҕа.

— Бензин сыанатын эһиги кэмитиэккит хонтуруоллаабатын билэбин, ол гынан баран, бензин сыанатын кытары атын сыана эмиэ быһаччы сибээстээх буолбат дуо?

— Ханнык баҕарар салааҕа сыаналар бэйэ-бэйэлэрин кытары ситимнээхтэр. Дьиҥэ, бензин сыаната судаарыстыбанан хонтуруолламмат. Ааспыт сылга бензин сыаната үрдээн турдаҕына, сайын, саас сыллааҕы атыылаһыыбытын оҥорбуппут. Биһиги сыанабыт сааскы, сайыҥҥы кэмҥэ бензин хас сыаналааҕыттан тутулуктанар. Ол иһин сыл устата бензин сыаната түһүүтэ биһиэхэ дьайбат. Холобур, ааспыт сылга собуоттан атыылаһар сыанабыт олус улааппыта. “Саханефтегазсбыт” ол сыананы сырса сатаан улаатыннарар гынан баран сиппэтэ, ол иһин улахан ночоокко барда. Ол эбэтэр кыһалҕаттан тахсар сыалтан, бензин сыанатын үрдэтэргэ күһэллибитэ. Эмискэ буолбакка, сыл устата кыра-кыралаан. Бу сыанаҕа биһиги кэмитиэппит орооһор кыаҕа суох. Ол эрэн Уһук Хоту сиргэ олорорбутунан, бензин сыанатыгар эбии төлөбүрү быһабыт (надбавка) — нефтебазалар, заправка станцияларын ороскуоттарын. Бу надбавкабытын сылга биирдэ быһабыт, сыанаҕа ылар ирээтэ 10% ордуга суох.

— Оттон электроэнергиябыт тарыыбын туһунан кэпсэтэр буоллахха…

— Биһиги кэмитиэппит өҥө тарыыптарын бигэргэтэр. Ол курдук электроэнергия, ититии, канализация, уу (сайыҥҥы уу ситимэ киирсибэт) тарыыптарын бигэргэтэбит. Гаас сыанатын Арассыыйа быһар, ону биһиги куоракка уонна тыа сиригэр диэн арааран тарыыбы бигэргэтэбит. Сыл устата бу быспыт сыанабыт халбаҥнаабакка турар. Оттон электроэнергия тарыыбын туһунан этэр буоллахха, олохтоох дьоҥҥо тарыып НДС эрэ кээмэйинэн улаатта. Улахан уларыйыы тэрилтэлэргэ уонна урбаанньыттарга сыһыаннаах буолуоҕа. Ол курдук, үрдүк күүрүүлээх линиялар тутулланнар, киин уонна арҕаа энергооройуоннар сыана быһыллыбат зона диэҥҥэ холбостулар. Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар диэри кэлбит линия ГРЭС линиятыгар холбосто. Ол курдук, Саха сирин ситимэ Уһук Илиҥҥи регионнар уопсай уоттарын ситимигэр холбосто. Ол түмүгэр ГРЭС-1, ГРЭС-2, Бүлүү ГЭС-тара электричестволарын уоту туһанааччыларга быһаччы буолбакка, уот энергиятын уоптабай ырыынакка атыылыыр буоллулар.

Балар бэйэлэрин ороскуоттарын федеральнай монополияны утары сулууспаҕа көмүскээннэр, тарыыптарын бигэргэтэллэр. Электрическэй уоттарын ол тарыыптарынан атыылыыллар. Биһиги ол тарыып төһө буоларын билбэппит, тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэбитигэр уот ситимин тарҕатар “Якутскэнерго” уоту туһанааччыларыгар – тэрилтэлэргэ уонна урбаанньыттарга тарҕатар уотун тохсунньу 1 күнүттэн кууһунан атыылыыр ырыынактан атыылаһар буолла. Оттон ол ырыынакка уоту оҥорон таһаарар станциялар элбэхтэр, туох баар Уһук Илиҥҥи региоҥҥа үлэлиир станциялар бары киирэллэр (Хабаровскай кыраай, Амурскай уобалас, Приморье станциялара). Ол станциялар үлэлэрин барыларын кэтиир системнай оператор диэн баар, кини хас сөкүүндэ, мүнүүтэ, чаас аайы станциялар уоту биэриилэрин көрөн ноҕуруускалыыр. Ханнык станцияттан төһө электроэнергия тахсарын кини быһаарар. Онно сүрүн тутуһар көрдөрүүлэринэн, чэпчэки сыаналаах станцияларга ноҕуруускалыыр. Онон чаас аайы сыана халбаҥныы туруон сөп. Станциялар кууһунан атыылыыр ырыынакка уоттарын төһө сыананан атыылаабыттарынан уопсай сыана олохтонор. Ол халбаҥнааһын учуоттанан, ый бүтэһигэр көрдөрүү түмүгүнэн сыана олохтонор.  Ити станциялар туһунан. Онтон уот ситимин ороскуотун, уоту тиэрдии ороскуотун биһиги кэмитиэппит быһаарар. Ону таһынан уоту атыылааһын (сбыт) ороскуотун эмиэ. Тарыып кээмэйэ ороскуоттан оҥоһуллар. Ол курдук, тэрилтэлэр уонна урбаанньыттар электроэнергияларын тарыыбыгар үс ороскуот дьайда – станция, ситимнэр, атыылааһын ороскуоттара. Тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан тэрилтэлэр, урбаанньыттар уоттарын квт чааһыгар төһөнү төлүөхтэрэ биллибэт. Ол барыта станциялар ороскуоттара уларыйа турар буолан, хайдах кууһунан атыылыыр ырыынак үлэлиириттэн, системнай оператор хайдах ноҕуруускалыырыттан тутулуктанар сыана. Итиэннэ кыһыҥҥы, сайыҥҥы тарыыптар кыратык да буоллар араастаһыахтара. Дьыл сылаас кэмигэр, биллэн турар, кыратык чэпчиэҕэ. Электроэнергияны туһаныы маннык тиһигэр киирэрбит күн-дьыл боппуруоһа этэ. Ньиэп, гаас баараҕай ситимин былаһын тухары үрдүк күүрүүлээх уот линията тардыллара биллэр. Онон улахан станциялар барылара биир тиһиккэ холбоннулар, ол иһин уоту кууһунан атыылыыр ырыынакка тахсарбыт кэм ирдэбилинэн буолбута.

Тарыып үрдээһинин туһунан этэр буоллахха, маннык. РФ Бырабыыталыстыбата Уһук Илиҥҥи регионнар уоттарын тарыыбын Арассыыйа киин регионнарын тарыыбыгар тэҥниир бэлиитикэни ыыппыта. Онно бигэргэммит тарыып кээмэйэ хоту улуустарга эрэ үлэлиэҕэ. Билигин РФ бигэргэппит сыаната 4 солк 69 харчыга тэҥ. Бу иннинэ РФ субсидиятын туһанан, тарыып орто сыанаттан намыһах этэ. Бу дьыл саҥатыттан Россия орто сыанатын ситиһиэхтээхпит. Манна “Сахаэнерго” үлэлиир станцияларыгар тарыып кээмэйэ халбаҥнаабат, 4 солк. 69 харчы буолла. Бэйэҕэ турар сыанатын араастаһыытыгар федеральнай субсидия бэриллэр. Онтон атын улуустарга ити уоптабай ырыынакка тахсаммыт, субсидия наадата суох буолла. Тарыып кээмэйэ улаатыа гынан баран, үөһэ этиллибит Россия орто сыанатын куоһарыа суоҕа.

— Антонина Борисовна, ааҕааччыларбыт эн иһитиннэриигиттэн элбэҕи билбиттэригэр эрэнэн туран махтанабыт.

Сардаана Кузьмина