Депутат боломуочуйатын, эппиэтинэһин табатык өйдүөхтээх

Улуус сайдыыта хас биирдии нэһилиэккэ, нэһилиэнньэлээх пууҥҥа, түөлбэҕэ ыытыллар үлэттэн саҕаланар, оттон ол үлэ көдьүүһэ – олохтоох былаас бэрэстэбиитэллээх уонна ситэриилээх уорганнара нэһилиэктээҕи уонна улуустааҕы таһымҥа сүбэнэн бииргэ түмсэн үлэлииллэриттэн тутулуктаах. Маныаха бэрэстэбиитэллээх уорган депутата үлэтин кыһамньылаахтык уонна таһаарыылаахтык толорорго, дьон-сэргэ туһугар эппиэтинэһин үрдэтэн бэйэтин депутат быһыытынан аатын, суолтатын үрдэтэргэ, бөҕөргөтөргө дьулуһуохтаах. Күн бүгүн биһиги улууспутугар былырыын күһүн ыытыллыбыт быыбардар түмүктэринэн талыллыбыт депутаттарга ити дьулуһууну толорор, үлэлэһэр, олоххо киллэрэргэ усулуобуйалар үөскэтилиннилэр. Бүгүн улуус үрдүнэн 226 депутат боломуочуйаларын толороллор. Саҥа талыллыбыт нэһилиэк Сэбиэттэрин састааптара улаханнык уларыйда, ол курдук билиҥҥи састааптан 51 эрэ депутат иккис, эбэтэр үһүс болдьоххо быыбарданна, ол аата биһиги 73 % саҥа депутатскай корпустаахпыт.

Саҥа быыбардаммыт депутаттар, бу эйгэҕэ саҥа үлэлии кэлбит дьон тугу күүтэллэрий? Туох-ханнык иннинэ депутат боломуочуйатын, депутат анал туругун, эппиэтинэһин өйдүү сатааһыны. Улуус Сэбиэтэ алтынньы-сэтинньи ыйдар усталарыгар 4 хайысханан кустовой семинардары тэрийэн ыытта. Семинардарга кыттыы, быһаччы этиэххэ наада, биһигини үөрдүбэтэҕэ. Дьон депутат буолуу диэн аҥардас мандааты эрэ ылыы буолбатаҕын, бу киэҥ өрүттээх, дириҥ ис хоһоонноох үлэ, эппиэтинэс буоларын ситэ өйдүү иликтэр диэн этиэҕи баҕарыллар.

Хас биирдии депутат бэйэтин быыбардыыр уокуругун социальнай паспорын оҥостуохтаах, быыбардааччылары кытта үлэтэ анал былааннаах буолуохтаах, депутат дневнигин оҥостон үлэни тэрийиэхтээх. Маныаха олохтоох дьаһалталар бэрэстэбиитэллээх уорган үлэтин тэрийиигэ, сокуон ирдэбилин тутуһан, материальнай-техническэй хааччыйыыны оҥоруохтаахтар. Биһиэхэ кистэл буолбатах, олохтоох дьаһалталар депутаттары сессиянан быһаарыллар боппуруостары эрэ көрүүгэ ыҥырар, түмэр чахчылара бааллар. Миэстэҕэ бэрэстэбиитэллээх уорган үлэтин хааччыйыы – бу дьаһалталар боломуочуйалара. Биһиги күн бүгүн бэрэстэбиитэллээх уорганнар үлэлиир миэстэлээх буолууларын туруорсабыт, кинилэр номенклатурнай  дьыала-куолу, докумуон өттүнэн хааччыллыыларын ирдиибит.

Депутат үлэтигэр биир ураты болҕомтону ылар хайысханан кини боломуочуйаларын олоххо киллэриигэ сокуон өттүнэн мэктиэлээһин буолар. Бу Саха Республикатын 2010 с. ылыллыбыт 865-З №631-IV сокуонунан хааччыллар. Бу сокуонунан бастайааннайа суох төрүккэ үлэлиир депутакка үлэлиир усулуобуйа, муниципальнай быраап актата баар буоллаҕына, бэл айан, почта, телеграф, командировка ороскуоттарын олохтоох бюджеттан толуйуу көрүллэллэр. Маны таһынан депутат боломуочуйатын толорууга дуоһунастаах дьон, тэрилтэ салайааччылара быһаччы эппиэтинэһи сүгүүлэрэ, депутат ыйытыгар 15 күн иһинэн хоруйдары булгуччу ыытыахтаахтара, депутат бэрэстэбиитэллээх уорган мунньахтарыгар кыттар кэмигэр уонна быыбардааччыларын кытта үлэлииригэр анаан ыйга 3 күҥҥэ дылы үлэтиттэн босхолонуута мэктиэлэнэр.

Бары билэрбит курдук, нэһилиэк баһылыктара үс боломуочуйаны толороллор – муниципальнай тэриллии баһылыгын, толорор-дьаһайар уорган дьа­һалтатын баһылыгын уонна бэрэстэбиитэллээх уорган бэрэссэдээтэлин боломуочуйатын. Биһиги улууска тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх 7 нэһилиэккэ бэрэстэбиитэллээх уорган бэрэссэдээтэлин боломуочуйатын бастайааннайа суох төрүккэ олоҕуран депутаттар истэриттэн талыллыбыт бэрэссэдээтэллэр салайаллар. Онтон атын 14 нэһилиэккэ баһылыктар 3 боломуочуйаны толороллор. Депутаттар 1-кы съезтэрин резолюциятыгар киллэриллибитинэн, бу хайысхаҕа үлэни тэрийэн, нэһилиэктэр устааптарыгар уларытыылары киллэрэн, бэрэстэбиитэллээх уорган бэрэссэдээтэлин депутаттар истэриттэн  бастайааннайа суох төрүккэ олоҕуран талыы боппуруоһун өйүүбүт. Маннык дьаһаныы республика сорох улуустарыгар уонна нэһилиэктэригэр курдук, бэрэстэбиитэллээх уорганнары, боломуочуйатын толорбото диэн ыһыы, үлэтин тохтотуу түбэлтэлэрэ тахсыбаттарын туһугар туһалаах буолуох этэ.

Билигин нэһилиэк депутаттара эмиэ Федеральнай сокуон ирдэбиллэригэр олоҕуран, сылын ахсын бэйэлэрин, кэргэттэрин уонна оҕолорун дохуоттарын, ороскуоттарын атын эбэһээтэлистибэлэрин туһунан декларацияны толороллор. Күн бүгүн бу хампааньа ыытылла турар уонна муус устар ый 30 күнүгэр дылы биһигиттэн декларацияны толоруу соруга ирдэниллэр. Маныаха бары таһымҥа тыа сиригэр поселение депутаттарын бу эбээһинэстэн босхолооһун туһунан туруорсуулар ыытыллаллар. Манна Ил Түмэммит эмиэ өйөбүл буоларын биһиги биһириибит. Ол эрээри, федеральнай сокуону оҥорооччу билигин ханнык-туох быһаарыыны ылыныаҕын этэр уустук. Онон, декларацияны түһэрэр эбээһинэс – судаарыстыба коррупцияны утары ыытар политикатын биир сүрүн хайысхата буоларын өйдөөн, баар сокуону халбаҥа суох толоруу ирдэниллэр.

Бэрэстэбиитэллээх уорганнар, бары таһымҥа үлэлиир депутаттар үлэлэрин биир тутаах хайысхатынан олохтоох бюджет үбүн-харчытын, баайы-дуолу оҥорууга уонна ону дьаһайыыга кыттыы буолар.

Биһиги улууспут уонна нэһилиэктэрбит олохтоох бюджеттара дотациялаах буолаллар. Улуус бюджетын дохуоттаах чааһын уопсай кээмэйигэр бэйэ дохуоттаах чааһа 5% аҕыйах, оттон нэһилиэктэри этэ да барыллыбат. Көрүллэр үп олохтоох суолталаах боппуруостары быһаарыыга ханан да тиийбэт. Бу туһунан биһиги үгүс сылларга кэпсэтэн, туруорсан, дьүүллэһэн кэллибит. Ол эрээри Бюджет кодексын билигин да олохтоох бэйэни салайыныы туһугар уларытар санаалара суох. Онон, биһиги съезд резолюциятыгар олоҕуран ороскуоттары инвентаризациялааһыны ыытыахтаахпыт. Ол эрээри бу үлэни ыытыыга методическай ыйыылар-кэрдиилэр кэрискэлэрэ наадалар.

Бэрэстэбиитэллээх уорганнар олохтоох бюджет сыллааҕы үбэ сөпкө уонна сыалыгар туһаныл­лыытын хонтуруоллуур боломуочуйаларын күүскэ туһаныахтаахтар, тутуһуохтаахтар. Бу үлэни сөпкө аттаран ыыттахпытына дуоһунастаах сирэйдэр үбү сыыһа туттууларыттан эппиэтинэскэ тардыллыыларын чахчыларын аччатар туһугар үлэ түмүктэрдээх буолуоҕа.

Депутаттар бэйэлэрин үлэлэ­ригэр хонтуруоллуур-ааҕар палата кыаҕын толору туһаныах тустаахтар. Биһиги улууспутугар бу уорган 2014 сылтан тэриллэн үлэтин балайда көдьүүстээхтик ыытар диэн бэлиэтиэх тустаахпыт. Кини анал түмүгэ суох бюджекка уларытыылар, эбиилэр-көҕүрэтиилэр бигэргэниэ суохтаахтар, бу ирдэбил кытаанахтык тутуһуллуохтаах.

Бэрэстэбиитэллээх уорганнар үлэлэригэр быһаччы уонна көдьүүстээх көмөнү Ил Түмэн оҥорор. Өссө 2014 сыл саҥатыгар Ил Түмэн республика бары улуустарын Сэбиэттэрин кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ Сөбүлэһии түһэрсибитэ. Бу сыллар усталарыгар парламент өттүттэн биһиэхэ үгүс өрүттээх методическэй көмө оҥоһулунна, семинардар, “төгүрүк остуоллар” ыытылыннылар. Ил Түмэн сис кэмитиэттэрэ улуустарга тахсан тустаах үлэни тэрийэллэр, ахсаабат көмөнү оҥороллор. Ол курдук, аҥардас 2014 сылга биһиги улууспутугар 5 төгүл тахсан көһө сылдьар мунньахтары тэрийбиттэрэ.

Маны таһынан, Ил Түмэни кытта бииргэ үлэлээһин хайысхатыгар ТОС-ры тэрийии боппуруостарыгар тохтуохпун баҕарабын. Бу хайысхаҕа биһиги улууспут республикаҕа инники күөҥҥэ сылдьар, бастакы саҕалааччылар буолабыт. Лөгөй нэһилиэгин холобуругар. Ол эрээри ылыммыт тэтиммитин кэнники ыһыктынан эрэрбит бэлиэтэнэр. Билигин республикаҕа ТОС-ры сайыннарыы Концепцията бигэргэннэ, үбүлээһин гранынан өйөөһүн бэрээдэгинэн бэриллэр буолла. Онон бу үлэбитин сөргүтэр, сэргэхситэр дьаһаллары ылыныахтаахпыт.

Билигин Ил Түмэн съезд резолюциятыгар олоҕуран аны бэрэстэбиитэллээх уорганнар бары таһымнарын кытта үлэлэһэргэ ылыста. Парламеҥҥа олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта үлэлиир отдел тэрилиннэ, Ил Түмэн иһинэн бэрэстэбиитэллээх уорганнар Сэбиэттэрэ тэриллэн үлэтин саҕалаата.

Быйыл Саха Республикатыгар улуустар таһымнарыгар олохтоох бэйэни салайыныы тиһигэ киирбитэ 15 сылын бэлиэтиибит. Кэлин сылларга улууска олохтоох бэйэни салайыныы Күнэ тэрээһиннээхтик, саҥа хайысхалары киллэрэн ыытыллар буолла. Ол курдук, сахалар бэйэлэрин салайыныыларын турууласпыт ытык өбүгэлэрбит, саха саарыннара Сэһэн Ардьакыап, Иван Мигалкин, Василий Васильевич Никифоров – Күлүмнүүр ааттарыгар сүгүрүйэн, кинилэр үөскээн-тэнийэн олорбут түөлбэлэринэн бу Күн тэрээһиннэрэ ыытыллыылара үгэскэ кубулуйар. Манан сибээстээн биир ураты этиини киллэриэхпин баҕарабын. Намҥа, Тааттаҕа, Горнайга государственность музейдара баар буоллахтарына, биһиги улууспутугар сахалар бэйэни салайыныыларын историятын музейын тутууну улахан сорук быһыытынан ылынарбыт буоллар, улуу өбүгэлэрбит, саха саарыннарын ааттарын үйэтитиигэ улахан бэлиэ буолуо этэ.

2018 сыл дойду, республика уонна улуус олоҕор улахан политическай событиелардааҕын  бары билэбит. Дойду таһымыгар кулун тутар 18 күнүгэр Президеммитин таллыбыт. Аны күһүн балаҕан ыйыгар Ил Түмэн депутаттарын, улуус баһылыгын, улуус бэрэстэбиитэллээх уорганын депутаттарын быыбардарын эппиэтинэстээх хампаанньата күүтэр.

Биһиги форуммут ыытыллыыта, кини түмүктэрэ олохтоох бэйэни салайыныы тиһигэр бэрэстэбиитэллээх уорганнар депутаттарын оруолларын, анал туруктарын үрдэтиигэ эрэ буолбакка депутаттар эппиэтинэстэрин сөпкө, табатык өйдөөһүннэригэр, онтон сиэттэрэн быыбардааччыларын  итэҕэллэрин толорууга өйдөрүн-санааларын, билиилэрин-көрүүлэрин, үлэҕэ опыттарын ууран көдьүүстээх үлэни тэрийэллэригэр туһуланар.

Иван Колодезников,

Уус Алдан улууһун депутаттарын Сэбиэтин  бэрэссэдээтэлэ

(Дакылаат кылгатыллан бэчээттэнэр).