Кэнтик уулуссатын саҥалыы көстүүтэ үөрдэр

Бырайыак чэрчитинэн

Бу үлэ «2017 сылга өрөс­пүүбүлүкэ улуустарыгар олохтоох көҕүлээһини өйүүр туһунан» пилотнай бырайыак чэрчитинэн ыытыллыбыта. Кэнтик нэ­һилиэгин дьаһалтата маннык хабааннаах бырагыраамаларга, бырайыактарга уонна граннарга сатабыллаахтык, кыайа тутан кыттар.

Уулусса саҥалыы өрөмүө­нү­гэр уопсайа 1 мөл. 500 тыһ. солк. туһаныллыбыт, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 1 мөл. солк., нэһилиэктэн 150 тыһ. солк. көрүллүбүт, маны таһынан олохтоохтор уу харчынан 100 тыһ. солк. хомуйбуттар, субуотунньуктары ыытан уонна техниканан көмөлөһөргө 100 тыһ солк. кэриҥэ үп угуллубут, тустаах тэрилтэлэр 150 тыһ. солк. биэрбиттэр. 950 миэтэрэ уһуннаах уулуссаны Иннокентий Семенов салайааччылаах Үөһээ Бүлүүтээҕи «Тонго-ВВК» ХЭТ саҥардан оҥордо.

 

 

Бэлиэтээһиннэр
Бүтүн аан дойдутааҕы баан уонна Саха сирэ:
● Саха сирэ Бүтүн аан дой­дутааҕы бааны кытары алтыһыыта 2008 сылтан оскуола иннинээҕи үөрэх­тээһин инновационнай сайдыытын салаатыгар бииргэ үлэлээһинтэн саҕаламмыт.
● 2010 с. бииргэ үлэлээһиҥҥэ Бүтүн аан дойдутааҕы баан сүрүн кредит тэрилтэтинэн буолар. Уларытан оҥорууга уонна сайдыыга норуоттар икки ардыларынааҕы бааны кытта Саха сирэ стратегическай бииргэ үлэлээһинин туһунан Меморандуму тү­һэрсии чэрчитинэн бигэргэтиллибитэ.
● 2012 с. сайын СӨ Ил Дархана Егор Борисов Бүтүн аан дойдутааҕы баан бастакы вице-президенэ Шри Мульяни Индраватины кытта Саха сиригэр оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин саҥа тэрилтэлэрин тутуу бырайыагын үбү­лээһин уонна бюджеты таһынан сыһыаннаһыылары олох­тооһун туһунан дьыалабыай кэпсэтиини ыыппыта.
● 2016 с. олохтоох көҕү­лээһини өйүүр бырагырааманы сайыннарыыга Саха сирэ пилотнай субъект бы­һыытынан талыллыбыта.

_________________________________________

Ыспыраапка

Бүтүн аан дойдутааҕы баан (Всемирный банк) — норуоттар икки ардылары­нааҕы үбүлээһин уонна араас өрүттээх кредиттээһин тэрилтэтэ. 1944 с. тэриллибит, манна 189 дойду киирэр, аан дойду үрдүнэн 10 тыһ. үлэһиттээх, 120-тэн тахса бэрэстэбиитэлистибэлээх. Баан сыала – сайдыыга наадыйар дойдуларга үбүнэн уонна техническэй туруктарын бөҕөргөтүүгэ, саҥардыыга, саҥалыы уларытан оҥорууга көмөнү оҥороро буолар. Бу баан үбүлээһининэн төрүт олохтоохтор сирдэригэр-уоттарыгар улахан тутуулар ыытыллаллар, атын да бырайыактар олоххо киирэллэр.

_________________________________________

Иккис төгүлүн талыллыбыт нэһилиэк баһылыга Валерий Николаев бэйэтин санаатын үллэһиннэ:

— Нэһилиэкпитигэр бу пилотнай бырайыак олоххо киирэригэр көдьүүстээҕин толору көрдөрдө. Саха сиригэр дьоҥҥо туһалаах бырагыраама быйылгыттан үлэтин саҕалаан, барыта этэҥҥэ олоххо киирэн эрэр диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Манна кыттар бэрт судургу, дьиҥэр, ытык аҕа кырдьаҕаһыттан эдэригэр тиийэ, дьон өйө-санаата уһуктан, олохтоохтор бары биир киһи курдук түмсэн өйүүллэрэ наада. Нэһилиэк хас биирдии киһитэ, тэрилтэ салайааччылара, уопсастыбаннай түмсүүлэр бэйэлэрин баҕа өттүнэн кыттыбыттара олус махталлаах. Маны олоххо киллэриигэ аҥардас өрөспүүбүлүкэ бюджетын эрэ үбэ буолбакка, биирдиилээн дьон, тэрилтэлэр спонсордаан эмиэ көхтөөхтүк кытыннылар. Нэһилиэнньэ көҕүлээһининэн быйыл бырагыраамаҕа талыллыбыт уулуссаны саҥардыыга көрүллүбүт үп барыта бириэмэтигэр тиэрдиллэн, улуус үрдүнэн бастакынан арылынна диэн киэн туттабыт.

Кистээбэккэ эттэххэ, бу бырайыак олоххо киирэригэр кыра мэһэйдэрдээх этэ. Бастакытынан, күн-дьыл быһыыта-майгыта, иккиһинэн, аукцион хойут ыытыллан, кыайбыт хааччыйар тэрилтэ үлэтэ элбэҕинэн, бу үлэни кэлэр сылга көһөрөргө диэн этии көтөҕүллэ сылдьыбыта. «Тонго-ВВК» ХЭТ салайааччыта Иннокентий Семенов үлэҕэ түр­гэнник ылсан, тиһэҕэр тиэрдибитигэр нэһилиэк хас биирдии олохтооҕо истиҥник махтанар диэн этэрим сыыһа буолуо суоҕа.
Үүнэр 2018 сылга бу бырагыраама чэрчитинэн эмиэ салгыы үлэлиир былааннаахпыт, билигин эрдэттэн бэлэмнэнии үлэтин саҕалааммыт саҥа бырайыагы таларга, көҕүлээһини өйүүр туһунан бүтүн нэһилиэк олохтоохторугар ыйытык ыытыахпыт. Бастыҥ диэбит бырайыагы талан, үүнэр 2018 сыллааҕы дьаһалта үлэтин былааныгар бигэргэтиэхпит уонна олоххо киирэригэр күүскэ үлэлиэхпит.

Түмүктээн этэр буоллахха, бу бэртээхэй бырайыакка тирэ­ҕирэн, өрөспүбүлүкэ үрдүнэн баар хас биирдии нэһилиэги, ону тэҥэ холбуу киин улуустары чэчирии сайыннарыаҕыҥ диэммин ыҥырабын. Дьон үтүө санаатын, көҕүлээһинин өйүүр маннык бырайыак баара олус көмөлөөх диэн тус бэйэм бэлиэтиэхпин баҕарабын.

Санатар буоллахха

Нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр туһунан бырагыраама аан дойду бүтүннүүтүн үрдүнэн үлэлиир, маныаха быйыл Саха сиригэр биэс пилотнай муниципальнай тэриллии талыллан кыттыста: Хаҥалас, Үөһээ Бүлүү, Чурапчы, Уус-Алдан уонна Жатай. Хамыыһыйаҕа 80 бырайыак киирбититтэн 50 бастыҥ бы­райыак талыллан, уопсайа 51 мөл. солк. үп туһанылынна, ол иһигэр 32 мөл. солк. – өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан, атына – нэһилиэк бюджетыттан, нэһилиэнньэттэн уонна тэрилтэлэртэн хомуллубут көмө. Үгүс нэһилиэктэр бырайыак­тара спорт былаһааккаларын тутууга уонна нэһилиэк ис-тас туругун уларытыыга, тупсарыыга анам­мыттара бэлиэтэммит. Үп миниистирэ Валерий Жондоров иһитиннэрбитинэн, 2018 сылтан нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагыраамаҕа Саха сирин бары улуустара кыттыахтара. Эһиил бырагыраама чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан көрүллүбүт 32 мөл. солк. үп эбиллэн, 500 мөл.солк. диэри улаатара былааннанар.

Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама Бүтүн аан дойдутааҕы баан (Всемирный банк) бырагыраамата буолар. Манна дьүөрэлээх бырагыраа­малар аан дойду 60-тан тахса дойдутугар уонна Арассыыйа 26 араас субъегар олоххо киирэллэр, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бу бырагырааманы олоххо киллэриигэ бастыҥнар ортолоругар сылдьар.
Бырагыраама сүрүн ирдэбилинэн олохтоохтортон субсидия 3%-тан итэҕэһэ суох үбү хомуйууну, нэһилиэк бюджетын 5%-тан ордук үбү уурууну эрэйэр, оттон биир бырайыакка судаарыстыба бюджетыттан үбүлээһин 1 мөл.солк. ордук буолуо суохтаах.

* * *
Нэһилиэк бэйэни салайыныыга киирбитинэн, нэһилиэк сайдыытын туругун, ол иһигэр араас олоххо тахсар итэҕэстэри туоратыыны бэйэлэрэ дьаһайар уонна хонтуруоллуур ирдэбиллэрэ баар, ону тэҥэ, нэһилиэк олоҕун, үлэтин, сокуонунан олохтоммут нэһилиэк боломуочуйаларын толорууга төрүт олохтоох киһи баҕа өттүнэн өйөбүлүнэн уонна көмөтүнэн ханнык баҕарар уопсай дьыала кыаллар уонна бэйэҕэ эппиэтинэс күүһүрэр.

Василий ПРОКОПЬЕВ.