Ээл-дээл сыһыан аны суох

Бу тэрээһини көрсө нэһи­лиэк дьокутааттара биһиги хаһыап­пытыгар ааспыт сыллааҕы си­йиэс резолюцията төһө олоххо киирбитин, үлэ-хамнас хайдах баран иһэрин уонна туох этиилээх­тэрин, санаалаахтарын би­ли­һиннэрдилэр.

Полина Заболоцкая, Чурап­чы улууһун, Мындаҕаайы нэһилиэгин дьокутаата, Болугур нэһилиэгин биэнсийэлээхтэрин түмсүүтүн үтүөнү оҥоруу фондатын бэрэссэдээтэлэ:
— 2017 сылга “Кооперация ньыматынан Мындаҕаайы нэһилиэгин сайдыыта» диэн инвестиция бырайыагын улуус баһылыга Андрей Ноговицын быһаччы өйөөһүнүнэн ылыммыппыт. Онон нэһилиэк дьокутааттарын сүрүн үлэтэ бу бырайыагы олоххо киллэрии тула барбыта. Бу бырайыак нэһилиэк сайдарыгар туһуламмыт тыа олоҕун бары хайысхатын хабар аналлаах. Хас да хайысханан барар. Сүрүн хайысхабыт – тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы. 240 төбө киирэр улахан типовой таас хотон тутуллубута. Онно ТХПК диэннээхпит. Совхоз үрэллиитигэр онтубутун урусхаллаабакка, илдьэ хаалбыппыт. Алтайтан сүөһү атыылаһан аҕалан, билигин үчүгэйдик үлэлии турар. Бу мантан сиэттэрэн, чааһынай уонна бааһынай хаһаайыстыбанан эти, үүтү оҥоруу таһымын үрдэтии диэн сорук турбута. Ааспыт нэдиэлэҕэ көһө сылдьар уопсастыбаннай хамыыһыйа мунньаҕа буолбута. Ити ылсыбыт хайысхаларбыт салайааччылара кэлэн, ылыммыт сыалбытын, сорукпутун чааһынай үүт туттарыытыттан ураты, толорон иһэрбитин бэлиэтээбиттэрэ. Онон үлэбит-хамнаспыт сыаналанан, олоххо киирэн иһэриттэн үөрүүбүт үгүс. Онно биһиги дьокутааттар үлэбит улахан оруоллаах эбит диэн сүргэбит көтөҕүллэр. Ол курдук, ходуһаны мэччирэҥтэн араарыы үлэтигэр нэһилиэнньэни түмэн, субуотунньук тэрийэн икки үүнүүлээх хочону күрүөлээтибит. Аны сайын Быттына диэн улахан хочону эмиэ күрүөлүүр былааннаахпыт. Маны сэргэ бурдук үүннэриитигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн элбэх бурдугу хомуйан, знамянан наҕараадаламмыппыт. Данил Петров диэн эдэр киһи чааһынай хаһаайыстыба тэрийэн, хортуоска үүннэриитинэн дьарыктанар, улахан овощехранилище тутта. Чурапчы улууһугар хаппыыста үүннэриитинэн биһиги нэһилиэк эрэ дьарыктанар. Былааннарын аһары толорон, оскуола саҥа микроавтобус массыына ылыммыта. «Кустук» диэн лааҕырбыт уруккута өрөспүүбүлүкэ статустаах этэ, ол аатын сөргүтэн, агро-экологическай хабааннаах, бары өттүнэн тупсаҕай оҕо аймах сынньанар сирин тэрийэр былааннаахпыт.
Дьону-сэргэни түмүүгэ дьокутаат оруола улахан. Бу сайын сир аһын хомуйуу хайысхатыгар хото кыттан, нэһилиэнньэ, администрация отон хомуйан туттарда. Ити күрүө тутуута да буоллун, араас субуотунньугу тэрийэн, үлэлээн-хамсаан, дьону хамсатан, бары биир күргүөм ылсар били хомсомуол субуотунньугун санаппыта. “Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ” диэн итини этэллэр. Дьоммут-сэргэбит сомоҕолоһон, нэһилиэгин туһугар турунан үлэлээбитин көрөн, олус үөрбүтүм. Бырайыакпыт чэрчитинэн улахан үүт кэмбинээтэ тутуллар. Бу аныгылыы механизацияламмыт кэмбинээккэ ыаныллыбыт үүт турба устун сүүрэн, оҥорон таһаарыыга тута тиийэр. Салгыы манна үрдүкү суортаах сыыры оҥоруу саҕаланыахтаах.

Санатар буоллахха

Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын бастакы сийиэһэ былырыын кулун тутар 30 күнүгэр үрдүк тэрээһиннээхтик ааспыта. Бу Саха сирин историятыгар киирэр сийиэскэ өрөспүүбүлүкэ 445 муниципальнай тэриллиитин бэрэстэбиитэллээх уорганнарыттан 505 дэлэгээт кыттыбыта.

Бу буолуохтаах мунньахха маннык этиилээхпин: бэрэс­тэ­­бии­­тэллээх уорган үлэ­тин көрдөххө, 1500 ахсааннаах нэһилиэнньэлээх пуун буоллаҕына, дьокутаат бэрэссэдээтэлэ дьокутааттар истэриттэн талыллар диэн сокуоҥҥа сурулла сылдьар. Оттон аҕыйах ахсааннаахха баһылык бэйэтэ бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир эбит. Биллэн турар, дьокутааттар баһылыгы кытта бииргэ үлэлэһэллэр. Ол гынан баран баһылык үлэтэ муҥура суох элбэх. Онон хос үлэ буолбатын курдук, туспа хамнастаах, атыҥҥа аралдьыйбакка, нэһилиэнньэ кыһалҕатынан быһаччы дьарыктанар киһи олоруохтаах дии саныыбын. Оччоҕо үлэ тахсыылаах буолара саарбахтаммат. Кыһалҕалааҕы кытта сирэй көрсөн, тустаах боппуруоһу туруорсар, ылсар киһи наада. Итиэннэ саҥа киирбит эдэр дьокутааттарга кэмиттэн-кэмигэр улуус киинигэр сэминээр ыыталлара буоллар көдьүүстээх буолуо этэ. Тоҕо диэтэр, дьокутааттарбыт үксэ үлэлии-хамсыы сылдьар буолан, эбээһинэстэрин ситэ өйдөөбөт түгэннэрэ баар. Онон бу өттүгэр өссө күүстээх үлэ барара буоллар. Холобур, эдэр баһылыктар диэн түмсүү баар дии, онуоха маарынныыр эдэр дьокутааттар диэн ассоциация эбэтэр туспа түмсүү тэриллэрэ буоллар, дьокутаат боломуочуйатын өйдүүрүгэр улахан көмө буолуох этэ.

Мария Спиридонова, Сунтаар Бордоҥ нэһилиэгин дьокутаата, “Айыллаан” социальнай-култуурунай киин уус-уран салайааччыта:
— Былырыыҥҥы сийиэскэ сылдьыбытым. Олус үчүгэй тэрээһиннээх, үлэбитигэр суолу-ииһи, сүрүн сорукпутун ыйар-кэрдэр улахан көмө буолбута. Билиҥҥи туругунан, дьокутаат суолтата чыҥха атын. Урукку курдук ээл-дээл сыһыан аны суох, хас биирдии дьокутаат боломуочуйатын билэр буолла. Быыбар да олус өрө күүрүүлээхтик, актыыбынайдык ааспыта. Талыллыбыт дьокутааттар ааспыт сыллааҕы резолюциябытын толорон иһэбит. Нэһилиэкпит иһигэр араас хабааннаах үлэни ыытабыт. Уопсастыбаннай түмсүүлэри, тэрилтэлэри кытта ыкса үлэлэһэбит. Дьоммут-сэргэбит да ону өйдөөн, баар кыһалҕаларын хото үллэстэр, сүбэлэтэр-амалатар буоллулар. Нэһилиэнньэттэн туруорсуулар сыыйа-баайа туолан иһэллэр. Үп-харчы көстөрүнэн олоххо киирэллэр. Былааммыт олус элбэх. Олоххо киириэн, харчыттан тутулла сылдьар курдуктар. Биир сүрүн кыһалҕабыт иһэр ууну ыраастааһын буолар. Маны таһынан, тыа сирин улахан кыһалҕата — үлэ миэстэтэ суоҕа буолар. Ыччаты үлэнэн хааччыйыы нэһилиэкпитигэр тыын суолталанна. Үгүс дьон вахта ньыматынан бырамыысыланнаска үлэлии барар, сорохтор улуус киинигэр көһөллөр. Бэйэбит ыччаппытын хайа кыалларынан үлэлээн-хамнастаан, төрүт сирдэригэр олохтуу сатыыбыт. Социальнай көмүскэлэ суох дьоммутугар быыс-хайаҕас булан, үлэ миэстэтин таһаарарга куруук үлэлэһэбит. Бу сотору кэминэн үүт сыаҕын үлэҕэ киллэрэр сорук турар. Оччоҕо хас да үлэ миэстэтэ тахсара былааннанар. Биир сүрүн сорукпут — дьоҥҥо патриотическай санааны уһугуннарыы буолар, бу өттүгэр ылсар санаалаахпыт.
Этиим диэн биир: бүддьүөт үбүлээһинэ олох аҕыйах, ону сэргэ боломуочуйабыт олус элбэх. Үлэни табан салайарга үбүлээһин боппуруоһа сытыытык турар. Төрдүс ыҥырыыбын үлэлиир буолан, үп-харчы тутаах суолталааҕын үчүгэйдик билэбин. Бүддьүөккэ болҕомто уураллара буоллар, баһылыктар өссө күүстээхтик үлэлиэхтэр этэ. Кириисис кэмэ ааһарын олус күүтэбит.

Дьулустаан Потапов, Дьаа­ҥы улууһун Табалаах нэһи­лиэгин дьокутаата, оскуола хаһаайыстыбаннай чааһын сэбиэдиссэйэ:
— 15 дьокутаат бары түмсэн үлэлиибит. Сүрүннээн волонтерство өттүгэр, сири, ходуһаны үллэрии буоллун – быһаарыы ыларга кыттыыны ылабыт. Биһиги нэһилиэк саамай сүрүн кыһалҕата — оттуур сири уу ылан, үгүс күчүмэҕэйдэри үөскэтэр. Администрация харчытыттан тыыран, итиннэ үлэ бөҕө ыытабыт. Нэһилиэк олоҕор кэнники кэмҥэ кыттарбыт элбээтэ. Бэйэм дьокутааттаабытым уонтан тахса сыл буолла. Уруккуну кытта тэҥнээтэххэ, билигин бары сүбэбитин холбоон, үлэбитин торумнаһан күүскэ үлэлиибит. Мин санаабар, бу баһылыктан тутулуктаах. Урут сессия сылга биирдэ-иккитэ эрэ буолааччы — ол тутах. Билигин эппиэтинэһи ыла үөрэннибит, нэһилиэк үлэтэ барыта дьокутааттар нөҥүө барар буолла. Нэһилиэк кыһалҕатын ис-иһиттэн билэ-көрө сылдьабыт. Кэнники сылга дьокутаат оруола биллэ тубуста.
Дьокутааттар киэҥ ыҥы­рыылаах мунньахтарыгар тыа оло­ҕун сүрүн кыһалҕатын – дьон үлэтэ суоҕар болҕомто ууруллара буоллар диэм этэ. Хайдах гынан бу улахан кыһалҕаны быһаарарга, ситимнээх үлэни ыытарга сүбэ наада. Биһиги нэһилиэккэ үлэтэ суох киһи наһаа элбэх. Бу өттүгэр күүстээх дьаһал наада. Куруук үлэлиир эрэ дьон үлэлиир, үлэлээбэт киһиэхэ эрэбил наада. Баҕалаах дьону чугаһаппат да түгэннэрэ баар буолуон сөп. Ону көҕүлүүр үлэ тиийбэт дии саныы­бын.