Хардарыта туһалаах кэпсэтии таҕыста

Тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников, судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуоннаска сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев, наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуннары маассабайдык тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева, сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэттэн Владимир Прокопьев уонна Ил Түмэн дьокутаата Иннокентий Васильев кыттыбыттара сэминээр суолтатын өссө үрдэттэ.
Тэрээһиҥҥэ Ньурба куорат уонна нэһилиэктэр баһылыктара (кинилэртэн сорохторо нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ буолаллар), управлениелар, тэрилтэлэр салайааччылара кыттыыны ыллылар.
Тэрээһин практическай чааһын быһыытынан улуус Сү­бэтин уочараттаах сиэссийэтэ буолла. Улуус дьаһалтатын тутулун бигэргэтии; улуус бас билиитигэр сылдьар, нэһилиэктэр кыраныыссаларын чэрчилэригэр баар сирдэри нэһилиэктэр бас билиилэригэр босхо биэрии; хомунаалынай хаһаайыстыба эбийиэктэрин сир учаастактарын кытта СӨ судаарыстыбаннай бас билиитигэр босхо биэрии, улуус дьаһалтатын муниципальнай сулууспалааҕар кылаастаах чыыны иҥэрии боппуруостара көрүлүннүлэр.

Сессия түмүктэммитин кэннэ, улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ С.И.Евсеев Ил Түмэн дьокутааттара кыттыылаах улуус бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын маҥнайгы сэминээрэ саҕаламмытын биллэрдэ.
Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.А.Местников сокуон эйгэтигэр барар үлэлэр тустарынан киэҥ иһитиннэрии оҥордо, нэһилиэктэр баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар сыһыан­наан элбэх практическай хайысхалаах сүбэ-ама биэрдэ. Кини баһылык норуот талбыт дьокутааттарын чугаһатан, дьокутааттар баһылыгы кытта биир санааҕа киирэн, дьону хамсатан биир хамаанда буолан үлэлиэхтээхтэрин тоһоҕолоон эттэ.
Малдьаҕар нэһилиэгин Сэбиэтин дьокутаата П.Н.Степанов нэһилиэктэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин дьокутааттар истэриттэн таларга, бэрэссэдээтэли хамнастаан үлэлэтэргэ, хас биирдии нэһилиэк улуус Сүбэтигэр дьокутааттаах буолуохтааҕын туруоруста.
Бордоҥ нэһилиэгин Сэ­биэтин бэрэссэдээтэлэ П.Ю.Степанов нэһилиэк территориятыгар баар Ньурбатааҕы ГОК үлэһиттэрин подоходнай нолуога нэһилиэккэ тоҕо барыс буолан киирбэтин туоһуласта, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин “Саҥа саҕалааччы фермер” Гранын усулуобуйатын (көрдөөччү бэйэтин счетугар үгүөрү үптээх буолуохтааҕын кээмэйин аччатан) дьоҥҥо табыгастаах гына уларытан биэрэллэригэр санаатын тиэртэ.
Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуннары маассабайдык тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин салайааччыта А.А. Григорьева оскуолалар, уһуйааннар дьиэлэрин тутуу эридьиэстэриттэн саҕалаан, үөрэх, култуура боппуруостарыгар сиһилии иһитиннэрии оҥордо. Харчыта бэдэрээтчиккэ тиэрдиллэн баран уччутуллан хаалбыт, сатамматах Күндээдэбит оскуолатын, Сайдыы уонна саҥардан оҥоруу Европатааҕы баанын кирэдьиитин суотугар тутуллуох буолан баран, дьыалата оннуттан хамсаабакка хаалан хаалбыт Ньурба к. 240 миэстэлээх уһуйаанын боппуруостара эмиэ таарылыннылар. Судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуоннаска сис кэмитиэт салайааччыта А.И.Еремеев араас уустук боппуруостары бэрт дэлэгэйдик, дьоҥҥо тиийимтиэтик быһааран биэрдэ.

Ньурбачаан баһылыга М.Н.Се­­менова нэһилиэк дьоно ба­­лыктыыр улахан күөллэрин ИП ылбытын этэн туран, инникитин нэһилиэк сиригэр сыһыаннаах боппуруостарга нэһилиэк баһылыгын сөбүлэҥэ ирдэнэрэ наадатын туруоруста. “Арчы” приют дириэктэрэ, улуус Сүбэтин дьокутаата М.В.Алексеева “Эппиэтинэстээх төрөппүт буолуу туһунан” сокуону интэриэһиргээтэ, РФ КоАП 5.35 ыстатыйатынан оҕону иитиигэ-көрүүгэ эбээһинэстэрин толорбот буолууларын иһин эппиэтинэскэ тардыы миэрэтин улаатыннарарга туруоруста, билигин бу ыстатыйанан буруйдаахтар 100-500 солк. эрэ ыстарааптаналлар. Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин салайааччыта В.М.Прокопьев сир боппуруостарыгар тохтоон санааларын үллэһиннэ. “Уһук илиҥҥи гектар” сокуонунан соҕурууттан элбэх киһи көрдөөн сирбитин былдьыахтара диэн үгүс дьон куттаммытын курдук буолбатаҕын этэн туран, нэһилиэктэр сирдэрин олохтоох бэйэлэрин дьонноругар үллэрэн сыһыараллара наадатын эттэ. “Саха сирин гектара” маныаха элбэх кыахтары биэрэрин бэлиэтээтэ. Биир өттүнэн нолуога үрдүк буолуо диэн дьиксинии баар эрээри, маны нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттара бэйэлэрэ быһаараллар.
Салгыы В.М.Прокопьев 2016 с. Марха өрүс экологиятыгар сы­һыаннаах парламент истиилэрин оҥорбуттарын, соторутааҕыта ол туолуутун көрбүттэрин иһитиннэрдэ. 2 пуун туола илик, ол быһыытынан СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин модьуйан 2018 с. нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун кэлимник көрүүнү ыыттарарга кэпсэппиттэр. 7 нэһилиэккэ “АЛРОСА” АК үбүн суотугар ылыллан, ууну ыраастыыр ыстаансыйалар туруоруллубуттара эрээри, кыайан үлэлии иликтэр.
Салгыы Ил Түмэн дьокутаата И.Д.Васильев информацията истилиннэ, элбэх ыйытыктарга хоруйдаата.

Ити курдук, бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын үлэлэригэр-хамнастарыгар сыһыаннаах элбэх туһалаах кэпсэтии таҕыста. Манна сыһыаннаан, кэккэ дьокутааттар санааларын биэрэбит. П.Ю.Степанов, Бордоҥ нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: «Биһиги улууспутугар маннык таһымнаах бастакы сэминээр тэриллэн, үлэбитигэр элбэх туһалааҕы биллибит. Чуолаан эдэрдэр өйдөөбөппүт үгүс, онон сокуону-быраабы үөрэтэргэ төһүү күүс буолар. Сир, бырамыысыланнас, булт-алт уо.д.а. сытыы боппуруостар көрүлүннүлэр. Ил Түмэн дьокутааттара кэлэн кыттан, биһиги туруорсар боппуруостарбытыгар эбии күүс-көмө буолуохтара дии саныыбын. Ол иһин маннык сэминээрдэр өссө да салҕаныахтарын наада».
Ил Түмэн дьокутаата А.А.Гри­­горьева: «Нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах дьокутааттар кыттыылаах, маннык көһө сылдьар мунньах буолара наадалаах дии саныыбын. Дьокутааттар, былаас саамай тэрийэр кыаҕын уонна эппиэтинэһин чыпчаалыгар сылдьар дьон мустан улуус, өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымыгар тиийэ боппуруостарын быһаарыстыбыт, кэпсэттибит. Өрөспүүбүлүкэ дьонун барытын интэриэһиргэтэр боппуруостары уонна федеральнай таһымнаах боппуруостары туруордулар. Дьокутааттар билигин сокуону сүрдээҕин билэллэрин көрдөрдүлэр, сокуоннары сүрүннээһиҥҥэ, тупсарыыга бэйэлэрин көрүүлэрин эттилэр”, — диэтэ.
Улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ С.И.Евсеев Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин салайааччылар этиилэригэр тохтоото. Чуолаан, кини сиргэ, Марха өрүс экологиятыгар уо.д.а. сыһыаннаах боппуруостары бэлиэтээтэ.

Марха өрүс экологиятын таа­рыйан С.И.Евсеев: “Саамай кыаллыбатах кыһалҕабыт — ууну ыраастыыр ыстаансыйалары үлэлэтии сүрдээх ороскуоттаах, нэһилиэк итини кыайбат. Бу судаарыстыбаннай боппуруос диибит. Саха сиригэр “Ыраас иһэр уу” тосхол үлэлээбэккэ турар. Ыраас иһэр уунан хааччыйыы судаарыстыбаннай тосхолго киирэн, судаарыстыбаттан үбүлэниэхтээх. Аҥардас 1 ыстаансыйа сыллааҕы ороскуота 4 мөл. солк. кэриҥэ, ороскуоттанар чаастарын, уотун-күөһүн, дьон хамнаһын ааҕан туран. Ол эбэтэр 7 ыстаансыйаҕа сылга улуус бүддьүөтүгэр 28 мөл. солк. наада, ол кыаллыбат”, — диэ­тэ. Салгыы бу тэрээһин туһунан санаатын эттэ: “Дьокутааттарга практическай көмө курдук, аһаҕас сиэссийэбитин ыыттыбыт. Ол иһин арыый атын соҕустук, быһааран, көрдөрөн биэрии бэрээдэгинэн барда. Сэминээргэ элбэх киһи мунаахсыйар боппуруостарыгар толору хоруйдары ыллылар. Ил Түмэн дьокутааттара элбэх боппуруос сокуону көҕүлээһин быһыытынан кинилэргэ киирдэҕинэ көмөлөһөргө бэлэмнэрин эттилэр”.

Салгыы бүддьүөт бэлитиикэтигэр тохтоон: “2018 с. бүддьүөтү көрөрбүтүгэр биир санааҕа кэллибит — урукку курдук үүт харчытын үүтү туттарааччыларга быһа ыытар механизмҥа төннүөхпүтүн наада. Соҕотуопка тэрилтэтин нөҥүө ыыттахха, кыайан чопчу тиийбэт. СӨ Тыа хаһаайыстыбатын сокуонугар суруллубутунан, бэрээдэгин СӨ Бырабыыталыстыбата олохтуур. Ол эрээри, мин саныахпар, тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйата билигин улууска бэриллэн турар, онон бүддьүөттэн кэлбит харчы тус сыалынан туһаныллан быһаччы үүтү туттарааччыларга тиийиэхтээҕин быһыытынан, биһиги итиннэ сокуону кэһиини көрбөппүт”, — диэн бэлиэтээтэ.
Сэминээр кэнниттэн киэһэ 6 ч. Ил Түмэн дьокутааттара Ньурба куорат олохтоохторун кытта көрсүстүлэр. Кэпсэтии ыйытыыларга хоруйдааһын бэрээдэгинэн барда. Сэрии тулаайахтарын, сэрии оҕолорун туһунан сокуон ылыллыытын, быыбар сокуонун тула, аутсорсинг, экология, доруобуйа харыстабылын, саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү тосхоло салҕаныытын туһунан уо.д.а. боппуруостар көтөҕүлүннүлэр.

Геннадий АНТОНОВ.