Нэһилиэк бүддьүөтүн тыырыы саҥалыы барыахтаах

Бүгүҥҥү хаһыаппыт ыалдьыта – Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, норуот дьокутаата Нюргуяна Захарова.

Кулун тутар 29 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бүддьүөтүнэн хааччыллыыларын уонна СӨ муниципальнай тэриллиилэрин олохтоох суолталаах боппуруостарын үбүлээһин туһунан” “төгүрүк остуол” буолбута. Манна Нюргуяна Захарова «СӨ тыа сирин поселениеларын үбүнэн ороскуоттарын муҥутуур алын кээмэйин суоттааһын» диэн дакылаатынан кыттыбыта.

Бу ураты ааҕыы-суоттааһын тыа сирин түөрт нэһилиэгин хабан оҥоһуллубут. Ол тыа сирин бүддьүөтүн тыырыыга саҥалыы этии буолар. Бу туһунан Нюргуяна Федоровнаттан сиһилии кэпсииригэр көрдөстүм.

— Нюргуяна Федоровна, бу оҥорбут үлэҕитигэр муниципалитекка бэриллибит боломуочуйалары олоххо киллэриигэ нэһилиэктэргэ көрүллэр үп-харчы ороскуотун муҥутуур алын кээмэйин таблица быһыытынан көрдөрбүккүт. Манна 131-с Бэдэрээлинэй сокуон 13 боломуочуйата, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах 25 боломуочуйата, итиэннэ олохтоох салайыныы уорганнара быһаарар атын бырааптара, онно төһө үп-харчы көрүллэрэ бүүс-бүтүннүү сиһилии ыйылла сылдьар. Тоҕо уонна туох сыаллаах маннык суоттааһыны оҥордугут?

— 2003 сыллаахха тэриллибит олохтоох салайыныы институтун үлэтин түмүгүн билигин көрөбүт. Нэһилиэнньэ олохтоох салайыныы боппуруостарыгар хото кыттар кыахтанна. Ону өйдөөн, нэһилиэк баһылыктара бүддьүөттэрин тыырар, ону ааһан, оҥорор кыахтаахтар. Онон бу таблицаны оҥорорго аан бастаан нэһилиэктэргэ бэриллибит боломуочуйалары тыырбыппыт. Ол курдук, Арассыыйаттан 13, өрөспүүбүлүкэттэн 25 боломуочуйа уонна олохтоох бэйэни салайыныыга бырааптар диэн бааллар. Бу боломуочуйаларга харчы көрүллүүтэ туспа методиканан барар. Ол методика 2007 сыл ахсынньы 26 күнүнээҕи 1091-III №-дээх «Өрөспүүбүлүкэ муниципальнай оройуоннарын олохтоох салайыныы уорганнарыгар поселениелар бүддьүөтүнэн хааччыллыыларын тэҥ­нээһиҥҥэ сорох судаарыстыбаннай боломуочуйалары биэрии туһунан» диэн сокуонунан оҥоһуллар. Спикер Петр Гоголев уонна дьокутааттар муниципальнай тэриллиилэргэ командировканан сырыттахпытына нэһилиэктэр баһылыктара боломуочуйаларын харчыта тиийбэтин этэллэр. Мунаах боппуруос олус элбэх.

— Түөрт нэһилиэк 2017, 2018, 2019 сыллаах бүддьүөтүн ырыппыккыт. Бу нэһилиэктэри туох критерийдэргэ олоҕуран таллыгыт?

— Василий Местников кэмитиэтин кытта холбоһон баһыл­ыктар сийиэстэрин чэрчитинэн уопсай “тө­гүрүк остуол” тэрийэн ыыттыбыт. Икки Арктикатааҕы уонна икки киин улуустар нэһи­лиэк­тэрин ыллыбыт. 200-кэ дылы, 200–500 дылы, 500-1000 дылы уонна 1000-тан үөһэ ахсааннаах киһи олорорунан харчыны тыырыы барар. Өскөтүн анализтаан көрдөххө, 200-тэн кыра нэһилиэнньэлээх нэһилиэктэр өрөспүүбүлүкэҕэ 7% ылаллар, 200–500 дылы – 34%, 500–1000 дылы – 40%, 1000 үөһэ – 19%. Оттон 1000-тан тахса нэһилиэнньэлээх тыа сирдэрин аҥардас ыллахха (куораттары аахпакка), 163000 киһи олорор.

Онон 200-кэ тиийбэт нэһи­лиэнньэлээх Муома улууһун Төбүлэх нэһилиэгин (баһылык Соркомов Г.П.), 200–500 дылы — Орто Халыма Иккис Хаҥалас нэһилиэгин (баһылык Гуляев Ю.А.), итиэннэ өрөспүүбүлүкэҕэ тыа сиригэр киин улуустар диэн 500–1000 дылы киһилээх  – Таатта улууһун Дьохсоҕон нэһилиэгин (баһылык Захаров П.Е.) уонна 1000 үөһэ нэһилиэнньэлээх улахан нэһилиэги — Нам Үөдэйин (баһылык Ядреев С.В.), талбыппыт. Нэһилиэктэр баһылыктара анализка көхтөөхтүк кытыннылар.

— Таблицаҕа киирдэххэ, муниципалитеттар боломуочуйаларын барытын сиһилии, биири да көтүппэккэ киллэрбиккит.

— Ону ааһан, ити боломуочуйаларга Арассыыйа бэдэрээлинэй сокуонунан уонна өрөспүүбүлүкэттэн төһө харчы бэриллэрин барытын бу түөрт нэһилиэк холобуругар ырылыччы суруйан көрдөрдүбүт.

— Сиһилии саамай тутаах уонна мөккүөрдээх боппуруостарга тохтоон аастахха…

— Нэһилиэк бастакы боломуочуйата — поселение бүд­дьүөтүн оҥоруу. Биһиги нэһилиэктэрбит үгүс өттүгэр кэлбит харчыны тыыраллар. Оттон бүддьүөтү оҥоруохтарын бас билэр харчылара олус кыра. Сүрүннээн харчылара хомунаалынай өҥө төлөбүрүгэр, хамнаска барар. Ол иһин бэйэлэригэр сайдыы боппуруоһун туруоралларыгар дохуот киириитэ кырыымчык. Нэһилиэк бүддьүөтүн 77–85% өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн дотация, 5–8% — нолуоктан уонна нолуогу таһынан бэйэ дохуота уонна субсидия, уо.д.а. трансфертар үөскэтэллэр.

Оттон бу биһиги суоттаа­һыммыт нэһилиэктэргэ көрүл­лэр үп-харчы ороскуотун муҥутуур алын кээмэйин таблица быһыытынан көрдөрүү буолар (расчет минимальных финансовых затрат). Биллэн турар, анал методиканан үп тыырыллар, элбэх коэффициент туттуллар. Оттон биһиги ону судургутук хамнаска, хомунаалынай өҥөҕө бачча харчы тиксэр диэн тута өйдөнөр гына суоттааммыт тиийэрин-тиийбэтин көрдүбүт. Биллэн турар, араас уратылара элбэхтэр.

Аны туран, боломуочуйаларга киирдэххэ. 19-с боломуочуйа – нэһилиэк сирин-уотун тупсарыы быраабылаларын бигэргэтии, олору тутуһууну хонтуруоллааһын, тупсарар үлэни ыытыы диэн. Бу биир саамай, этэргэ дылы, «айдааннаах» боломуочуйа. Ханнык баҕарар баһылыгы кытта кэпсэттэххэ, бу боломуочуйаҕа харчы тиийбэтин этэллэр. Норматив быһыытынан, биир киһиэхэ 25 солк. сылга тиксэр. Ол аата, холобур, Төбүлэх нэһилиэгэ бу боломуочуйаны толороругар сылга баара-суоҕа 7 тыһ. солк., Үөдэйгэ – 1000-тан тахса нэһилиэнньэлээх бөһүөлэккэ – 44 тыһ. солк. көрүллэр. Бу харчыга уопсастыбаннай тахсан киирэр сирдэри тутуохтаах, көрүөхтээх-истиэхтээх, көҕөрдүү үлэтин ыытыахтаах, бөх тоҕор ууруналары туруоруохтаах, ыскамыайкалары олордуохтаах, сири-уоту ыраастыы, көрө-истэ сылдьыахтаах уо.д.а. Эбии харчы көрдүүр буоллаххына, куонкуруска кыттыҥ дииллэр. Ол биир өттүттэн үчүгэй, ол гынан баран төһөтүн да иһин, нэһилиэктэрбит тупсаҕай көстүүлээх, дьон-сэргэ тардыһар буолалларын туһугар сөптөөх харчыны биэриэххэ наада. Аны туран, хоту, Арктика улуустара куонкуруска кыттан сүүйдэхтэринэ даҕаны, ол матырыйаалы аҕалтарарга тырааныспар өҥөтүгэр аҥара барар диэн этэллэр.

28 боломуочуйа. Тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүн, аччыгый, орто урбаан сайдыытыгар усулуобуйаны тэрийии. Манна, киһи сонньуйуох, биир да кэппиэйкэ көрүллүбэт. Үп министиэристибэтэ «өйөөһүн»  (содействие) – ол аата урбаанньыкка сири, дьону булан биэрэҕин, көҕүлүүгүн диэн этэр, норматив көрөргө харчы наадата суох диэн быһаарар. Ис-иһигэр киирдэххэ, син биир харчы наада буолар. Ону туруорсуох тустаахпыт.

Аны туран, бэдэрээлинэй сокуонунан бу боломуочуйа олоххо киирбэтэҕинэ, прокуратура ирдиир, ыстарааптыыр. Оттон нормативка харчы суох буоллаҕына, баһылык хайдах толорор диэн ыйытыы үөскүүр. Кураанаҕы хайдах оҥорон биэриэй?

5-с боломуочуйа. Суол-иис үлэтэ. Манна муоста тутуута, суолу туоруур сири оҥоруу, оптуобус тохтобула уо.д.а. суол үлэтин тупсарар дьаһаллар киирэллэр. Итиэннэ манна таһынааҕы сырдатыы үлэтэ эмиэ киирсэр. Бу боломуочуйаҕа баара-суоҕа биир киһиэхэ нормативынан 712 солк. көрүллэр. Хоту улуустарга 1,2 коэффициеннаах. Төбүлэххэ сылга 235 тыһ.солк, Иккис Хаҥаласка – 572 тыһ. солк., Дьохсоҕоҥҥо – 960 тыһ.солк., Үөдэйгэ – 1,2 мөл. солк. көрүллэр. Бу харчыга барытыгар сайыннары-кыһыннары суолу ыраастааһын үлэтэ, муостаны көрүү-истии, тротуардары көрүү-харайыы, ону ааһан уулуссалары сырдатыы барыта киирэр. Бу, ылан көрдөххө, олус кыра харчы.

6-с боломуочуйа. Олорор дьиэҕэ наадыйар кыаммат дьону дьиэнэн хааччыйыы… Манна механизма суох, ол аата биир да солкуобай көрүллүбэт. Прокуратура резервнэй, маневреннай пуонда баар буолуохтаах диэн эмиэ ирдиир. Ол баар да буоллаҕына, ону көрөргө-истэргэ харчы көрүллүбэт.

Өссө биир улахан быһаарыыга турар соругунан судаарыстыбаннай бырагыраамаларга кыттарга, араас грант ыларга поселение өттүттэн кыттыгас үбүлээһин (софинансирование) ирдэниллэрэ буолар. Ол гынан баран методика иһигэр инвестицияҕа харчы көрүллүбэт. Кыттыгас үбүлээһини ирдииргэ уларытыы киирдэҕинэ, эбэтэр методикаҕа инвестицияҕа харчы көрүлүннэҕинэ, бу соругу толорорго кыах үөскүүр. Итини ситистэхпитинэ, тыа сирэ сайдыа, дьон олоҕун таһыма үрдүө.

Бу саамай мөккүөрдээх боппуруостары түмэн “төгүрүк остуолу” ыыттыбыт. Бу холобурдаабыт пууннарбыттан ураты өссө да быһаарыыны эрэйэр, мунаах боппуруостар элбэхтэр.

— Онон туох түмүккэ кэллигит, хайдах бу боппуруостары быһаарар соруктааххыт?

— Нэһилиэк боломуочуйатын толороругар үп-харчы олус кырыымчык. Поселениелар быраап, норматив өттүттэн кыһарыллан олороллоро баар суол.

Биһиэхэ сүрүн боппуруос көрүллэр харчыны хайдах тыы­рарга буолбакка, харчы чахчы тиийэр дуо диэн буолуохтаах. Биэс тыһыынчаны түҥэтэр күттүөннээх дуу, 10 тыһыынчаны дуу? Биллэн турар, элбэх харчыны түҥэтэр да ордук буоллаҕа дии. Онон кэлэр харчыбытын элбэтэргэ кыһаллыахтаахпыт. Дохуот базатын улаатыннарары туруорса сатыыбыт. Дохуот базатын улууска, нэһилиэккэ барары өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ оҥорор. Онно Арассыыйаттан дотация быһыытынан кэлэригэр биһиги үлэлиирбит ирдэнэр. Арктикабыт кыһалҕаларын, хомунаалынай ороскуоппутун дакаастаан, итини ситиһиэх тустаахпыт. Бу, биллэн турар, олус уустук дьыала. Ол гынан баран күүскэ үлэлэстэххэ, тугу баҕарар ситиһиэххэ сөп дии саныыбын. Чахчы баар экономическай быһыыны-майгыны аахсан туран, үп-харчы ороскуотун муҥутуур алын кээмэйигэр көннөрүүлэри киллэрэн, тустаах сокуоннарга уларытыы киирдэҕинэ, үгүс мунаах боппуруостар оннуларын булуохтар этэ.

— Нюргуяна Федровна, олус уустук, ол гынан баран кэскиллээх үлэҕэ ылсыбыккыт. Салгыы үлэҕитигэр үрдүк ситиһиини, туруорбут соруккутун ситэри толороргутугар баҕарабын!

Кэпсэттэ Ирина Ханды