Олох тэтимин кытта тэҥҥэ хардыылаан

Опера уонна балет тыйаатырын киэҥ киэлитэ Саха сирин бары муннугуттан кэлбит бас-көс дьону муста. Хас биирдии оройуон, нэһилиэк тайаан сытар сириттэн-уотуттан уонна туох дьарыктааҕынан тус-туспа кыһалҕалаах. Баһылык киһи ону сөптөөхтүк салайара, баар боппуруостары түптээхтик быһаарара улахан оруоллаах.
Съезд кыттыылаахтара ааспыт сыл туох түмүктэрдээҕин, кэлэр сыллааҕы былааннарын уонна баһылык буолар туох уратылааҕын сэһэргээтилэр.

Үөһээ Дьааҥы Табалаах нэһилиэгин баһылыга Анна Рожина: “Биһиги нэһилиэкпит Дьааҥы улууһугар соҕотоҕун аҕыйах ахсаан­наах хоту норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэрэ диэн статустаах. Бөһүөлэккэ уопсайа тыһыынчаттан тахса киһи олорор. Ааспыт сылга спорт саалатыгар эбии тутуу үлэтин түмүктээтибит, ыһыахтыыр сирбитигэр араас тутууну ыыттыбыт. Бөртөлүөт түһэр площадкатын сөргүттүбүт, суолбутун-ииспитин кыралаан тупсардыбыт. Саҥа администрация дьиэтин бастакы этээһин бүтэрдибит. Ыччат министиэристибэтин тутуу этэрээттэрин тэрийии диэн куонкурсугар кыайан, бэйэбит устудьуоннарбытын үлэлэттибит. Ыччаттар нэһилиэги тупсарыы үлэтигэр хото үлэлэстилэр. Итиэннэ быйыл СӨ Ил Дарханын “Бастыҥ социальнай-экономическэй бырайыак” диэн граныгар кыайан, Дьоҕус бизнес-инкубатор үлэлэтэн эрэбит. Дьарыктаах буолуу сылыгар кыра иистэнэр сыах, парикмахерскай, кафе, аҕыйах миэстэлээх гостиница тэрийэн үлэлэттибит. Маны кыһалҕалаах, элбэх оҕолоох дьону иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьар социальнай үлэһитим Клавдия Попова салайан үлэлэтэр. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин 2 мөлүйүөннээх гранын ыллыбыт. 2018 сылга саҥа сылгы базатын тутуу былааҥҥа баар. Бу өттүгэр сылгы ахсаанын элбэтии уонна саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы соруга турда. Быйыл Дьиэ кэргэн сылын биллэрбиппит. Дьиэ кэргэн чөл туруктаах, бигэ тирэхтээх, дьарыктаах буоллаҕына, уопсастыба сайдар, онно олоҕурар.
Баһылык социальнай кыһал­ҕаны быһаарар, дьону истэр буолара улахан оруоллаах. Итиэннэ барыта биир киһиттэн, талыллыбыт 15 депутаттан тутулуктаммат. Үлэ хамаандаттан уонна систиэмэттэн тахсар. Хас биирдии киһи сарсыарда тураат тулалыыр дьонун-сэргэтин, нэһилиэгин күннээҕи олоҕун тутар. Олохтоохтор этиилэрин истэн, сүбэни холбоон үлэни ыытар табыгастаах. Нэһилиэгим дьоно, тэрилтэм салайааччылара олус үлэһиттэр, бары талааннаахтар, араас дьоҕурдаахтар, куруук күүс-көмө буолаллар”.

Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгин баһылыга Тимур Мордовской: “Быйылгы сылга былааммыт үгүс. СӨ Ил Дархана Егор Борисов 2018 сылы – Дьарыктаах буолууну көҕүлээһин сылынан биллэрбитэ тоҕоостоох. Тоҕо диэтэр, тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу бопуруоһа сытыытык турар. Биллэн турар, нэһилиэгим дьонугар-сэргэтигэр бу боппуруоска хайа кыалларынан көмөлөһө сатыыбын, дьарыктаах буолуу киинин кытта ыкса үлэлэһэбит. Ол гынан баран дьон босхо харчыга, субсидияҕа үөрэнэн хаалбыт, билиҥҥи үйэҕэ киһи бэйэтэ хамсанара, сайда сатыыра – бу олох ирдэбилэ буолла. Ону көҕүлүүр туһуттан нэһилиэнньэҕэ сырдатар үлэни ыытабыт, ыччаты көрсөн, араас идеялары, саҥа сүүрээннэри киллэрэ сатыыбыт. Ыччаты, үлэтэ суох дьоммутун аукциоҥҥа кыттарга үөрэтээри гынабыт. Тоҕо диэтэр, туох барыта ол нөҥүө барар. Бэйэлэрэ ИП буолан, саатар, оройуон таһымыгар тахсан үлэлиэхтээхтэр. Тутуу буоллун, тыа хаһаайыстыбата, сүөһү иитиитэ, оҥорон таһаарыы да эйгэтэ буоллун. Дьиҥэр, сатабыллаах ыччакка сайдарга суол-иис элбэх, өйөбүл да баар. Биһиги нэһилиэк суол-иис өттүнэн күчүмэҕэйдэрдээх. Түүкээн үрэх, Бүлүү өрүс сайыҥҥы өттүгэр харгыстары үөскэтэр. Оҥорон таһаарыыны киэҥ хабааннаахтык тэрийдэххэ, киэҥ сиргэ, ырыынакка таһаарарга уустуктардаах. Онон бэйэбит испитигэр сөптөөхтүк дьаһанарбыт, чааһынай бизнеһи тэрийэргэ нэһилиэнньэҕэ сөптөөх усулуобуйаны оҥоруу бастакы күөҥҥэ турар. Хаҥалас нэһилиэгэ талааннаах дьоно олус элбэх. Биһиэхэ ааттаах-суоллаах Сата уустара уутуйан үөскээбит сирдэрэ буолар. Былырыын тимир уустарыгар анаан маҥнайгы өрөспүүбүлүкэ таһымнаах фестиваль буолан ааспыта. Бу күрэххэ саха быһаҕын итиэннэ хомус оҥорорго сатабыллаах маастардар илин-кэлин түһүспүттэрэ.
Баһылык, бастатан туран, дьон итэҕэлин ылыахтаах, нэһилиэгин дьонун-сэргэтин түмэн, биир хамаанда буоллаҕына эрэ, элбэҕи ситиһэр. Биһиги специалистарбыт олус уопуттаах, үлэһит дьон. Онон сүбэбитин холбоон, хас биирдии киһи кыһалҕатын истэн, тустаах көмөнү, дьаһалы ылыы, салайыы улахан оруоллаах”.

Мэҥэ-Хаҥалас «Майа сэлиэнньэтэ» МТ баһылыга Дмитрий Тихонов: “Былырыын Майабыт 115 сылын бэлиэтээбиппит. Ыччат сыла, Экология сыла олус тэрээһиннээхтик аастылар, ыччат, дьиэ кэргэн, уопсастыбаннас бары араҥата хото кыттан, араас хабааннаах үлэ барда. 24 түөлбэлээхпит, 28 уопсастыбаннай түмсүүлээхпит, кыайыылаахтык-хотуулаахтык үлэлии сылдьаллар. Кинилэр көмөлөрүнэн нэһилиэнньэни түмэн, 2018 сылга коммерческайа суох тэрилтэлэри тардан, араас граҥҥа кыттан, бырайыактары олоххо киллэрэр сыал-сорук туруорабыт. Былырыын биһиэхэ оҥорон таһаарыы сыла этэ. Быйыл ону уһаттыбыт, салгыы бу хайысхаҕа өссө дьаныардаахтык үлэлэһэр былааннаахпыт. Холобурдаатахха, быраҕыллан турар, уруккута типография дьиэтин Майа дьаһалтатыгар улуус салалтата босхо биэрбитэ. Ону өрө көтөҕөн, саҥардан биэрдибит, онно ИП киирэн, 5 үлэ миэстэтин таһаарда, дьон үлэҕинэн миэбэл оҥорор. Ити курдук ис кыахтарбытын туһанан, үлэ миэстэтин тэрийэргэ араас былааннар бааллар. Итиэннэ быйыл дьон-сэргэ улахан туруорсуутунан култуурунай-духуобунай кииммит дьиэтин тутуутун саҕалаатыбыт. Уопсайа 270 мөлүйүөн суумалаах бырайыактаахпыт, норуот күүһүнэн 2 мөл. 400 тыһ. харчы хомуллан, култуурабыт дьиэтин атаҕа анньыллан, үөрүүбүт үгүс. Бэл Аҕа дойду сэриитин кэмнэригэр култуура, үөрэхтээһин, киһи сынньалаҥын тэрийии быстыбакка барбыта. Култуурата суох үлэ тахсыбатын билэбит. Дьон санаатын тутарга, инникигэ дьулуһуутун күүһүрдэргэ, түмэргэ — бу ураты үнүстүрүмүөн буолар. Салалта ону сөпкө өйдөөн, нэһилиэнньэтэ хайаан да сөптөөх усулуобуйаҕа үлэлиэхтээҕин уонна сынньаныахтааҕын тэрийэр соруктаах.
2018 с. олохтоох көҕүлээһин сылын биллэрбиппит. Орто уонна аччыгый урбааҥҥа улахан болҕомто уурулунна. Олохтоох бюджеттан тыа хаһаайыстыбатыгар кыра да буоллар харчы көрдүбүт. “Манчаары” диэн переработкаҕа, “Мэҥэ-Хаҥалас улууһун суоллара” диэн тэрилтэлэрдээхпит. “Мэҥэ тутуу” диэн улахан оҥорон таһаарар тэрилтэбит 1953 сыллаахтан үлэлээн, тыа сирин улуустарыгар биир бөдөҥ кооператив буолар. Онон Майа улууспутугар оҥорон таһаарыы, олох-дьаһах, спорт, духуобунас да өттүттэн сайдарга бэйэтин кылаатын киллэрэригэр бары күүспүтүн ууран, үлэлии-хамсыы сылдьабыт”.

Хаҥалас улууһун Бастакы Дьөппөн нэһилиэгин баһылыга Сергей Прокопьев: “Биһиги ааспыт сылтан саҕалаан, дьон-сэргэ олорор усулуобуйатын тупсарыыга улахан болҕомтобутун ууран үлэлээтибит. Үс улахан итиини киллэрэр тэрилтэни кытта сөбүлэһии түһэрсэн, дьон олорор чааһынай дьиэлэригэр уонна социальнай эбийиэктэри итиинэн хааччыйдыбыт. Быйыл эмиэ олох-дьаһах уонна хомунаалынай хаһаайыстыба министиэристибэтин кытта ыкса үлэлэһэн, хочуолунай тутарга сөбүлэһии түһэристибит. Дьарыктаах буолуу сылыгар нэһилиэнньэбитигэр үлэ миэстэтин таһаарыыга болҕомто уурарга улахан сорук турар. Ол курдук былырыыҥҥыттан саҕалаан тыа хаһаайыстыбатын линиятынан сүөһү өлөрөр сыах тутуутун саҕалаабыппыт. Быйыл саас үлэҕэ киирдэҕинэ, олохтоохторго хас да үлэ миэстэтэ тахсар. Маны таһынан бу өттүгэр салгыы аны сырьенан хааччыйыы эмиэ болҕомтоҕо ылыллар. Ол аата нэһилиэнньэ сүөһү, сылгы иитиитигэр ылсарыгар эмиэ усулуобуйа тахсар, бу өттүгэр өйүүбүт. Төрүт дьарыкпытын салгыы сайыннарарга кыах биэрэбит, онон сылгы, ынах ахсаанын элбэтэр былааннаахпыт. Сыл аайы алын уонна орто бизнескэ харчы көрөбүт. Мөлүйүөҥҥэ дылы суумалаах бырайыактар бааллар. Аны туран, соцконтрагынан бэйэ дьыалатын арыйыан баҕалаах дьону өйүүбүт. Холобур, ол чэрчитинэн биир киһи пилорама ылынан, мас эрбэттэрэр, нэһилиэнньэни тутуу матырыйаалынан хааччыйар. Оттон биир кыыс прачечнай, парикмахерскай уонна кэрэ аҥардарга аналлаах араас өҥөнү оҥорор тэрилтэни арыйан үлэлэтээри сылдьар. Оборудованиета кэлбитэ, салгыы дьаһалта өттүттэн биир кураанах турар дьиэни өрөмүөннээн биэриэхтээхпит. Нэһилиэнньэ дьарыктаах, итиэннэ олорор сирэ-уота тупсаҕай, ичигэс, бары өттүнэн табыгастаах буоллаҕына, уйгубут улаатар, олохпут сайдар”.

Муома улууһун Төбүлэх нэһилиэгин баһылыга Гаврил Соркомов: “Саха сирин биир ураты кэрэ айылҕалаах сиригэр олоробут. Индигир өрүс саҕаланыыта, бөһүөлэкпит хайа быыһыгар баар. Нэһилиэнньэбит уопсай ахсаана 200 киһи. Сүрүннээн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанабыт. Сайдар суолу бырамыысыланнас уонна туризм эйгэтигэр көрөбүт. Көмүс хостуур артыаллар үлэлииллэр. Маннык тэрилтэлэри кытта олохтоох нэһилиэнньэттэн хайаан да үлэҕэ ыларга диэн дуогабар түһэрсэбит. Хото ылыахтар эбит да, биһиги сүрүн кыһалҕабыт – үөрэҕэ суох дьоммут ахсаана олус элбэх. Ону үөрэттэрэр куурустары ыытыы өттүгэр үлэлэһэрбит наада. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтинэн дьарыктаах буолууга сылын аайы биирдии мөлүйүөн көрүллэр, ол сүөһүбүт ахсаанын элбэтэргэ туһуланар, онон ынах, сылгы атыылаһабыт. Табабыт суох, 2012 сыллаахха эстибитэ. Арктика судаарыстыбаннай кэмитиэтин кытта үлэлэһэн, табабытын сөргүтээри гынабыт, эдэр дьарыктаныан баҕалаах дьону буллубут, онон үлэлииргэ кыах баар буолла. Экстремальнай туризм сайдар кэскиллээх. Биһигиттэн 50 биэрэстэлээх сиргэ Индигир өрүс аатырбыт чемальгинскай трубата баар. Өрүспүт балысхан сүүрүктээх, хайа быыһынан сүүрэр буолан элбэх туристары тардар. “Норд экстрим” диэн тэрилтэни кытта дуогабардаһан үлэлээбиппит хас да сыл буолла. Хас да бөлөх дьон кэлэн сплавтыыллар, тас дойдуттан кытта кэлэн олус астынан, дуоһуйан бараллар. Онно биһиги мотуордаах оҥочонон, сирдьит дьонунан хааччыйабыт. Бу өттүгэр интэриэс улахан, салгыы сайыннардахха, туризм өттүгэр сирбит-уоппут табыгастаах. Ол гынан баран сайыҥҥы өттүгэр суол-иис суоҕа улахан харгыстары үөскэтэр. Тутуу матырыйаалын кыһыҥҥы эрэ кэмҥэ аҕалар кыахтаахпыт. Сайынын бэл оройуон киинигэр да тиийэр үгүс күчүмэҕэйдэрдээх. Бэйэбит акушерскай пууннаахпыт, оскуолабытыгар, оҕо саадыгар, кулууппутугар барытыгар бэйэбит дьоммут үлэлииллэр. Ол иһин суол-иис сайдыытын бырамыысыланнаһы кытта ситимниибит. “Дороги Арктики” тэрилтэ суол оҥорор уонна өрөмүөннүүр пуун тутуохтаах, оччоҕо эмиэ үлэ миэстэтэ тахсыахтаах”.

Саҥа сыл өрөспүүбүлүкэбит киэҥ киэлитигэр тарҕанан олорор дьоммутугар-сэргэбитигэр саҥа саҕахтары арыйдын, салайааччы дьоҥҥо ылсыбыт соруктарын ситэри толороллоругар, нэһилиэнньэ олоҕо тупсарыгар баҕарабыт.