Олохтоох бэйэни салайыныы күнэ: Норуот уонна былаас бэйэ-бэйэтин истэр кэмэ

2013 сыллаахха муус устар 21 күнүн Арассыыйаҕа Олохтоох бэйэни салайыныы күнүнэн биллэриллибитэ. Владимир Путин бу күнү олохтуур туһунан ыйааҕар суруллубут: «Гражданскай общество, демократия сайдарын туһугар, олохтоох бэйэни салайыныы институтун оруолун улаатыннарар туһуттан» диэн. Ол курдук, судаарыстыбаны салайыы бу көрүҥэ билигин ханнык таһымҥа тиийдэ? Уопсастыба олохтоох былаас үлэтигэр сабыдыаллааҕын өйдүүр дуо? Олохтоох бэйэни салайыныыга бэрэстэбиитэллээх уорган туох оруолу ыларый? Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местниковы кытары кэпсэтиибэр бу ыйытыыларбын биэрдим.

Сайдыыга туһаайар аналлаах

— Олохтоох бэйэни салайыныы сайдыылаах демократическай уопсастыба арыалдьытынан буолар. Сайдыылаах дойдуларга салайыы бу көрүҥүн киллэрбиттэрэ ыраатта. Европа Сэбиэтинэн ылыллыбыт Олохтоох бэйэни салайыныы европатааҕы хартията диэн олохтоох салайыныы уорганнарын үлэтин бириинсиптэрин быһаарар докумуон баар. Биһиги дойдубутугар олохтоох бэйэни салайыныы араас түһүмэхтэри ааһан, билигин оннун булан эрэр диэххэ сөп. 90-с сылларга дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмытыгар, олохтоох бээйэни салайыныыга сэрэнэн-сэрбэнэн киирбиппит. Онтон ыла чочуллан, эбиллэн-сабыллан, билигин олохтоох бэйэни салайыныы төһө да муҥутуур үчүгэй тутула олохтоммотор, судаарыстыба былааһын уонна норуот икки ардыгар ситим олохтонно. Инникитин да итэҕэстэри-быһаҕастары үөрэтэн, учуоттаан, бу былаас көрүҥэ сайдар суолу тутуһар.

Кулут тутар бүтэһик күннэригэр олохтоох бэйэни салайыныы историятыгар биир суолталаах тэрээһин – бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын I сийиэстэрэ буолан ааста. Оттон дьокутааттар олохтоох бэйэни салайыныы үлэтигэр ылар оруоллара улахан.

Утүө уларыйыылар тахсыахтара

— Саха Јрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын I сийиэһин дуораана элбэх күн-дьыл нөҥүө ыраахха диэри эҥсиллиэҕэ. Сийиэс резолюциятыгар киирбит этиилэри сыыйа олоххо киллэриэхпит. Мин дьокутааттар үлэлэрин суолтатын көрдөрөр туһуттан, өссө төгүл тоһоҕолоон этиэм этэ — олохтоох бэйэни салайыныы норуот былааһынан буолар. Оттон дьокутааттар бу норуот былааһын сүрүннээччилэринэн буолаллар. Саха сиригэр 4890 дьокутаат талыллан үлэлиир. Ол гынан баран, нэһилиэнньэ билигин да дьокутааттар кимнээхтэрий диэн ситэри өйдүү илик. Сийиэскэ 445 муниципальнай тэриллииттэн 500-чэ дьокутаат кэлэн кытынна. Хотугу улуустар кытыы нэһилиэктэриттэн, уустук айаннарын аахсыбакка, бэрэстэбиитэллэр кэлбиттэрэ. Норуот талбыт дьоно кинилэр олохторо бигэ тирэхтээх буоларыгар туох оруоллаахтарын, эбээһинэстээхтэрин өйдөтөр сыаллаах бу сийиэс ыытылынна.

Тэрээһин чэрчитинэн тыҥааһыннаах боппуруостарга «төгүрүк остуоллар», дьокутааттары үөрэтэр семинардар ыытыллыбыттара, методическай матырыйааллар түҥэтиллибиттэрэ.

Сийиэс дьокутааттары кытары ыллыктаах кэпсэтиини таһаараар сыаллааҕа-соруктааҕа. Бу тэрээһин биир соругунан миэстэтигэр үлэлии сылдьар дьон ханнык кыһалҕалары бэлиэтииллэрин билии буолар. Биир сүрүн боппуруоһунан дьокутааттар үлэлэрин суолтатын үрдэтии ааҕыллыбыта. Ол курдук, муниципальнай тэриллии баһылыга күрэстэһиини ааһан талыллар эбит буоллаҕына, дьокутааты талыы кэлиҥҥи кэмҥэ сэниэтэ суохтук ыытыллар буолла. Тоҕо диэтэххэ, «уопсастыба үлэтинэн» дьарыктаныан баҕарааччылар аҕыйахтар. Ол дьокутаат киниэхэ бэриллэр боломуочуйаны ситэри өйдөөбөтүттэн тахсар. Оттон, дьиҥэр, дьокутаата суох муниципальнай тэриллиигэ суолталаах быһаарыы ылыныллыбат эбээт.

Јссө төгүл дьокутаат боломуочуйатыгар тохтуохпун баҕарабын. Дьокутааттар ханнык үлэни толороллоруй? Муниципальнай тэриллии устаабын ылыналлар, онно уларытыы киллэрэллэр, бүддьүөтү бигэргэтэллэр, кини олоххо киириитин хонтуруоллууллар. Ону сэргэ  муниципальнай тэриллии сиригэр-уотугар нолуок олохтонуутун, кээмэйин уларытыыны, тохтотууну быһаарсаллар. Нэһилиэнньэлээх пуун сайдыытын бырагырааматын ылыныыга оруоллаахтар. Муниципальнай тэриллии бас билэр баайын-дуолун дьаһайыы бэрээдэгин быһаараллар уонна да атын боломуочуйалаахтар. Бу мандаат киниэхэ федеральнай сокуонунан бэриллэр.

Олоххо киирэр соруктар

— Дьокутаат боломуочуйата улаханын өйдөөн, кини үлэтигэр эппиэтинэстээх буоларын ситиһэр сыалтан, дьокутааттар уокуруктарынан арахсан талыллалларын туһунан этии резолюцияҕа киирдэ. Урут быыбарга турбут дьон уопсай ахсааныттан элбэх куолаһы ылбыттар дьокутаат буолаллара, кинилэр нэһилиэк үлэтигэр саба быраҕан бары бииргэ үлэлэһэллэр этэ. Бу дьокутаат бэйэ-бэйэҕэ сэлээннэһиитин үөскэтэрэ, хас биирдии дьокутаат чопчу сорук туруорунан үлэлиирэ уустуга. Билигин талыллыбыт дьокутаат бэйэтин уокуруга сайдарын туһугар эппиэттиэҕэ. Онно ханнык дьокутаат үлэтэ көдьүүстээҕэ көстүөҕэ. Кини уокуругун кыһалҕатын олохтоох дьаһалтаҕа туруорсар буолуоҕа. Оччотугар кинини талбыт дьон иннигэр эппиэтинэһэ өссө үрдүөҕэ.

Дьокутаат үлэтин суолтатын улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ туспа сололоох буолара үрдэтиэҕэ Ол туһунан дьокутааттар эмиэ этиннилэр. Билигин нэһилиэктэргэ баһылык бу солону дьүөрэлиир. Оччотугар кини дьокутааттары кыттыһыннарбакка эрэ, нэһилиэк үлэтигэр суолталаах быһаарыыларыгар илиитин баттаан кэбиһиэн сөп. Дьокутааттарын хомуйан сессия да ыытыа суоҕун сөп. Бу күҥҥэ диэри бары оннук үлэлээн кэллилэр диэбэппин, баһылык дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин үлэтин дьүөрэлээн бэркэ үлэлии олорор холобурдара элбэхтэр. Биһиги дьокутааттар бэйэлэрэ туруорсууларынан, бу боппуруоһу резолюцияҕа киллэрдибит.

Дьокутаат диэн киэҥ билиилээх, бу бүгүн буола турар быһыыны-майгыны, сокуоннары билэр киһи буолуохтаах. Улууска кинилэри түмэр, нормативнай докумуоннары билиилэригэр салайан биэрэр исписэлиис наадалааҕын дьокутааттар ыйдылар.

Билигин  устаабы уларытыы үлэтэ саҕаланна. Устаап өрүү биир ис хоһоонноох буолбатаҕа. Уруккуттан уларыйыылар киирэллэрэ. Онон сийиэс резолюциятыгар киирбит кэскиллээх этиилэр сыыйа олоххо киириэхтэрэ. Дьокутаат үлэтин суолтата үрдээн, бу норуот бэйэтэ аныыр дуоһунаһыгар чахчы үлэлиэн сөптөөх, дьоннорун-сэргэлэрин инникитин туһугар кыһаллар дьон талыллыахтара.

Олохтоох бэйэни салайыныы – өйдөһүү уонна өйөһүү

— Кэпсэтиибит түмүгэр өссө төгүл олохтоох бэйэни салайыныыга тохтуохпун баҕарабын. Нэһилиэнньэ бэйэтэ олоҕун уйгулаах оҥкула оҥоһулларыгар кыттыһар кыахтаах, тоҕо диэтэххэ, биһиги дойдубут олохтоох бэйэни салайыныыны тутуһар. Билигин «үөһээҥҥи былаас» дьаһайар, соруйар кэмэ буолбатах. Билигин норуот уонна былаас бэйэ-бэйэтин истэр кэмэ. Бу салайыы көрүҥэ дьоҥҥо-сэргэҕэ бөх хомуйуу боппуруостарыттан саҕалаан социальнай объектар тутуллар боппуруостарыгар тиийэ кыттыһар кыаҕы биэрэр. Маныаха кинилэр тылларын, туруорсууларын тиэрдэр дьонунан бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутааттара буолаллар. Онон сийиэс бүгүҥҥү хартыынаны үчүгэй өттүгэр уларытыаҕа диэн эрэнэбит.