Өйдөһүү уонна өйөһүү — быһаарар күүс

Кэлин сылларга олох­тоох бэйэни салайыныыны үбү­лээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын өттүттэн чопчу көмө улааппытын бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, элбэх тустаах программалар, Фондалар үптэрин, Бэрэсидьиэн уонна Бырабыыталыстыба граннарын уонна бэйэлэрин кыахтарын туһанан үлэни-хамнаһы лаппа сэргэхситэр балаһыанньа үөскээтэ.
Бүгүн олохтоох салайы­ныы — норуот былааһа. Нэһилиэк баһылыктара, депутаттар, дьаһалта специалистара нэһилиэнньэни былаастыын холбуур, ситимниир улахан суолталаах соруктаахтар. Биллэрин курдук, баһылык үлэтэ араас ураты өрүттэрдээх, холобур, сорох нэһилиэктэргэ баһылыктар Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлииллэр. Ол эбэтэр баһылык биир илиитинэн дьаһал таһаарар, онтун аны бэйэтэ бигэргэтэр. Аны туран олоххо-дьаһахха тахсар уустук боппуруостары быһаарыыга нэһилиэнньэни кытыннаран, туруоруллубут соруктары ситиһэргэ оруола билигин балайда улаатта.

«Нэһилиэк баһылыктара, Дьо­куускай куораттан тэйиччи олоробут диэбэккэ, этиилэргитин, көрүүлэргитин аһаҕастык суруйуҥ, санааҕытын хаһыат нөҥүө үллэстиҥ. Сахалыы тыл­лаах, толкуйдаах хоту дьон, олоҕу кытта бииргэ айан­нааҥ, көхтөөх буолуҥ», — диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин V ыҥы­рыылаах Ил Түмэнин көҕү­лээһининэн, аан бастаан олохтоох салайыныы дьокутааттарын түмэр сийиэһигэр норуот депутата, Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников этэн турардаах. Итинэн сиэттэрэн, Үөһээ Бүлүү улууһугар «Далыр нэһилиэгэ» МТ саҥа талыллыбыт баһылыга Георгий Иванов быйыл ыыппыт үлэтин туһунан маннык кэпсиир:

______________________________________

Билиһиннэрии
Иванов Георгий Иванович
● Үөһээ Бүлүү улууһун Далыр нэһилиэгэр 1967 с. төрөөбүт.
● 1990 с. механик идэлээх Өлүөхүмэтээҕи тыа хаһаайыстыбатын техникумун үөрэнэн бүтэрбитэ.
● 2007 с. «Государственное и муниципальное управление» идэлээх Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун үөрэнэн бүтэрбитэ.
● 1990 с. «Далыр» сопхуоска механигынан үлэлээбитэ.
● 1992-2015 сс. «Тыымпы» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга.
● 2003 с. «Далыр нэһилиэгэ» МТ дьаһалтатын сүрүн спе­циалиһынан үлэлээбит.
● 2009 с. «СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэ хаһаайына.
● 2016 с. «Далыр нэһилиэгэ» МТ баһылыгынан талыллан үлэлии сылдьар.

______________________________________

— Былырыын ыытыллыбыт быыбарга кыттан, билигин «Далыр нэһилиэгэ» МТ баһылыгынан талыллан үлэлии-хамсыы сылдьабын. Урукку сылларга нэһилиэк дьаһалтатыгар сүрүн специалиһынан үлэлии сылдьыбыт буоламмын, олохтоох салайыныы ыытар үлэтин иһиттэн билэбин — сыһыаннаах киһибин. Быыбар саҕана ылыммыт соруктарбын үлэҕэ киллэрэргэ кыра мэһэйдэр, кыһалҕалар да баалларын үрдүнэн, санаабытын түһэрбэккэ бу сылы ситиһиилээхтик түмүктээн эрэбит.

Нэһилиэкпитигэр тыын боппуруоһунан 50 миэстэлээх оҕо саадын тутуута буолар. Быйыл, ахсынньы ыйга, тутуллан бүтэн, үлэҕэ киириэхтээх. Бу күһүн оҕо саадын дьиэтэ уокка былдьана сыһан, салгыы үлэлиир кыаҕыттан тахсан, олохтоох дьаһалта хонтуоратын биэрбиппит. Бэйэбит олохтоохтор күүстэринэн тутуллубут «Арчы» дьиэтигэр хонтуораланан үлэлиибит.
Субсидияны сөптөөхтүк аттаран 6 эдэр ыал аныгылыы тупсаҕай дьиэлэри тутуннулар. Бэлиэтээн эттэххэ, сылын ахсын нэһилиэк үрдүнэн 2-3 саҥа дьиэ тутуллан үлэҕэ киирэр. Маны таһынан эдэр специалистарга толору хааччыллыылаах, 4 квартиралаах дьиэ тутуллан киирдэ. Гаастааһын боппуруоһун таарыйдахха, Үөһээ Бүлүү улууһа гаас ситимиттэн чугас да сыттар, инники сылларга гаас киирэрэ былааҥҥа суох. Үксүн саҥа тутуулаах ыаллары киин ититэр системаҕа холбооһун үлэтин хас сыл ахсын былааннаан ыытабыт.

______________________________________

Ыспыраапка

Далыр нэһилиэгэ Үөһээ Бүлүү улууһун биир улахан нэһилиэгинэн буолар. Бүлүү өрүс хаҥас биэрэгэр улуус кииниттэн 75 км тэйиччи сытар. Кулуһуннаах уонна Быччагдаан диэн учаастактардаах. Тохсунньу 1 күнүнээҕи көрдөрүүнэн нэһилиэккэ уопсайа 976 киһи уутуйан олорор, ол иһигэр учаастактарынан: Кулуһуннаахха — 26, Быччагдааҥҥа — 91. Сүрүн дьарыктара — сүөһү уонна сылгы иитиитэ. Ынах сүөһү ахсаана ортотунан 719 төбөҕө тэҥнэстэ, о.и. ынаҕа — 245, сылгыта — 565, о.и. биэтэ — 265. Сыл ахсын нэһилиэнньэ үүт туттаран эбии дохуоттанар, ол курдук быйыл 175 тн үүт туттарылынна, кыстыкка тиийэр от оттонно.

______________________________________

«Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ» диэн этиллибитэ дьиҥ чахчытын биллэрэн, нэһилиэк хас биирдии олохтооҕо туора турбакка, үүнэр ыччаппыт биир өйгө-санааҕа түмсэн, бу үтүө дьыалаларга кыттыһара биһиэхэ олус үөрүүлээх. Ол курдук, нэһилиэк сайдарын туһугар араас өрүттэрдээх үлэлэри биэс түөлбэлэринэн уонна общественнай түмсүүлэр көмөлөрүнэн ыытабыт. Бастакы хардыыларынан түмсүүлэр уонна түөлбэлэр бэйэлэрин көҕүлээһиннэринэн «Далыр нэһилиэгэ» МТ үрдүнэн “арыгы розничнай атыытыттан төрдүттэн аккаастанарга» диэн илии баттааһыннаах бииргэ түмсэммит, нэһилиэк уопсай мунньаҕын 2015 с. ахсынньы 18 күнүгэр ыыппыппыт. Сүбэ мунньахха уопсайа 274 киһи кэлэн көхтөөх кыттыыны ылбыта, манна элбэх туруорсуу уонна этии киирбитэ, ол түмүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2016 сыл кулун тутар 23 күнүгэр 1023 №-дээх Ыйааҕынан сокуон быһыытынан бигэргэммитэ, нэһилиэкпит чөл олоххо турунан үктэммитэ.

Кылгастык кэпсээтэххэ, билигин араас граннарга, программаларга киирсэн үлэлэһэбит. Ол курдук, олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыба уонна энергетика министиэристибэтэ нэһилиэги тупсарыныы бырагырааматын чэрчитинэн ыытар куонкуруһугар кыттан, 4 мөл. 500 тыһ. солк. субсидияны ылары ситиспиппит. Куонкурус балаһыанньатыгар быйыл уларыйыы киирэн, эрдэ субсидияны ылбыт нэһилиэктэр кыттыбатахтара, ол биһиэхэ куонкуруска кыттарга эбии көҕү үөскэппитэ. Нэһилиэги тупсарыыга үс сыллааҕы былаан быһыытынан, 9 ый түмүгүнэн араас үлэлэри ыыттыбыт. Ол курдук, тупсаран оҥорууга кэлбит харчыттан олбуордарын, дьиэлэрин-уоттарын кыайан оҥостубакка олорор кыаммат дьоҥҥо анаммыта. Эрдэ бу маннык пуун суоҕа. Нэһилиэкпит үрдүнэн уопсайа 31 кыаммат, элбэх оҕолоох ыал баарыттан 8 ыалга үчүгэй көстүүлээх саҥа олбуор тутулунна, салгыы көмө быһыытынан 4 ыалга тутуу матырыйаала түҥэтиллэр. Бу социальнай көмө быһыытынан ыытыллыбыт үлэлэргэ олохтоох бюджеттан харчынан кыттыһан, эбии 5 ыал саҥа, үчүгэй көстүүлээх олбуорданна.
«2017 сылга өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар олохтоох көҕүлээһини өйүүр туһунан» пилотнай бырайыак чэрчитинэн, СӨ Үп министиэристибэтэ нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр туһунан бырагырааматын куонкуруһугар кыттан, субсидия ылан, нэһилиэк хас биирдии киһитэ, тэрилтэ салайааччылара, уопсастыбаннай түмсүүлэр бэйэлэрэ баҕа өттүнэн кыттан, үлэлэһэн Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар анаммыт саҥа «Кыайыы сквера» арылынна, ыһыахтыыр түһүлгэҕэ оҕо оонньуур, футболлуур уонна тренажердаах спортивнай былаһаакка үлэҕэ киириэхтээх.
Түмүктээн эттэххэ, хас биирдии нэһилиэнньэлээх пуун субсидиянан туһанан, тас көстүүтүн тупсарынарыгар маннык дьаһаллар ылыллыбыттара хас биирдии нэһилиэккэ улахан төһүү күүс буолар, элбэх кыаҕы үөскэтэр. Хас биирдии муниципальнай тэриллии бу субсидиялары сөптөөхтүк былааннаан уонна чопчу сытыы кыһалҕаларга туһаайан, тыа сиригэр олох салгыы сайдар, чэчириир итиэннэ нэһилиэк уопсай көстүүтэ тупсаҕай көрүҥнэнэр. Тус бэйэм төһүү күүс буолбут бар дьоммор истиҥ махталбын тиэрдэбин уонна инникитин даҕаны бу курдук кыраҕа-кыаммакка көмөлөһүөххэ, үлэҕэ-көххө түмсүүлээх буолуохха диэн ыччаттары, нэһилиэк дьонун барыгытын ыҥырабын.®

Василий ПРОКОПЬЕВ.