Өйөбүл баар – ахсаан аҕыйыыр

Билигин таба кыстыга тү­мүктэнэн эрэр. Төрүөх кэлэр ый ортотугар диэри барыаҕа. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыка дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэтин дааннайдарынан, билиҥҥитэ 22 тыһыынча тугут ылыллыбыт. Төрүүр-ууһуур таба ахсаана 66 тыһыынчаҕа тэҥнэһэр. Ол аата, бу күннэрдээҕи дааннайынан, тыһы таба 31% төрөөбүт. Кэмитиэт исписэлиистэрэ саҥа төрөө­бүт тугут ахсаанын 40 тыһыынчаҕа тириэртэрбит диэн баҕалаахтар.
Кэлиҥҥи сыллааҕы сыып­паралары ылан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн таба төрүөҕэ ортотунан 80%-ҥа тэҥнэһэр. Бу куһаҕана суох көрдөрүү буолуон сөп этэ, өскөтө төрүөх тыыннаах хараллыытын бырыһыана үрдүгэ эбитэ буоллар. Ол курдук, күһүнүгэр тиийэн төрөөбүт тугут 40%-на эрэ тыыннаах ордон хаалар. Аҥаарын эрэ тутан хаалыы диэн, бу иэдээннээх сүтүк буолар.
Тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ 156 тыһыынча табалаах олорор. Кэлин уон сылга таба ахсаана бигэтик аҕыйыы турар. Тыа хаһаайыстыбатынан интэриэһиргиир дьон билэр буолуохтаахтар, эрийсиилээх-эриһиилээх 90-с сылларга таба ахсаана 360 тыһыынчаттан 130 тыһыынчаҕа диэри таҥнары түспүтүн. Оччотооҕу иэдээннээх сиҥниини өссө хайдах эрэ өйдүү сатыахха сөп этэ, бүтүн судаарыстыба тыыннаах буолар боппуруоһа ыган турар кэмэ этэ буоллаҕа.
Саҥа тутуллаах, саҥа ха­йысхалаах бэлиитикэлээх аны­гы Арассыыйа салалтата Хотугу сирин уонна Аартыкатын кыһалҕаларыттан адьас туора туруммута. Табатааҕар буолуох, хотугу норуоттар тус дьылҕалара даҕаны үрдүкү салалтаны интэриэһиргэппэт буолбута диэтэххэ, кырдьыктан олус халыйыы буолуо суоҕа. Дэлэҕэ, бырабыыталыстыба оччотооҕу баһылыга Егор Гайдар, биир кыракый куораты тутан баран, Арассыыйа бары аҕыйах ахсааннаах норуоттарын онно олохтуур туһунан идьиэйэни этиэ дуо? Ороскуота оччугуй буолуо диэн толкуйтан.
Билигин судаарыстыба арыый да оннун-тойун булбут курдук кэмэ. Таба иитиитин салаата өрө охсон тахсыах курдук майгыннана сылдьыбыта. 2006-2007 с.с. таба ахсаана 200 тыһыынчаҕа тиийбитэ. Ол кэнниттэн этириэс аҕыйыы, төттөрү түһэ турар. Тохтуу, түһүү, биллэн турар, төрүөтэ суох буолбат. Ол туһунан исписэлиис тугу этэр буолар эбитий.
Иннокентий Баланов, судаарыстыбаннай кэмитиэт хотугу үгэс буолбут салаалары сайыннарыыга отделын салайааччыта. Иннокентий Михайлович Булуҥтан төрүттээх, өссө сэбиэскэй кэм саҕана тыа хаһаайыстыбатын үнүстүүтүн бүтэрбит, производствоҕа үлэ­лээбит уонна төрүт хотугу киһи буоларынан, табаны кытта сэргэстэһэ улааппыт уопут бөҕөлөөх исписэлиис.
— Быйылгы кыстык ыараханнык ааһыахтааҕа биллэр этэ, — диир Иннокентий Михайлович. – Индигиир уонна Халыма сүнньүлэринэн сирин, мууһун тоҥоруон иннинэ, олус өлгөмнүк хаардаан чахчыта ыарахан балаһыанньаны үөскэппитэ. Үс Халыма, Усуйаана, Абый, Муома улуустара ордук ыарахан балаһыанньаҕа ыктарбыттара. Мантан Аллараа Халыма уонна Усуйаана өрөспүүбүлүкэ саамай элбэх табалаах улуустарынан буолаллар. Эбии аһылыгы (комбикорманы) тиэрдии уустуктара суох буолбата. Муус хойутаан халыҥаан, бу улуустарга кыһыҥҥы айан суола олунньу бүтүүтэ, кулун тутарга аһыллыбыта уонна ити ый бүтүүтэ сабылларга барбыта. Ол түмүгэр эбии аһылык хойутаан тиэрдиллибитэ.

Таба маассабай охтуута суох буо­лан баран, ырыганнааһын уон­на ол түмүгэр төрүөх мөл­төөһүнэ ханна барыай. Аллараа Халымаҕа урукку сылларга төрүөх көрдөрүүтэ 80%-тан түспэт эбит буоллаҕына, быйыл 45%-ҥа тэҥнэстэ. Быйылгы кыстыкка бу улуус 1,5 тыһыынча табата оҕунна. Барыта 20 тыһыынча табалаах улуус буолар.
Үгэс буолбут салаалары сүрүннүүр исписэлиистэн, сааскы өттүгэр ылыллыбыт төрүөхтэн күһүнүгэр тиийэн тоҕо нэһиилэ аҥаарын эрэ тутан хаалар биричиинэлэрин ыйытабын. «Бруцеллез ыарыы элбэх, оттон ол төрүөххэ улаханнык охсор. Туһата суох өлүү-сүтүү улаатар. Күн-дьыл, килиимэт уларыйда. Сайынын наар сөрүүдүйэр, өссө тымныйар буолла. Дьиҥэр, сөрүүн сайын табаҕа саамай табыгастаах буолар. Ол эрэн, били, мас икки уһуктааҕын кэриэтэ, төттөрү эмиэ өрүттээх. Тымныы сайыҥҥа, ордук туундара сиргэ, от-мас сиппэккэ хаалан, таба мөлтөхтүк мэччийэр. Ол түмүгэр күһүн ырыганнаан кыстыкка киирэр. Оннук табаттан үчүгэй төрүөҕү кэтэспэккин», — диир сэһэргэһээччим.
Ити этиллэр барыта баар суол. Хотугу сир уйан экологиятын систиэмэтигэр кыра да кэһиллии тахсыыта, күнэ-дьыла уларыйыыта тулалыыр эйгэҕэ, кини хамсыыр харамайыгар булгуччу куһаҕан өрүттээх буолар. Таба төһө да дьиэ сүөһүтэ буоллар, айылҕаттан адьас быһаччы тутулуктаах түөрт атахтаах харамай. Куйаастан, кумаартан-бырдахтан маассабайдык охтуон сөп. Эгэ, атахсыт ыарыы буулаатаҕына дуо, бүтүн ыстаадаттан да илии соттон хаалыахха сөп. Ол оннугар үөскүүрэ-төрүүрэ кэллэҕинэ, ыам бырдаҕа түспүтүнүү элбиэҕэ, үксүөҕэ.
Таба ахсаана аҕыйыырыгар сиэмэх адьырҕа «улахан үтүө­­лээҕэ» биллэр уонна ол мөккүһүллүбэт суол. Урут сүтүгү кыыл табаҕа түһэрии баара, ол билигин олус дарбатыллыбат буолла. Арай Чукотка диэкиттэн кыыл таба киирэн, кэтэҕи сөрүүрүн туһунан хам-түм ахтан аһараллар.
Туох да кистэлэ суох, Арас­­сыыйаҕа таба иитиитэ үгэс буолбут хотугу салаа эрэ быһыытынан тутуллан турар. Ол аата аҕыйах ахсааннаах норуоттары тыыннарын эрэ харыстыыр сыалынан. Ямал-Ненец уокуруга 800 тыһыынча табалаах. Биһиги 156 тыһыынча табабытынан Арассыыйаҕа иккис миэстэҕэ сылдьабыт. Биһигиттэн 1 тыһыынча төбөнөн аҕыйах табалаах Чукотка үһүс миэстэлээх. Атын эрэгийиэннэр табаларыттан букатын даҕаны мэлийэр балаһыанньалаах олороллор. Туундара бырдаҕыныы элбэх табалаах ямаллар эрэ табаларын табаарынай бородууксуйа гына оҥорон таһаарар кыахтаахтар. Биһиги, ахсаана төтөлө суох аҕыйыы турар табабытыттан, табаарынай бородууксуйаны оҥорорбут күн бүгүн кыаллыбат дьыала.
Иннокентий Баланов этэринэн, 10 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох табалаах нэһилиэктэргэ, кэпэрэтииптэргэ астыыр эбэтэр өлөрөр сыахтар аһыллыахтарын сөп. Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри, Өлөөн, Абый курдук 3-түү, 5-тии тыһыынча табалаах улуустардаахпыт. Оттон 10-нуу тыһыынча табалаах нэһилиэктэр уонна кэпэрэтииптэр ахсааннара букатын да дуона суох буолуохтаах. «Сылга 200 туонна эти астыыр кыамталаах сыах быйыл Дьокуускайга аһылынна, — диэн кэпсиир Иннокентий Михайлович. – Усуйаанаҕа уонна Аллараа Халымаҕа иккис сылларын үлэлиир өлөрөр сыахтар бааллар. Эти ыыһыыр, полуфабрикаттары, бэлимиэни оҥорор сыах Анаабырга аһылынна».
Бу аҥаар тарбахха баттанар ахсааннаах астыыр уонна өлөрөр сыахтар, табаттан ылыллар бородууксуйа нэһилиэнньэҕэ киэҥник атыыланар буоларыгар тирэх буолар кыахтара суох. Табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарбат производство – кэскилэ суох салаа. Эмиэ ол курдук, Сахабыт сирин киин өттүгэр ынах сүөһүнү иитии көстөн турар ночооттоох производствоҕа кубулуйбута быданнаата. Табаҕа да, ынах сүөһүгэ да итинник хотторуулаах балаһыанньа үөскээбит биричиинэлэрэ элбэхтэр.
90-с сылларга, ыһыллыы кэми­гэр, биһиэхэ хайдах бала­һыанньа үөскээтэ этэй? Киин улуустар бааһынай, фермер хаһаайыстыбаларынан, хотулар төрүт уус общиналарынан бардылар этэ дии. 4 тыһыынчаттан тахса бааһынай уонна фермер хаһаайыстыбалар, 400-чэ кэриҥэ төрүт уус общиналар тэриллибиттэрэ. Кэпсиир тиэмэбитигэр сөп түбэһиннэрэн, төрүт уус общиналарга тохтуум. Бу сүрүннээн дьиэ кэргэнинэн уонна аймаҕынан кэтэх табаны иитии көрүҥэ буолар. Сэбиэскэйи эһэрбитигэр туох барыта тус хаһаайыннаах буолуохтаах диэн луоһуннаах этибит. «Судаарыстыба көдьүүһэ суох хаһаайын» диир «кынаттаах тыллары» бүгүн да туттабыт. Сүрүннээн «прихватизациялаары» гыннахпытына. Төрүт уус общинанан барыы таба иитиитин салаатыгар ханнык да хамсааһыны таһаарбата, оттон умуллубута хара баһаам. Маныаха кинилэри буруйдуур көстөн турар сыыһа суол буолуоҕа. Били, буруйу Моттойоҕо түһэрбит кэриэтэ.
Манан мин, үгэс буолбут тө­рүт салааларбытыттан аккаастаныахтаахпыт диир санааны төрдүттэн эппэппин. Отучча сылга чугаһаата, тыабыт хаһаайыстыбатын, үгэс буолбут төрүт салааларбытын сайыннарар суолбутун-ииспитин кыайан тобулбакка, бүдүмүккэ олорбуппут. Өссө төһө өр салҕанар…Төрүт үгэс – хайа да омук тыыннаах буолар тирэҕэ. Олохтоох омуктар сирбит аннын баайыттан тэҥҥэ сомсуһуохтааҕар, өҥүн да көрбөтөхпүт курдук, инникитин да көрүөхпүт суоҕа. Ол оннугар ынахтаах, сылгылаах уонна табалаах буоллахпытына, хайдахтаах да кириисистэр ааҥнаатыннар, тыыннаах буола туруохпут.
Судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэстэбиитэлэ кэпсииринэн, кэлин сылларга таба баазаларын, таба мэччийэр ыырдарынан олорор дьиэлэри тутууга күүстээх хамсааһын баар буолбут. Табаһыттар хамнастара, харааллары, күрүөлэри өрөмүөннээһин, бэтэринээринэй дьаһаллары ыытыыга, тууска көрүллэр харчы улуустарга тиэрдиллибит. Судаарыстыбаннай кэмитиэт туохтан да иҥнибэт сырыылаах тиэхиньикэни, «Бурааны», табаны атыылаһыы, ону тиэйии-таһыы ороскуоттарын 80%-рын уйунар. Анал таҥаһынан, спутниковай төлөпүөнүнэн, улахан кыамталаах араадьыйа-ыстаансыйаларынан хааччыйар.
Манна сыһыаран эттэххэ, бу сылга судаарыстыбаннай бюджеттан таба иитиитин салаатыгар 800 мөл. солк. харчы көрүллүбүт. Бу үчүгэй харчы, ордук быйылгы бюджет ыктарыылаах балаһыанньалаах олорорун учуоттуур буоллахха.
Табаһыт хамнаһа кини табатын ахсаанынан көрөн төлөнөр. Урукку курдук элбэх табалаах хаһаайыстыбалар уонна ыстаадалар билигин суохтарынан, хамнас санаа хоту үрдээн биэрэн испэтэ өйдөнөр. Элбэх табалаах Усуйаана улууһун табаһыттарын хамнаһа 35 тыһ. солк. тиийэрин сэһэргэһэ олорор киһим бэлиэтиир. Табаҕа үлэлиир үрдүк үөрэхтээх исписэлиискэ сүрүн хамнаһыгар 15 тыһ. солк., орто анал үөрэхтээххэ 10 тыһ. солк. эбиллэр эбит.
— 2022 сылга таба ахсаанын 200 тыһыынчаҕа тиэрдэргэ соруктанабыт, — диир кэмитиэт отделын салайааччыта. – Бу сорук кыаллыан сөп. Билигин таба иитиитин салаатыгар көлүөнэлэр солбуйсууларын сүрдээх эппиэттээх уонна ол курдук ыарыылаах быһыыта-майгыта үөскээн турар. Салайар каадыр, исписэлиис тиийбэт. Ол эрээри, бу олох кэлин кэмҥэ 5-6 хаһаайыстыбаҕа исписэлиис идэлээх, салайа, үлэлии үөрүйэхтээх, кылаабынайа, бэйэлэрэ баҕалаах, 35-40 саастаах дьон кэллэ. Маннык хамсааһын эрэли сахпат буолуон сатаммат.