Үтүө, үлэһит киһини иитииттэн ордук суолталаах сорук суох

Манна Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, Ил Түмэн депутаттара Александр Уаров, Иннокентий Васильев, агро хайысхалаах оскуолалар Түмсүүлэрин салайааччылара, директордара, Тыа хаһаайыстыбатын академиятын үлэһиттэрэ уо.д.а. кыттыыны ыллылар, эҕэрдэлэрин тириэртилэр. Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан биир дойдулаахтара бүтүн делегациянан кэлэн эҕэрдэ тылларын эттилэр, алаас оҕолорун үөрэнээччилэр инсценировкалаан көрдөрбүттэрэ тэрээһини киэргэттэ. Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта И.Д.Аргунов, Мэҥэ Хаҥалас улууһун үөрэҕин управлениетын салайааччыта И.В.Черкашина, А.В. Чугунов аатынан Мэлдьэхси орто оскуолатын директора Л.Д.Сыромятникова уонна республика агро хайысхалаах оскуолаларын директордара, о.д.а. эҕэрдэлэрин тиэртилэр.
Аан бастаан тыа сиригэр оҕолору тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаран үөрэтии тиһигэ 1988 сыллаахха Чурапчы улууһун Дириҥ орто оскуолатыгар уонна Сунтаар Элгээйитигэр киирбитэ. 2009 сыллаахха агропрофилированнай оскуолалары өйүүр Бырабыыталыстыба уурааҕа тахсыаҕыттан өссө 35 оскуола бу хайысханы тутуһан иитии-үөрэтии үлэтин саҕалаабыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ республика 29 улууһугар уонна Дьокуускай куоракка 102 агро хайысхалаах оскуола тэриллэн үлэлии турар.
Ил Түмэн наукаҕа, үөрэх­тээһиҥҥэ, культураҕа уонна сырдатар-иһитиннэрэр ситимнэргэ, общественнай тэрилтэлэргэ сис комитетын бэрэссэдээтэлэ, Республика агропрофилированнай оскуолаларын Түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева мунньах кыттыылаахтарын эҕэрдэлээн туран, бу 30 сыл устата тыа хаһаайыстыбатын хайысхатынан үөрэтии ситимэ киэҥник тарҕанан, кинилэр билигин оҕуруот аһын үүннэриинэн, ынаҕы, сылгыны, табаны иитиинэн эрэ дьарыктаммакка, өссө кырымахтаах саһылы, тигээйини иитии, ас астааһына, эмтээх үүнээйини үүннэрии, хомуйуу, уус идэтин тарҕатыы курдук бүгүҥҥү күн ирдэбилигэр сөп түбэһэр хайысхалары кытта киллэрэн үлэлээн эрэллэрин кэпсээтэ. Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков 1988 сыллаахха агрооскуолалар аан бастаан тэриллэллэригэр А.В.Чугунову кытта тэҥҥэ үлэлэһэн, бастакы күннэриттэн өйөөн, 2009 сыллаахха Бырабыыталыстыба уурааҕа тахсан бу хамсааһын бастакы хардыылары оҥороругар тирэх буолбута. Республика баһылыга Егор Борисов 2015 сыллаахха саҥа хайысханы (инновационнай) талан үлэлиир республика 9 оскуолатыгар 1 мөлүйүөннээх граны туттарбытын, 2016 сылга өссө 12 оскуола маннык граннары туппутун туһунан кэпсээтэ.

Ил Түмэн спикерэ  Александр Жирков этиититтэн:

«Республикаҕа аграрнай хайысхалаах оскуолалар 30 сыл анараа өттүгэр — 1988 сыллаахха аан бастаан тэриллибит эбит буоллахтарына бүгүҥҥү мунньах тэрээһин мунньах курдук ыытыллыахтаах. Урукку үлэни ырытан, кэлэр соруктары туруоран, инникини былааннаан үлэни сүрүннүөххэ. Республикаҕа, Бырабыыталыстыбаҕа, Ил Түмэҥҥэ аграрнай үөрэхтээһини сайыннарыыга, өйөөһүҥҥэ ханнык хайысхалары өссө туруорсуохтааххытын дьүүллэһиэххэ. Үптээх-харчылаах, базалаах буоллаххытына тирэхтээх, үлэ-хамнас да туруктаах буолар. Онон күнү-дьылы ыыппакка ити хайысханан сүрүннээн үлэни тэрийиэххэ наада. Иккиһинэн, дьиҥинэн, агрооскуолалары өйүүр дьаһаллар 10-тан тахса сыллааҕыта ылыллыбыттара, «О развитии агрошкол и подсобных хозяйств образовательных учреждений РС(Я)» диэн Бырабыыталыстыба 107 №-х уурааҕа 2009 сыллаахха тахсыбыта. Ити сыл сэтинньи 18 күнүгэр «О государственной поддержке сельских образовательных учреждений» диэн агрооскуолаларга (агропрофильнай кылаастарга) 40% үбүлээн өйүүр туһунан Саха Республикатын сокуона тахсыбыта. Дьиҥинэн, элбэх ахсааннаах оҕолордоох оскуолаларга эрэ биэриэххэ диэн буолбакка, үп-харчы кыра буолан оннук быһаарыллыбыта.
Аҕыйах ахсааннаах оҕолоох (малокомплектнай) оскуолаларга туох эмит атын механизмы толкуйдуохпут диэн оннук сүбэлэһии барбыта оччолорго. Ону сөргүтүөххэ наада. Хас биирдии оскуола агро хайысхалаах үөрэтиини талыан баҕарар буоллаҕына үлэлээтин ээ, ол гынан баран оччоҕуна көрүллэр үп эмиэ улаатыан наада. Ону толкуйдуохха наада. Үсүһүнэн, биир сиргэ олорон хаалбакка олох тэтимин кытта тэҥҥэ хардыылаан иһиэххэ наада. Билигин саҥа министиэристибэ баар – предпринимательство уонна туризм, тыа хаһаайыстыбатын, анал үөрэхтээһин министиэристибэлэрэ бааллар. 2009 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта Агрооскуолалар түмсүүлэрэ дуогабар түһэрсэн үлэлииллэригэр дьаһал тахсыбыта, Түмсүү салайааччытын хамыыһыйаҕа киллэрэн туран сыллата үчүгэй көрдөрүүлээх оскуоланы техниканан өйүүргэ диэн илии баттаһан туран үлэлээбиттэрэ. Ити хардарыта көдьүүстээх үлэни сөргүтүөххэ наада. Билигин технопаркалар улуустарга тэриллэн үлэлээн эрэллэр, олору кытта эмиэ үлэлиэххэ наада. Ханна олох хаамыытынан саҥа көстүүлэр бааллар да, онно биһиги мантан тугу туһаныахпытын сөбүй диэн үлэлэһэн иһиэххэ. Агрооскуоланы бүтэрбит оҕо ветеринар, зоотехник хайаан да буолуохтаах диэн буолбатах, тыа хаһаайыстыбатын хайысхатын талаллара ол үчүгэй, ол гынан баран оҕо баҕатынан көрөн М.К.Аммосов аатынан университеты кытта эмиэ дуогабар түһэрсэн үлэлэһиэххэ наада. Дьиҥинэн, бүгүн министиэристибэлэри кытта утарыта көрсөн олорон хардарыта туһалаах кэпсэтии барыахтаах этэ: биһиги маны оҥоруохпут, оттон эһигиттэн маннык көмө наада диэн. Бу бастакы тэрээһин буолар. Манна 10-20 сыл үлэлээбит уопуттаах директордар бааллар. Оҕону үлэнэн иитии уруккаттан да баара. Ол уопуту бу тэрээһиннээх оскуолаларга араас хайысханан кэҥэтэн, тарҕатан иһиэххэ наада. Агропрофилированнай оскуола сүрүн соруга – оҕону бэйэтин эйгэтигэр чугаһатыы, төрөөбүт-үөскээбит сиригэр-уотугар, норуотугар сыһыарыы. А.В.Чугунов олоҕун устатын тухары оҕону төрөөбүт түөлбэтигэр, норуотун төрүт дьарыгар бэриниилээх гына иитиэххэ диэн санаатын тарҕатан кэлбитэ. Кини 38 сааһыгар наука кандидата, онтон 45 сааһыгар наука доктора, профессор, кафедра сэбиэдиссэйэ буолбута, Тыа хаһаайыстыбатын академиятын директорынан үлэлээбитэ. Үс төгүллээх академик. Талааннаах хоһоонньут, үчүгэй кэпсээнньит, мындыр, наҕыл, олоҕу дириҥник анааран көрүүтүнэн былыргы көмүлүөк иннигэр оллоонноон олорон сэһэргэһэр оҕонньоттору санатар. Үйэтин тухары бэйэтин идэтигэр бэриниилээх, 80 сааһыгар диэри талбыт хайысхатын халбаҥнаабакка тутуһан, олоҕун бириинсиптэрин олоххо киллэрэн үлэлээн кэллэ. Бу биһиэхэ барыбытыгар үтүө холобур буолар дьоһун олох».

Мунньах түмүгүнэн биһиги тыа оскуолаларыгар оҕону иитиигэ үлэлэһэ сылдьар уопуттаах дириэк­тэрдэри кытта көрсөн санааларын үллэстэллэригэр көрдөстүбүт.

Кычкина Любовь Васильевна, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Дьабыыл оскуолатыгар дириэктэринэн уһуннук үлэлээбит:

— 2009 сыллаахха биһиги оскуола сайдар программатын көмүскээн агрооскуола буолбуппут. А.В.Чугунов үлэлэрин уонна көрүүлэрин олоххо чопчу киллэриигэ сүрдээх үчүгэйдик үлэлээн кэллибит. Саха төрүт дьарыгар оҕону сыһыарыыга уонна үлэнэн иитиигэ диэн хайысханы тутуһан. Өссө 1993 сыллаахха национальнай концепцияны олоххо киллэриигэ үлэлээбит бастакы оскуола буолабыт. Ол концепцияны салҕаан оҕону төрүт култуураҕа, норуот үгэстэригэр, төрүт дьарыкка сыһыаран иитиигэ ылсан үлэлээтибит. Ол курдук, бастатан туран, оскуола материальнай баасатын хаҥатыыга болҕомто уурбуппут, республикаҕа биллэр стационарнай лааҕырдаахпыт — сайылыктаахпыт. Оччолорго нэһилиэк баһылыгынан үлэлиир Д.Д.Петров уонна улуус салалтата өйөөннөр уотунан ыыр аппарааттаах сайылык туттубуппут, манна эбии олорор дьиэлэри туттаран билигин да тигинэччи үлэлии турар бааса оҥорбуппут. Манна улуустан, республикаттан кытта оҕолор кэлэннэр сайылык ыраас салгыныгар сынньанан, ньирэй көрүүтүгэр, ынах ыаһыныгар уһуйуллан, төрүт дьарыкка сыстан олус астынан тарҕаһаллар. Бу сайылыкпыт 3 сезон устата тигинэччи үлэлиир. Ону таһынан, кыһыҥҥы бааса тэринэн 70 төбө сүөһү кыстыыр хотонун туппуппут. Манна үөрэтэр кабинеттаах уонна нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын сүөһүлэрин ылан көрүүнү тэрийбиппит. Бу оҕону үлэнэн иитиигэ эрэ буолбакка, нэһилиэк инники сайдыытыгар оскуола өттүттэн чопчу көмө буолар. Оскуола бэйэтэ 25 төбө сүөһүлээх, мантан 7 — ыанар ынах. Бэйэбит оттуур сирдээхпит, манна үлэлэригэр сүрдээх бэриниилээх дьон үлэлии сылдьар. Тыа хаһаайыстыбатын министерствота ыытар конкурстарыгар кыттаммыт баасабытын сүрдээҕин хаҥатынныбыт. Ол курдук, МТЗ-82 трактор, автобус, УАЗ массыыналар бааллар. Уонна оттуур сирбитигэр пресс-подборщик ыламмыт эбии оттоон дьоҥҥо өҥө оҥоробут. Маны таһынан үүппүтүн туттаран, эргитэн бензин, солярка ылабыт. Бу кэннэ 12 га быраҕыллыбыт бааһынаны оҕолору, учууталлары кытта оҥорон, күрүөлээн-хаһаалаан күөх оту үүннэрэммит 90-тан тахса рулону ыламмыт эбии аһылык оҥостобут. Бэйэбит оҥорон таһаарбыт бородууктабытынан, оҕуруоппут аһынан итии аһылыгы күҥҥэ иккитэ ньиргиччи тэрийэн, оҕолор балаҕан ыйын 2 күнүттэн ыам ыйын 30 диэри тото-хана аһыыллар. Экология өттүнэн ыраас оҕуруот аһын аһаан, минньигэс бэйэ этин тото сиэн, үлэнэн иитиигэ эрэ буолбакка, оҕо да доруобуйата тупсуутугар, чөл куттаах буолуутугар маннык тэрээһиннээх оскуола улахан оруолу оонньуур. Маннык өбүгэ төрүт дьарыгын тэҥҥэ тутан оҕону үлэнэн иитии бүгүҥҥү күҥҥэ наһаа улахан суолталанна. Доруобай, үлэни сыаналыыр, дойдутун таптыыр, үп-харчы хантан кэлэрин кыратыттан билэ үөрэммит оҕо олоххо бэлэм буола улаатар уонна ханнык да түгэҥҥэ уолуйан-айманан хаалбакка, олоҕун суолун син биир таба тайа­нар кыахтанар.

(Биһиги агрооскуолалар үтүө холобурдарын салгыы таһаарыахпыт).

Наталья ПОПОВА.