Бакалавр уонна магистр уратылара

Болонскай университет туһунан кэнники сылларга биһиэхэ сахаларга син элбэхтик иһиллэр, этиллэр буолла. Кини Италияҕа Болонья куоракка баар. 1088 сыллаахха төрүттэммитэ. Ити иннинэ грамматиканы, логиканы, быраабы үөрэтэр оскуола этэ. Билигин бу университет Европа уонна бүтүн аан дойду биир саамай кырдьаҕас университеттарыттан биирдэстэрэ. Манна быраап, медицина, стоматология, бэтэринээринэй дьыала, математика, информационнай технология, искусство историята, история, политология, философия, социология, педагогика, инженернэй дьыала, архитектура, тыа хаһаайыстыбата, менеджмент биридимиэттэрин уонна араас естественнай наукалары үөрэтэллэр. Бу үөрэх кыһатыттан Николай Коперник (1478-1543), Альбрехт Дюрер (1471-1528), Карло Гольдини (1707-1793) уо.д.а. история уонна култуура улууканнаах деятеллэрэ үүнэн тахсыбыттара. Европаҕа римскэй быраап киириитэ (киллэриллиитэ) – бу универститет үтүөтэ-өҥөтө. 1158 сыллаахха Рим папата Федерико I бэйэтин Ыйааҕынан униврситет статуһун биэрбитэ. Университет маҥнайгы үөрэнээччилэринэн Пепоне (Pepone) уонна Ирнерио (Irnerio) ааҕыллаллар.
1364 сыллаахха быраап факультетыгар эбии теология, медицина, философия уонна математика факультеттара тэриллибиттэр.
1988 сыллаахха балаҕан ыйын 18 күнүгэр университет тэриллибитэ 900 сылын туолбут чиэһигэр Европа 430 университеттарын ректордара кэлэн Piazza Maggiore дьиэтин иннигэр Magna Charia Universitatum Europaeum докумуоҥҥа илии баттаабыттара. Онтон кэлин өссө 400 университет ректордара ити докумуоҥҥа илии баттаабыттара. Ити кэнниттэн 10 сыл буолан баран Европа дойдуларын үөрэххэ миниистирдэрэ «Болонская декларация» диэн аатырар докумуоҥҥа илии баттаабыттара. Күн бүгүн ити университет 23 факультеттаах уонна чинчийэр институттаах, олорго уопсайа 68 кафедра үлэлиир.
Саамай улаханнык биллэр, аатырар факультеттара – право факультета. Үөрэтии сүнньүнэн биэс кампуска буолар. Сүрүн кампус Болонья куоракка баар, атыттар чугастааҕы куораттарга (Равенна, Римини, Чезена, Форли). Университет өссө биир кампуһа Италия тас өттүгэр Аргентинаҕа Буэнос-Айрес куоракка баар. Сүрүн тыла – испанскай, нэһилиэнньэтэ – 30-тан тахса мөлүйүөн киһи. Университет өссө хас даҕаны клиникалаах уонна CUSB (University Sports Center Bologna) диэн спортивнай кииннээх. Итини таһынан дьоһуннаах дистанционнай үөрэх киинэ эмиэ үлэлиир.
Болонья университетын киэн туттуута – 1605 сыллаахха профессор Альдрованди төрүттээбит библиотеката буолар. Ити кинигэ храмыгар 250 тыһ. тахса кинигэ хараллан сытар! Олортон 2500 кэриҥэ 16-17 үйэлэрдээҕи кинигэлэр. Уопсайа бу библиотека састаабыгар 177 куорат, провинция библиотекалара киирэллэр.
Университет састаабыгар уонтан тахса улахан музей баар. Сүрүн кампус састаабыгар хас даҕаны устудьуоннар олорор уопсайдара эмиэ киирэллэр эбит. Олор ортолоругар, холобура, Residenza Jinnerio, Residenza Forni, Residenza Morgagni уо.д.а.
Университекка тас дойдулартан үөрэнэ кэлбит устудьуоннары бакалавриакка босхо үөрэтэллэр. Олох босхо буолбатах эрээри, «босхо» диэн ааттанар. Оҕолор семестргэ 400 евро студенческай уо.д.а. сбордары төлүүллэр. Ону таһынан сылга 10.000 евроны уопсай дьиэҕэ олорор иһин төлүүллэр. Хоһун куортама ыйга — 840-1360 евро. Бородууктаҥ нэдиэлэҕэ 60 евро, университет остолобуойугар эбиэт – 4-6 евро, тырааныспарга ороскуот ыйга – 24 евро. Онно өссө атын ороскуоккун эбэн кэбис. Онон, аата эрэ босхо, дьиҥинэн, ороскуотун атыны кэпсиир. 20 сыллааҕыта мин кыыһым АХШ-гар уонна Европаҕа үөрэммитэ. Онон мин итини истэн эрэ билэр буолбатахпын. Хармааным кытта билэр.
Болонья университетын туһунан анаан-минээн суруйан баран, Рим куорат университетын туһунан ахтан-санаан ааспат хайдах эрэ астыга суох курдук. Онон «Ла Сапиенца» Римскэй университет (Uniresita degli Studi di Roma – La Sapienza) туһунан аҕыйах тылы суруйуум. 1303 сыллаахха муус устар 20 күнүгэр олохтоммут. 21 факультеттаах, 147.000 устудьуоннаах. Уопсайга олорор уонна аһыыр иһин сылга 12000-15000 евроны төлүүллэр, үөрэх – босхо. «La Sapienza» диэн тыл «Мудрость» диэн тылбаастанар. Преподавателин ахсаана – 4800 кэриҥэ. Наполеон саҕана университет лаппа кэҥээбитэ. Билигин 130-ча кафедралаах, 5400 кэриҥэ үлэһиттээх, 155 библиотекалаах, 90-ча дьиэлээх, 31 музейдаах аан дойду саамай улахан университеттарыттан биирдэстэрэ. Манна аан дойдуга бэйэлэрин бириэмэлэригэр (билигин даҕаны) улаханнык биллибит-көстүбүт бөдөҥ учуонайдар үлэлээбиттэрэ: С.Канниццоро (химик), Э.Белтрами (геометрия), Ф.Севари (математика), Э.Амальди (физик), Т.Леви – Чивита (математика, механика) уо.д.а. Кинилэр үтүөлэрэ-өҥөлөрөр күн бүгүҥҥэ диэри умнуллубат. Күн бүгүн университекка юридическай, политическай, математическай, физическай, архитектурнай уо.д.а. факультеттар үлэлэрэ-хамнастара күөстүү оргуйар. Аэрокосмическай техника уо.д.а. аныгы наукалар араас салаалара эмиэ таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы олороллоро эмиэ үөрүүлээх суол!
Үгүс дойдуларга үөрэх-билии эйгэтэ үлүскэҥник сайдар диэхпин баҕарабын. Биһиэхэ сэбиэскэй кэм кэнниттэн кэхтии барбыта кими баҕарар дьиксиннэрэр буолбатах дуо? Үгүстэр бытаарыы баарын, долоҕойдоругар да тохтоппоттор дуу диэххэ сөп. Биһиги, РФ дьоно бука бары үлэ-үөрэх туһа диэн «түүнүн утуйбатахпытына, күнүһүн олорботохпутуна» эрэ тыыннаах ордон хаалар кэммит кэлиэн сөп буолбута буолаарай? Биһигини өлөрөр-өһөрөр сыаллаах дьон улам үксээн иһэллэрэ буолаарай? АХШ сорох дьоннорун тыллара-өстөрө улам-улам кытаатар буолбатах дуо? Улахан охсуһууга ким ордук киэҥ, дириҥ билиилээх-көрүүлээх кыайыаҕа-хотуоҕа өйдөнөр. Ону оҕолор өйдүү сатааҥ! Оччоҕо эрэ ордон хаалар кэммит кэлээри гынна дуу дии саныыбын. Биһигини быыһыыр-абырыыр санаалаах киһи атын дойдуларга аҕыйах буолуо. Бэйэбит бэйэбит эрэ быыһыыр кыахтаахпыт. Биһиэхэ күүс, кыах баар. Ону сатаан бириэмэтигэр таба туһаныахпытын наада буолуо. Биһигини билигин араас адьырҕалар тулалаан эрэллэр, улам чугаһаан, тиистэрэ-уостара килэйэн көстөн эрэр буолбатах дуо? Үөһээ халлааҥҥа (космоска кытта!), улуу байҕалларга уҥуор уонна уу анныгар өстөөхтөр хараабыллара усталлар. Илиҥ-Арҕаа, Хоту-Соҕуруу, хайалар, былыттар үрдүлэринэн араас «хара тыыннар» усталлар, көтөллөр дии! Ону көрө-көрө, истэ-истэ утуйа сытыаҥ дуо? Уһугун! Үчүгэйдик үлэлээ, үөрэн!
Болонскай декларацияҕа сүнньүнэн үрдүк үөрэхтээх Европаҕа (Россияҕа кытта!) наһаа элбээн, үрдүк үөрэх Европаҕа икки таһымнаах систиэмэҕэ киирэрин туһунан этиллэр. Киһи барыта үрдүк үөрэхтээх диэн дипломнаах буоллаҕына, дьиҥэр, ол аата ортоһуор үөрэх буолар. Үрдүк аата үрдүк, ортону үрдүнэн үөрэх буолуохтаах! Ол иһин, дьону олус өһүргэтимээри, үрдүк үөрэҕи икки таһымнаах (бакалавриат уонна магистратура) оҥордулар. Бакалавр диэн үрдүк үөрэх бастакы таһыма. Ол аата ситэтэ суох үрдүк үөрэх. Магистр диэн өссө эбии икки сылы үөрэнэн бүтэрбит специалист. Бакалавры сорохтор специалист буолбатах дииллэр. Ол оруннаах! Аны бакалавриаты бүтэрбиттэр бары магистратураҕа киириэхтэрэ диэн саныыр сыыһа. Бакалавр сороҕо эрэ магистратураҕа киирэр гына былаан оҥоһуллар (миэстэ бэриллэр). Магистр – дьиҥнээх толору үрдүк үөрэхтээх специалист.

Балаһаны бэлэмнээтэ
Мария ПАВЛОВА.