Ким төрөөбүт тыла буомуруон баҕарыай?

Былырыын баччаларга, дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Йошкар Олаҕа тыл сокуонун уонна ону хайдах туһанар туһунан кэпсэтиигэ, «сорох национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин төрүт тылларынан үөрэтиини булгуччулаахтык ирдииллэрэ сыыһатын, өскөтө оҕо төрөөбүт тыла буолбата­ҕына, төрөппүт баҕа­тынан уонна оҕо бэйэтин үтүө көҥүлүнэн эрэ үөрэтиллиэхтээҕин» туһунан бэлиэтээн эппитэ. Улахан киһи ол этиитэ үөрэх чунуобунньуктарыгар, хонтуруоллуур уонна дьарыйар уорганнар бэрэстэбиитэллэригэр «ус» диэбит тэҥэ хамаандаҕа ылыныллыбыта.

Бэрэсидьиэн ол этиитигэр киһи тутуһара (бэл национальнай өрөспүүбүлүкэ төрүт бэрэстэбиитэлэ да буоллун) туох да суох курдук. Дойду нэһилиэнньэтин 87-90 бырыһыана нуучча норуотуттан турар судаарыстыбаҕа, төһө да национальнай өрөспүүбүлүкэ төрүт тыла «судаарыстыбаннай» диэн анал туруктаммытын иһин, нуучча эбэтэр атын омук оҕотун булгуччу саха, татаар, башкир уо.д.а. төрүт тыллары үөрэтэллэрин булгуччулаахтык ирдээһин сатамньыта суох дьыала.

Манна, дьэ, кырдьык, туһаан­наах национальнай тылы бэйэтин төрүт тылынан аахпат тө­рөппүт баҕата, кини оҕотун үтүө көҥүлэ быһаарар оруолланыахтаахтар.

Бэрэсидьиэн ол бэлиэ­тээһинигэр, кичэллээхтик угуллубут «кистэлэҥ миинэ» баарын көрдүү сатыахха эмиэ сөп курдук. Ол – төрөппүт баҕата уонна оҕо үтүө көҥүлэ…Национальнай өрөспүүбүлүкэ төрүт бэрэстэбиитэлинэн бэйэтин ааҕыммат төрөппүккэ да, кини оҕотугар да бу сыһыана суох боппуруос. Бу, дьиҥэр, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр төрөөбүт  тылларынан үөрэнэр бырааптарын быһаччы таарыйар проблема буолар.

Сокуон барылын оҥорооччулар национальнай тыллары үөрэтии оскуола булгуччулаах бырагырааматыгар хаалыаҕа, бу гынан баран төрөөбүт тылга нуучча тылын талан ылыы үтүө көҥүлүнэн эмиэ баар буолуохтааҕын бэлиэтииллэр. Маныаха  маньыабырдааһын бэрээдэгинэн, төрөппүттэр оҕолоро маҥнайгы кылааска киирэллэригэр уонна бэһис кылааска салҕаан үөрэнэллэригэр талыахтаахтарын туһунан этиллэр. Маҥнайгы кылаас оҕотугар ханнык талан ылыы баар буолуон сөбүй, оттон бэһис кылааска диэри чыкынас нууччалыы тылынан үөрэммит оҕо ханнык өссө атын «төрөөбүт тылланан» туран кэлиэн сөбүй?

Биһигини, сахалары, ыллахха, ийэтин иһиттэн тахсыаҕыттан ийэ тылын атарахсытар быһыыга-майгыга иитиллибит уонна үөскээбит, урут-уруккуттан күн бүгү­нүгэр диэри, төһөлөөх оннук майгыннаммыт кырдьаҕас көлүөнэ уонна ыччат дьонноохпутун уонна инникитин өссө хайдах кэм кэлиэн, хайдах быһыы-майгы үөскүөҕүн ким ааҕан, учуоттаан  уонна тымтыктанан көрбүтэ баарай. Төрөппүт уонна оҕо баҕатынан таллардахпытына, саха төрөппүт уонна кини оҕотун улахан аҥаардара ийэ тылын үөрэтэртэн холкутук аккаастаныахтара.

Арассыыйа национальнай өрөс­пүүбүлүкэлэрин бары норуоттарыгар, нуучча тыла — судаарыстыбаннай тылбыт. 100 бырыһыан бары билэбит. Ол үрдүнэн, судаарыстыба бэлиитикэтинэн, биир тыллаах уонна хайа да түбэлтэҕэ араарыллыбат  биир кэлим Арассыыйа баар буолуохтаах. Ол туһуттан ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа, Сэбиэскэй Сойууска, бүгүҥҥү дэмэкирээтийэлээх судаа­рыстыбаҕа нууччатытыы бэлиитикэтэ баара уонна баар буола да туруоҕа. Таҥара көмөтүнэн, төрөөбүт тылы илэ-бааччы тууйуу, күүс өттүнэн хам баттааһын, симэлитии суох гынан баран, мөлтөтөргө элбэх албас уонна ньыма баар.

Туох да диэбит иһин, ийэ тыл тыыннаах буолара ол тылы туттааччы омуктан бэйэтиттэн тутулуктаах. Кини төрөөбүт тылыгар тапталыттан, харыстыыр күүстээх уонна эрдээх санаатыттан, ыччатын эмиэ оннук тыыҥҥа иитэр муударай быһаарыныытыттан. Атына барыта ааһар албын, куотар кубулҕат буолар.

— Арассыыйаҕа үөрэхтээһин сокуонун тула кэпсэтии тахса турар, — диир филология наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, Иван Алексеев-Хомус Уйбаан. – Туохха барытыгар ньаалаҕай курдук сыста түһэр, тугу барытын тук курдук толоро үөрүйэхтээх, мэлдьитин инники күөҥҥэ сылдьар дьон, хайа да кэмҥэ элбэх буолар. Ол эрээри, бу сырыыга, баҕар, «судаарыстыбаннай сорудаҕы» толоро охсорго дьулуһуу баар буолуон эмиэ сөп.

Эн биһикки ыраахтан саҕа­лыахха, инньэ судаарыстыба идеологиятыттан. Бүгүҥҥү уопсастыбабыт идеологията суох олорор диэн буолар. Оттон  судаарыстыба булгуччу идеологиялаах буолуохтаах. Мин көрдөхпүнэ, бүгүҥҥү былааска идеологияны эрэлиигийэ солбуйбут курдук. Оттон итэҕэл уонна идеология сорох өрүттэрэ ханан эмэ ситимнэһэн ылбыттарын да иһин, букатын тус-туспа суолталаах өйдөбүллэр буолаллар.

Ханнык тылынан үөрэтэри оскуо­ла дьаһалтата бэйэтэ быһаа­рыахтаах» диир бэрт кубулҕаттаах уонна ол курдук алдьатыылаах дьаһал – бу төннүү төрдө.

Өссө 1764 сыллаахха М.В. Ломо­­­носов эппит эбит: «Арас­сыы­йа улуута, кини кыаҕа Сибииринэн хаҥыаҕа», — диэн. Кини ол оннук этэр кэмигэр ньиэп уонна гаас туһунан тыл төрдүттэн турбат этэ. Оччоҕо кини туохха олоҕуран итинник эппитэй? Бил­лэрин курдук, Михаил Васильевич бэйэтэ Арссыыйа импиэрийэтин хотугу өттүнээҕи Архангельскай күбүөрүнэ бааһынайа, чопчулаан эттэххэ, Муустаах муора кытыы­тынааҕы төрүт олохтоох нуучча киһитэ (помор). Кини Хотугу муустаах байҕалынан муора суолун арыйыы кэскилин өтө көр­бүтэ. Биһиги Өлүөнэ өрүспүт туһунан мээнэҕэ хоһоонунан эмиэ эппэтэҕэ. Өлүөнэ, Енисей, Обь өрүстэринэн, бүтүн Сибииринэн тарҕанан олорор төрүт олохтоох норуоттар сайдыыларын төрүтүн ууран, судаарыстыба хотугу инники кэскиллээх кыраныыссатын кыаҕырдар туһунан эппитэ. Хотугу муора суолун арыйыы кэскилэ бу үүммүт уонна өссө салгыы кэлэр үйэҕэ үчүгэйдик көстүөҕэ. М.В.Ломоносов ити дириҥ ис хо­һоонноох этиитин, кини бэйэтин кэмигэр да, күн бүгүн даҕаны үгүс биллиилээх дьон таптаабыттарынан тойоннууллар.

Екатерина II улуу Ломоносовтыын биир кэмҥэ олорбут дьон. Ньиэмэс омук дьахтара эргэ тахсан, бырабысылаабыйа итэҕэлин ылан, Арассыыйаҕа олохсуйан, нуучча тылын үөрэтэн уонна таптаан баран: «Арассыыйа түөлбэлэригэр олорор кыра омуктар нууччатыйыыларын бары ньыманан ситиһиэххэ», -—диэбитэ. 1762 сылтан импэрэтэрииссэ буолар. Арассыыйаҕа биир кэмҥэ утарыта турар икки идеология үөскүүр. Улуу учуонай уонна улуу импэрэтэрииссэ идеологиялара. Бу гынан баран, Екатерина II оччотооҕу кэмҥэ бүтүн Дьопуруопа биир саамай үөрэхтээх, сырдыгы тарҕатарга дьулуһуулаах дьахтарынан уонна улуу импиэрийэ баһылыгынан аатырара. Кыра омуктары нууччатытыыга күүһүнэн олуйуу-молуйуу ньымата туттуллубутун туһунан ханна да суруллубат. Аны туран, ол кэмҥэ норуоттарыҥ бүттүүн хараҥалар, үөрэх суох. Бүгүҥҥү сайдыы технологиялара оччолорго бааллара буоллар, туох билиэй, Арассыыйа үгүс кыра норуоттара төрүт тылларын өссө 18-с үйэҕэ сүтэрбит буолуохтарын сөптөөҕө.

М.В.Ломоносов этиитин ис хоһоонун уларытан, билигин Хотугу сир уонна Аартыка шельфэтин баайын хостооһуҥҥа иэхтилэр. Оттон Екатерина II идеологията уонна бэлиитикэтэ утумнаахтык салҕанар. Эмиэ импэрэтэрииссэ кэминээҕи үөрэх миниистирэ Д.А.Толстой: «Арассыыйа импиэрийэтин чэрчитигэр олорор бары туора урдустары үөрэхтээһин тиһэх сыалынан, кинилэри нууччатытыы уонна нуучча норуотугар буккуһуннаран симэлитии буолар», — диэбитэ. (Константинов Н.А,, Мединский Е.Н., Шаблева М. Ф. «История педагогики и просвещения». Москва. 1974г. стр.270.). 19 үйэ 80-с сылларын эргин нуучча биллиилээх миссионера А.А.Григорьев: «Арассыыйа аҕыйах ахсааннаах омуктарын нууччатытыы саамай табыгастаах суолунан, итэҕэл кинигэлэрин кинилэр тылларыгар тылбаастааһын буолар», — диэбитэ.

Биир модун судаарыстыбаҕа иллээхтик-эйэлээхтик олоробут уонна олоруохтаахпыт. Нуучча тыла бүттүүммүтүгэр судаарысты­баннай тыл. Ону булгуччулаахтык үөрэтии – барыбыт эбээһинэспит. Бу сөптөөхтүк уонна бигэтик олохсуйбут бала­һыанньа буолар. Маны ким да утарбат.

Национальнай өрөспүүбүлү­кэлэр тыллара, Төрүт Сокуонунан бигэргэммит, эмиэ судаарыстыбаннай ыстаатыстаахтар. Бэйэлэрин сирдэрин-уоттарын иһинэн, олох бары эйгэтигэр сыһыаннаан киэҥник туттуллуохтаахтар. Ону ким да аһаҕастык утарбат курдук. Бу гынан баран, улахан тыл күүстээх сабыдыалынан уонна бэйэ мөлтөөн, түһэн биэриитинэн, туттуллар ыыра, эйгэтэ төтөлө суох кыарыы турар.

Кыра омук ийэ тыла дьадайар, мөлтүүр-ахсыыр, кэхтэр аналлааҕа, кини төрүт дьылҕатыгар суруллан сылдьар. Уйан, кэбирэх куттаах бары тылларга ураты кутталлаах үйэ үүнэн турар.

Маннык балаһыанньаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона ылыллыахтаах: «омугум – саха», «төрөөбүт тылым – саха тыла» дэнэр оҕоҕо, киһиэхэ саха тылынан үөрэтиини булгуччулаахтык мэктиэлээһин. Арассыыйа үөрэҕин сокуона маны хааччахтаһыа суохтаах. Татаар, саха, о.д.а. тыллары  «маннык үөрэтиҥ» диэн дьаһайа олороро табыгаһа суох дьыала. Саха оҕотугар төрөөбүт тылын булгуччулаахтык үөрэппиттэн нуучча тыла кэхтэр, судаарыстыба тутула түөрэҥниир кыаҕа суох. Национальнай тылынан үөрэтии систиэмэтигэр анал хос бырагыраама үлэлиэхтээх.

«Ханнык тылынан үөрэтэри оскуола дьаһалтата бэйэтэ быһаа­рыахтаах» диир бэрт кубулҕаттаах уонна ол курдук алдьатыылаах дьаһал – бу төннүү төрдө. Биһиги Дьокуускайбыт урукку үөрэҕин салалтата, оскуолаларын дьа­һал­талара саха төрөппүттэр оҕолорун сахалыы үөрэтиэхтэрин баҕарбаттарын туһунан төһөлөөх куоһур тутуннулар этэй. Билигин даҕаны ол куоһур «ситиһиилээхтик» үлэлии турар. Итинник халбархай быһыыга-майгыга бүтүн норуот кэскилин ханнык эрэ оскуола дьаһалтатыгар итэҕэйиэххэ сөп буолуо дуо?

Төрөөбүт тыл хайа баҕарар но­руокка сыаната биллибэт соҕотох баайа, кини үйэттэн үйэҕэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ биэрэн иһэр собу-соҕотох нэһилиэстибэтэ буолар. Омук тыын­нааҕа, олох олороро эбэтэр өлбүтэ, симэлийбитэ сыччах төрөөбүт тылын туругунан быһаарыллар. Тыл баар – норуот баар. Тыл өлөр – норуот өлөр.

Итинник күндү нэһилиэстибэ күүстээх көмүскэллээх буолуохтаах. Арассыыйа норуоттарын төрөөбүт тылларын дьылҕатын оскуолалар дьаһалталара, чунуобунньуктар эбэтэр дьокутааттар аҥаардастыы быһаарар ханнык да бырааптара суох. Норуот дьылҕатынан оонньоммот.

Ил Түмэн бу сырыыга үөртэ, норуотун санаатын аһаҕастык өйөөтө. Төрөөбүт тыл тула кэпсэтии уонна долгуйуу манан бүтэн, тохтоон хаалыа суоҕа. Бу саҥа түһүмэх кэмҥэ саҕаланыыта эрэ. Инникитин Ил Түмэн бу ылыммыт быһаарыныытын хайа да түбэлтэҕэ уларытыа суохтаах.

Тугу гыныахха, хайдах дьа­һа­ныахха? Норуоту кытта кэпсэтэн, дьүүллэһиини таһааран, төрөөбүт тыл боппуруоһугар өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ быһаарынар быраабын ситиһиэххэ. Ол аата сахалыы үөрэтиини аҥаар­дастыы соҥнуохха диэн буолбатах. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр оскуолаларыгар төрөөбүт тылы үөрэтии булгуччулаах буолуохтааҕа сокуонунан мэктиэлэниэхтээх. Үөрэх федеральнай бырагырааматыгар ол пуун киириэхтээх. Үп-харчы ирдэнэр буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджета ону көрүөхтээх. Этэргэ дылы, дьэ бу харчыны харыһыйыллыбат соҕотох түбэлтэ буолар.