Култуура — дьон санаатын сааһылыыр ураты эйгэ

Бүтүн өрөспүүбүлүкэ олоҕор, дьылҕатыгар да диэтэхпинэ сыыспатым буолуо, суолталаах сокуоннар, уураахтар ылыныллылар. Оттон култуура эйгэтигэр музейдар, библиотека, култуура дьиэлэрин бары өттүнэн өйүүргэ, үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэргэ Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын дьокутааттарын үлэтин бэлиэтиир хайаан да наада.

Аҥардас техническэй сайдыы тутах

Аан дойдуну үп-харчы, бэлиитикэ, экэниэмикэ тутан олорор дииллэр. Биллэн турар, ол киһи-аймах бас баттах барбатын, ыһыллан хаалбатын сүрүннүүр оруоллаах. Ол да буоллар, дьон-сэргэ былыр-былыргыттан кэрэҕэ тардыһыыта, үйэлээҕи айар-тутар баҕата хаһан да өлбөт-сүппэт айылгылаах. Олохпут оҥкулун торумнуур күүс быһыытынан дьон өйө-санаата, духуобунай, култуурунай сайдыыта сыаналанар буолан иһэрэ үөрдэр.

Саха норуота былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит духуобунай баайа муҥура суох. Олоҥхобут бүтүн аан дойду киэҥ биһирэбилин ылан, киһи аймах бүттүүнүн баайа буолбута. Оһуохайбыт, хомуспут, историябыт кэрэһиттэрэ уо.д.а. үгүс киһи сөҕүүтүн-махтайыытын ылар. Бу туһунан биир-биир ааҕан сиппэккин.

Билигин бу барыта биһиги сахалар баайбыт диэн киэн тутта этэбит. Саха буоларбытынан киэн туттар, ураты култууралаахпытын өйдүүр буоллубут.

Дьону үөрдэр – үрдүк дьол

Урут төрүт култуурабытын сөргүтэр үлэни ыытар дьону-сэргэни атарыхсытыы, туора тутуу баар этэ. Култуура үлэһиттэригэр көрү көҕүлүттэн туппут, ырыа-тойук эрэ аргыстаах, көтө-дайа сылдьар күн кыһалҕата суох дьоҥҥо курдук сыһыан баара. Бу эйгэ үлэтэ сыаналаммата үлэ төлөбүрүн кээмэйигэр эмиэ көстөр этэ.
Кып-кыра хамнаска утуйар ууну умнан, түүннэри-күнүстэри тэрээһиҥҥэ бэлэмнэнии диэни култуура үлэһиттэрэ бэркэ билэллэр. Бу туһунан өр кэмҥэ бу эйгэҕэ үлэлээбит киһи, суруйааччы, Дьокуускай куорат гимнын ааптара Христофор Горохов – Элгэстэй «Дьону уордэр – урдук дьол» диэн ахтыы кинигэтигэр олус үчүгэйдик суруйан турар.
Чахчы да бэриниилээх дьон туппут суолларын ыһыктыбакка, айар талааннарын ыйар сулус оҥостубут дьоммут элбэхтэр. Маннык дьон аата-суола хаһан да умнуллубат буолар эбит. Хаһан баҕарар дьон-сэргэ истиҥ биһирэбилин ылыы, бар дьоҥҥо үөрүүнү саҕыы, кэрэ эйгэтигэр киллэрии туохтааҕар да күндү буолар диэн култуура эйгэтин үлэһиттэрэ билинэллэр.

Өйөбүл баар

Бэйэ ураты култууралаах буоларын өйдөөн, иннилэрин биэрбэккэ үлэлээбит энтузиаст дьоммутун умнубаппыт. Манна өрөспүүбүлүкэ ыытар бэлиитикэтин туспа бэлиэтиир оруннаах.

 Глобализация кимэн киирэн иһэрин бары билэбит. Төһө да кыра норуот симэлийэр кутталлаах диэтэллэр, этническэй уратыбытын, култуурабытын харыстыырга туһуламмыт сокуоннары ылыныы өрөспүүбүлүкэҕэ кэнники сылларга күүстээхтик барда.

Ол курдук, музейдар, биб­лиотека, тыйаатыр, култуура дьиэлэрин бары өттүнэн өйүүргэ, култуура үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэргэ өрөспүүбүлүкэ салататын, парламенын уонна туһааннаах министиэристибэтин ситимнээх үлэтин оруола улахан.

Саха өрөспүүбүлүкэтин бэс ыйын 24 күнүнээҕи 1335-IV №-дээх «Култуура туһунан» Сокуона ылыныллыаҕыттан маннык соруктары ылсан, олоххо киллэрэн иһэр:

1) олохтоох нэһилиэнньэ ураты култууратын сайыннарыыга, чөл тутууга быраабын көмүскүүр;

2) Саха өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа сыһыаннаах судаарыстыбаннай бырагыраамаларын олоххо киллэрэр

3) өрөспүүбүлүкэбитигэр олорор бары омуктар култуураларын сайыннарар, киэҥ эйгэҕэ таһаарар

4) култуурунай баайы, сыаннастары айар-тутар, тэнитэр, иҥэрэр, харыстыыр, дьоҥҥо-сэргэҕэ көҥүл көрөр-истэр, үөрэтэр, чинчийэр кыаҕы биэрэр

5) култуура эбийиэктэрин материальнай-техническэй баазаларын тупсарар, кэҥэтэр

6) култуура үлэһиттэрин, айар куттаах дьону үлэнэн хааччыйар

7) култуура үлэһиттэрин социальнай көмүскэллээх буолууларын хааччыйар.

Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ бу сокуон чэрчитинэн олус суолталаах үлэни ыытара саарбахтаммат. Парламент көҕүлүүр, ылынар сокуоннара култуура эйгэтин бары өрүтүн хабар.

Хамнас, көмө сөбүгэр оҥоһулларын, ордук тыа сирин кулууптарын, култуура дьиэлэрин саҥардыыга, өрөмүөн үлэтигэр, материальнай-техническэй баазаларын тупсарыыга ситмнээхтик үлэлиир. Талааннаах дьону, ыччаты өйүүргэ, национальнай тылы-өһү, култуураны, норуот үйэлэргэ муспут баайын харыстыырга, чөл хаалларарга, саха норуотун интеллектуальнай бас билиитигэр киллэрэргэ, мамонтовай фаунаны харайыыга, харыстыырга дьаныһан ылсар, хас биирдии боппуруоһу сыныйан үөрэтэр, сөптөөх быһаарыыны ылынар.

5 сыл устата, кэмитиэт мусуой ситимигэр, библиотека үлэтигэр, култуура дьиэлэрин тупсарыыга кэккэ сокуоннары, уураахтары ылыммыт. Ол курдук библиотека дьыалатыгар булгуччулаах экземпляр туһунан, мусуойдар ситимнэрин үлэтин сайыннарыыга, экспонаттарын инвентаризациялааһыҥҥа уо.д.а.

Хамнас үрдээтэ!

Биир саамай дьон сүргэтин көтөхпүт түгэн – култуура тутаах үлэһиттэрин хамнаһа үрдээбитэ буолар.Бу эмиэ халлаантан түһэн кэлбит таҥара аһа буолбатах. Өрөспүүбүлүкэ салалтата дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтии туһунан маай ыйдааҕы ыйааҕын толору толорон иһэр.

«Хамнаһы өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тыырыы биир саамай эппиэтинэстээх үлэ буолар», — диэн Ил Дархан Егор Борисов куруук этэр.

Маны таһынан, култуура үлэһиттэрэ социальнай көмүскэллээх буолууларын өрөспүүбүлүкэ салалтата куруук хонтуруолга тутар.

Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева:«Култуура судаарыстыбаннай бэлиитикэҕэ сүрүннүүр миэстэни ылар. Туох баар гражданнар уопсастыбалара, былаас үнүстүүттэрэ бу эйгэни өйүөх тустаахтар».

Култуура – дьон санаатын күүһүрдэр ураты үнүстүрүмүөн

Мария Спиридонова, Сунтаар Бордоҥ нэһилиэгин дьокутаата, “Айыллаан” социальнай-култуурунай киин уус-уран салайааччыта.«Бордоҥ култууратын киинигэр үлэлээбитим номнуо 28 сыла. Онон култуура кыһалҕаларын үчүгэйдик билэбин. Дьон-сэргэ актыыбынай позициялаах буолара олус улахан суолталаах. Хас бырабыыталыстыба отчуотун ахсын хамнас үрдээһин туруорсан, санаабыт тиийэн, үөрүүбүт үгүс. Бу өттүгэр улахан үлэ барда. Ил Түмэн дьокутааттара биһиги тылбытын-өспүтүн тиэрдэн, үлэбит дьэ сыаналанна. Өр сыллар усталарыгар кып-кыра хамнаска сэбиэскэй кэмҥэ тутуллубут кулууптарга үлэлээн кэлбит тыа дьоно ону үчүгэйдик билэр. Култуура эбийиэктэрэ тутуллаллара уолдьаста. Үгүс нэһилиэк култуураларын дьиэтэ сахсайан, саҥардыллар кэмнэрэ кэлбитин бары билэбит. Улууспут дьокутаата дьон санаатын истэн, олус таһаарыылаахтык үлэлээн кэлбитэ.

Суол каартата диэн өйдөбүл киирэн, үп-харчы киллэрии өттүгэр үлэлэһэ сылдьабыт. Бу биллэн турар Арассыйа саҥа ирдэбилэ буолар. Ол эрээри бу былааны толорор туһуттан култуура эйгэтэ харчыга охтубата буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Инникитин ити өттүгэр болҕомто ууруллара буоллар. Тоҕо диэтэр дьон-сэргэ биһиэхэ сэргэхсийэ, сынньана, дуоһуйа кэлэр. Нэһилиэнньэ бары араҥатын, этэргэ дылы, кыһыл оҕоттон тоҥхойо кырдьыбыт оҕонньорго тиийэ хабан үлэлиибит”.

Мэҥэ-Хаҥалас «Майа сэлиэнньэтэ» МТ баһылыга Дмитрий Тихонов. «Быйыл дьон-сэргэ улахан туруорсуутунан култуурунай-духуобунай кииммит дьиэтин тутуутун саҕалаатыбыт. Уопсайа 270 мөлүйүөн суумалаах бырайыактаахпыт, норуот күүһүнэн 2 мөл. 400 тыһ. харчы хомуллан, култуурабыт дьиэтин атаҕа анньыллан, тутуу саҕаланан үөрүүбүт үгүс. Бэл Аҕа дойду сэриитин кэмнэригэр култуура, үөрэхтээһин, киһи сынньалаҥын тэрийии быстыбакка барбыта. Култуурата суох үлэ тахсыбатын билэбит. Дьон санаатын тутарга, инникигэ дьулуһуутун күүһүрдэргэ, түмэргэ — бу ураты үнүстүрүмүөн буолар. Салалта ону сөпкө өйдөөн, нэһилиэнньэтэ хайаан да сөптөөх усулуобуйаҕа үлэлиэхтээҕин уонна сынньаныахтааҕын тэрийэр соруктаах”.

Мусуойдар ыырдара кэҥиир

Уус-Алдан Суотту «Доҕордоһуу» мусуойун дириэктэрэ Степан Охлопков. “30 үлэһиттээхпин. Хамнас үрдээһинэ күүстээх стимул буолла. Үлэ миэстэтэ былдьаһыкка сылдьар. Дьон үлэлэригэр эппиэтинэстээхтик, сүрдээх харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар. Ону кытта көрдөрүүбүт биллэ тубуста, араас саҥа идеялар киирдилэр. Мусуойбутугар үксүн олохтоох нэһилиэнньэ тутан олорор, ыал ыалынан үлэлиир-хамсыыр, онон олус эйэлээх, доҕордуу кэллэктиип.

Чуолаан дьон төһө сылдьарын туһунан этэр буоллахха, кэлиҥҥи кэмҥэ конкуренция үрдээн, урукку сыллардааҕар көрдөрүүбүт намтаата. Биһиги түмэлбит сүрүннээн ыччакка туһаайыылаах үлэлиир. Сүрүннээн саас балтараа ый иһигэр хото сылдьаллар. Урут биир күҥҥэ 3 тыһыынча киһи кэлэр эбит буоллаҕына, саас устата 6 тыһыынча киһи сылдьар. Манна сааскы уу, суол сабыллыыта, уу-хаар эмиэ харгыстыыр. 2010 сыллаахха улахан уу кэлэн, сорох эбийиэктэрбитин уу ылбыта, күрүөбүтүн тоҕо солоон ааспыта. Аны туран, оскуола оҕолорун таһарга ирдэбил кытаатан, сырыы лаппа аҕыйаата.

Ол да буоллар сыл ахсын тэрилтэбит былаанын 100% толорон иһэр. Инники былааммыт олус киэҥ. Кириисис биллэ оҕустар да, санаабытын түһэрбэккэ, иннибит хоту баран иһэбит. Сайдыы кэнсиэпсийэтин оҥоро сылдьабын. Түмэлбит сирэ-уота киэҥ-куоҥ – 1000 тахса га сир, харыстанар сир-уот  статустаах. Болдьоҕо суох туһаныы дуогабарын оҥорторбуппут. Инникитин сайыҥҥы өттүгэр сахабыт сирин талааннаах, ураты дьоҕурдаах, айар куттаах дьонун түмэр, маастардар куораттарын тэрийэр баҕа санаалаахпын. Айар балаҕаннары туруоран, тимир, мас уустарын, тыйаатырдары, суруйааччылары – бука барыларын мунньан, маастар кылаастары ыытар ураты эйгэни олохтуур буоллар, төһөлөөх дьону-сэргэни түмэ тардыа этибит! Бу идеябын иитиэхтии сылдьыбытым ыраатта, тустаах өйөбүл баар буоллар, толору туолар кыахтаах.

Хас биирдии кинигэ үйэтийиэхтээх

Сардаана Алексеева, А.С.Пушкин аатынан Национальнай библиотека булгуччулаах докумуон отделын салайааччыта: “Биһиги «Докумуон экземпляра булгуччулаах буолуутун туһунан»өрөспүүбүлүкэ сокуонун чэрчитинэн үлэлиибит. Ол аата хас биирдии тахсар кинигэ 3-4 экземпляра булгуччу үйэтийиэхтээҕин туһугар үлэлиибит. Библиотекабыт фондугар Арассыыйа үрдүнэн суос-соҕотох экземплярдаах ураты таһаарыылар, кинигэлэр бааллар. Маны харыстыыр, кэлэр көлүөнэҕэ чөл тиэрдэр биһиги сүрүн сорукпут. Манна библиотека уонна парламент урут-уруккатан ситимнээхтик үлэлэһэн, кинигэ курдук ураты баайбытын харыстыырга улахан үлэ барда.
Библиотека үлэһиттэрин хамнаһа үрдээбэтэҕэ ыраатта. Бу сонун биһигини улаханнык санаабытын көтөхтө, бары үөрэн-көтөн олоробут. Үрдэтэр коэфицциент 35 % этэ, билигин онтубут тохсунньуттан 190% буолбут. Хамнас акылаата 4.8% үрдээтэ. Эдэр үлэһиттэрбит20 тыһыынчаттан эрэ тахсаны ылар эбит буоллахтарына, билиҥҥи үрдээһин кэнниттэн 40 тыһыынчаны ылар буолуохтара. Директор уонна техүлэһиттэр хамнастара оннунан хаалла”.

Ая Иванова, Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин кылаабынай библиотекара: «Нэһилиэгим библиотекатыгар 2014 сылтан үлэлиибин. Фондабытыгар 14000 тахса экземпляр баар. Кэлиҥҥи кэмҥэ кинигэбит ахсаана элбээтэ, ордук оҕо аймахха аналлаах кинигэ кэлэрэ элбээбитэ үөрдэр. Идэбин олус сөбүлүүбүн. Айар-тутар, дьону-сэргэни кытта ыкса үлэлэһэр олус үчүгэй. Бу кэллиҥҥи сылларга библиотека үлэтигэр уларыйыы бөҕө таҕыста. Ирдэбиллэрэ кытааппытын ааһан, библиотека ыыра улаханнык кэҥээтэ. Аҥардас кинигэ биэрэ олорор буолбатахпыт. Нэһилиэнньэни түмэ тардар, өй-санаа, култуура, билии-көрүү өттүн барытын хабар соруктаахпыт. Хамнаспыт үрдээн, үлэлиэх баҕабыт өссө күүһүрдэ, санаабыт бөҕөргөөтө. Эффективнэй контракт диэн баалынан систиэмэнэн үлэлиибит. Ол үлэни биллэ көҕүлүүр. Бөтүҥҥэ реабилитационнай кииҥҥэ эмтэнэ кэлбит ыарыһахтарга, кырдьаҕастарга араас хабааннаах сэргэхситэр тэрээһиннэри, оонньуулары ыытабыт. Оҕо уһуйааннарыгар, оскуола оҕолоругар туспа бырагырааманан эмиэ араас үлэ барар».