“Бөх реформатын” уонна да атын туһунан

Парламент аччыгый мунньахтыыр саалатыгар ыам ыйын 6 к. буолбут Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа муус устар 19 к. Челябинскайга “Ыраас дойду” Бүтүн Россиятааҕы экологическай форумҥа көтөҕүллүбүт экология проблемаларын быһаарыыга киирбит этиилэри дьүүллэһиигэ ананна.

Мунньаҕы Владимир Прокопьев салайан ыытта. Прези­диумҥа Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирков, Госдума депутата Галина Данчикова, Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Денис Белозеров киирдилэр.

Мунньах Москваҕа Шереметьево аэропордугар буолбут иэдээҥҥэ өлбүт дьону кэриэс­тээн саҥата суох турууттан саҕаланна.

Киирии тылыгар туһааннаах сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев бэлиэтээбитинэн, бастакы “Ыраас дойду” Бүтүн Россиятааҕы экология форумугар олох-дьаһах кытаанах тобохторун харайыыга, ойуур хаһаайыстыбатыгар, ураты харыстанар айылҕа сирдэригэр уонна уу эйгэтигэр баар  сытыы экологическай проблемалар дьүүллэһиллибиттэрэ. Форум түмүгүнэн резолюция ылыллыбыта, бырабыыталыстыбаҕа кэккэ сорудахтар тиэрдиллибиттэрэ. Ол курдук, чуолаан, 2021 сылга диэри тобохтору учуоттааһын уопсай судаарыстыбаннай тиһигэ үөскэтиллиэхтээх.

«Аныгы Россияҕа биир саа­май сытыы кыһалҕанан олох-дьаһах кытаанах тобохторун харайыы буолар. ВЦИОМ ыйытыгар кыттыбыт Россия олохтоохторун санаатынан, 44% саамай экологияҕа улахан кутталлааҕынан олох-дьаһах тобох­торун ааҕаллар. Россияҕа сыл устатыгар 70 мөл. тоннаҕа чугаһыыр кытаанах тобохтор үөскүүллэр, ол сыллата элбии турар. Маныаха ити тобохтор 5-7% эрэ суох оҥоһуллар. Кутталлаах тобохторго быһыы-майгы итинтэн бэрдэ суох. Аан дойдуга бастакы миэстэни ылар – 1,2 млрд гааҕа чугаһыыр иэннээх Россия ойуурдарын кытта сибээс­тээх экологическай проблема баар.  Айылҕа ураты харыстанар сирдэрин-уоттарын туруга эмиэ суолталаах боппуруоһунан буолар», — диэтэ Госдума депутата Галина Данчикова.

Эргэ сыбаалкалартан босхолонуохха

СӨ-гэр экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаа­йыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччыта  Семен Яковлев бэйэтин дакылаатыгар көҥүллэммэт сыбаалкалар сирдэрин чөлүгэр түһэриигэ ыытыллар үлэ хаамыытын туһунан кэпсээтэ. “Ыраас дойду” федеральнай бырайыагынан өрөспүүбүлүкэҕэ 4 сыбаалка суох оҥоһуллуохтаах, ол иһигэр 2020 сылга Дьокуускайга, 2021 сылга – Ньурбаҕа, 2024 сылга – Бүлүүгэ уонна Мииринэйгэ.

Бүлүү суолун 9 км баар Дьокуускай куорат сыбаалкатын суох оҥорууга анаан федеральнай бюджеттан 547 мөл. солк. субсидия көрүллэр. Бырайыак номнуо 2020 сылга олоххо киириэх тустаах, ол эрээри бүгүҥҥү күҥҥэ диэри туһааннаах бырайыак-смета докумуоннара да бэлэмнэнэ иликтэр. Яковлев этэринэн, докумуоннарга үлэ 2019 с. балаҕан ыйын 1 к. түмүктэнэрэ былааннанар, оттон саҥа бөх полигонун тутуу эмиэ балаҕан ыйын 1 к. саҕаланыахтаах.

Болдьохтон хаалыынан сибээстээн, бырайыактары олоххо киллэриигэ анаан федеральнай бюджеттан субсидиялары ылыыга регион сайаапкаларын кэмигэр түһэрэр кыаллыбата буолуо диэн сабаҕаланар. Семен Яковлев иһитиннэрбитинэн, билигин РФ Айылҕа ресурсаларыгар министиэристибэтин биэдэмистибэннэй бырайыактыыр офиһын кытта Дьокуускай куорат сыбаалкатын сирин чөлүгэр түһэриини үбүлээһини 2021 сылга көһөрүү боппуруоһа үөрэтиллэр.

Миниистир солбуйааччыта этэринэн, Ньурба куоракка сыбаалка сирин чөлүгэр түһэриигэ бырайыак-смета докумуоннарын оҥорууга уонна олох-дьаһах кытаанах тобохторун харайыыга анаан саҥа полигону тутууга  муниципальнай бюджеттан 7 мөл. солк. көрүллүбүт. Ити наадалаах тэрээһиннэри олоххо киллэриигэ эмиэ уустуктар бааллар – ол курдук, куорат дьаһалтата саҥа полигону тутууга наадалаах сир учаастагын докумуонун оҥоро илигинэн, ону сэргэ тутууну үбүлээһин источниктара суоҕунан, 2020 сыл бастакы кыбартаала түмүктэниэр диэри саҥа полигону үлэҕэ киллэрэр кыах суох. Манан сибээстээн үбүлээһини 2022 сылга көһөрөргө этии киирдэ.

Экологияҕа мунньуллубут буортутунан саамай кутталлаах объектартан биирдэстэрин – Усуйаана улууһун Кулаардааҕы кыһыл көмүһү ылҕыыр фабрика хвостохранилищетын суох оҥорууга тэрээһиннэр 2021 сылга былааннаммыттар.

Региоҥҥа 4 оператор үлэлиир

Олох-дьаһах кытаанах коммунальнай тобохтору харайыы айдааннаах реформатын туһунан ОДьКХ уонна энергетика миниистирин солбуйааччы Виктор Романов дакылааттаата. Кини этэринэн, өрөспүүбүлүкэ 5 зонаҕа арахсар. Хас биирдии зонаҕа тус-туспа оператор үлэлиир буолуоҕа. Тохсунньу 1 күнүттэн 4 региональнай оператор үлэтин саҕалаабыт. Кулун тутар 31 күнүттэн Арктика зонатыгар “ОДьКХ” ГУП үлэлиир. Бу тэрилтэ, тариф быһылла илигинэн сибээстээн, бэйэтигэр ночооттоохтук үлэлиир. Тариф, билиҥҥи туругунан, сыананы быһар кэмитиэт көрүүтүгэр сытар, быһа холоон ыам ыйыгар бэлэм буолара күүтүллэр диэн миниистир солбуйааччыта бэлиэтиир.

Бүгүҥҥү туругунан, 90 нэһилиэнньэлээх пуун олох-дьаһах кытаанах тобохторун хомуйарга уонна тиэйэргэ кииннэммит систиэмэҕэ холбоммуттар. Бу номнуо өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 50% ылар. Салайар хампаанньалары кытта дуогабар түһэрсиитэ түмүктэнэрэ чугаһаабыт. Аны биирдиилээн дьону уонна юридическэй сирэйдэри, уонна да атын бөҕү-саҕы оҥорооччулары кытта дуогабар түһэрсиитэ салҕанар.

«Билигин төлөбүрү тутуу аҕыйах. Ыам ыйын 6 күнүнээҕи дааннайдарынан, 4 ый устата кытаанах тобохтору хомуйууга төлөбүр ортотунан 40% эрэ арыый элбэх киирбит. Төлөбүрү хомуйууга нэһилиэнньэҕэ бы­һаарар үлэ ыытар сыалтан былааннаах үлэ барар. Министиэристибэ таһымыгар бастакы кыбартаал түмүгүнэн регионнааҕы оператордар үбүлээһиҥҥэ уонна хаһаайыстыбаннай үлэлэрин көрүөхпүт», — диэн Виктор Романов эттэ.

«Жилкомсервис» МУП дириэктэрэ Андрей Лебедев этэринэн, киин зона оператора «Якутскэкосети» юридическай сирэйдэри кытта 1000-тан тахса дуогабары түһэрсибит, 26 единица анал техниканы атыыласпыт. «Кыһалҕалар, биллэн турар, бааллар – чааһынай секторы хаба иликпит. Билигин 500 бааҕы үлэстибит, бу нэдиэлэҕэ чааһынай секторга туруортаан саҕалыыбыт. Регионнааҕы оператор үлэтигэр киирсибэт тоҥ олох-дьаһах тобохторун харайыыга кыһалҕалары эмиэ көрсөбүт. Ол да буоллар ону ол диэбэккэ, син биир хомуйа, дьаһайа сылдьабыт», — диэн Андрей Лебедев үлэ хаамыытын кэпсээтэ.

ОДьКХ уонна энергетика миниистирин солбуйааччы Виктор Романов кыра нэһилиэнньэлээх пууннарга нэһилиэнньэ бөҕүн-саҕын бэйэтэ мунньарын туһугар туспа күрүөлэммит анал сирдэри оҥортуохпут диэн эттэ. Онуоха салгыы атын бородууксуйаҕа кубулутарга анаммыт бөх туспа мунньуллуоҕа. Маннык систиэмэ ыраах уонна киһи кэбэҕэстик тиийбэт сиригэр олорор нэһи­лиэнньэлээх пууннартан төлө­бүрү кыччатарга эбэтэр төрүт да соторго тоҕоостоох. Итиэннэ регионнааҕы оператор үлэтин атахтаабат аналлаах.

«Биллэн турар, биһиги уратыбыт диэн айылҕабыт тыйыс усулуобуйата, нэһилиэнньэлээх пууннарбыт бырамыысыланнас кииниттэн киэҥ сиринэн тайаан сыталлара, хаһаайыстыбаны тэрийии үгүс ресурсаны барыыра – кытаанах тобохтору хомуйууга биллэр ыарахаттары үөскэтэр.  Ити этиллибит барыта бөҕү харайыыга төлөбүр кээмэйин үрдэтэр, үпкэ-харчыга охсуулаах, сөптөөх инфраструктураны тэрийэргэ инвестицияны эрэйэр», — диэн Виктор Романов бэлиэтээтэ. Кини этэринэн, сир учаастага бөҕү мунньар полигон быһыытынан докумуоҥҥа ыйыллыбатах буолан, үгүс кыһалҕа үөскүүр. Ойуур пуондатыгар киирсэр сири оҥоруу бырассыаһа үһүс сылын ыытыллар. Маныаха өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров кытаанах тобохтору харайыыга анаммыт сири оҥорууну судургутутар туһунан этии хайыы-үйэ көрүүгэ ылыллыбыта диэн бэлиэтээн эттэ.

Этиилэр, былааннар

Мунньах кэмигэр депутаттар бэйэлэрин иһитиннэриилэригэр бөҕү-саҕы суортарынан араартаан хомуйууну киллэрэри саҕалыыр наадалааҕын туһунан бэлиэтээтилэр. Депутат Яков Ефимов олох-дьаһах кытаанах тобохторун переработкаҕа ыытыах быдан инниттэн араартаан мунньар наадалааҕын, ол инниттэн нэһилиэнньэҕэ ол туһунан сырдатыллар үлэ күүскэ ыытыллыахтааҕын туһунан эттэ. Алена Атласова айылҕаны сүһүрдэр буортулаах бөҕү суох гыныы (утилизация) боппуруоһун көтөхпүтүгэр, Галина Данчикова буортулаах бөҕү суох гынар туспа регионнааҕы оператор тэриллиэхтээҕин туһунан боппуруос көрүллэрин туһунан эттэ. Василий Местников регионнааҕы оператордары үбүлээһин боппуруоһа түргэнник быһаарыллыахтааҕын бэлиэтээтэ.

СӨ ОДьКХ миниистирин солбуйааччы Виктор Романов олох-дьаһах кытаанах тобохторуттан бородууксуйаны оҥорон таһаарыы саҥа технологията үөрэтиллэ сылдьарын эттэ. Холобур, Жатайга бөҕү уматар оборудование  туруорбуттар. Кини бу курдук алта оборудование сакаастаммытын туһунан эттэ. Маны таһынан бөҕү уматар котеллары туруоруу боппуруоһун көрө сылдьаллар эбит.

Виктор Романов Мииринэйгэ техника көлүөһэтин шинатыттан атын бородууксуйаны оҥорон таһаарар оборудование  атыыласпыттарын иһитиннэрдэ. Аллайыахаҕа бөҕү араартаан хомуйар 6 контейнер туруорбуттар, Муома уонна Булуҥ улуустарыгар бу хайысханан үлэ барара былааннанар.

“2024 диэри кытаанах коммунальнай бөҕү харайыы тиһигин регионнааҕы бырайыагын олоххо киллэрэргэ бөхтөн атын бородууксуйаны оҥорон таһаарыы  кээмэйин 60%, суох оҥоһуллар бөх кээмэйин 36,5% диэри улаатыннарар былааннаахпыт. Бу көрдөрүүнү ситиһэр туһуттан өрөспүүбүлүкэҕэ бөхтөн атын бородууксуйаны оҥорон таһаарар 3 комплексы былаан быһыытынан Дьокуускайга, Мииринэйгэ уонна Нерюнгрига   тутуохха наада”, — диэн Виктор Романов иһитиннэрдэ. Ону таһынан сыбаалкалаах уонна бөҕү араартыыр 17 эбийиэк тутуллуохтаах. Ол курдук, быйыл өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан үбүлэнэн Аллараа Бэстээххэ, Бүлүүгэ, Покровскайга тутуллуохтаах эбийиэктэр бырайыактарын уонна сметаларын докумуоннара оҥоһуллуохтаахтар. Федеральнай сокуонунан, уопсайа 36 бөҕү мунньар эбийиэк тутуллуохтаах.

Виктор Романов атын бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга бөҕү тиэйии тарыыбын кыччатар наадалааҕын бэлиэтээтэ. Маннык бородууксуйа бары кээмэйин Саха сирин иһигэр оҥорон таһаарар уустугунан, өрөспүүбүлүкэ таһыгар таһаарар сорук тириэҕин туһунан сэрэттэ.

Оттон Михаил Черосов экологияҕа, салгыҥҥа охсуу­лааҕын бэлиэтээн туран, бөҕү уматыыттан аккаастанар ордугун эттэ. Кини СӨ бырабыыталыстыбата олох-дьаһах кытаанах тобохторуттан атын бородууксуйаны оҥорон таһаарарынан дьарыктанар бэйэ дьыалатын сайыннарыыга болҕомтотун ууруохтааҕын туһунан эттэ.

Өлүөнэ өрүһү харыстыыр туһугар

Алена Атласова үлэ бэтэрээннэригэр, пенсиялаахтарга, элбэх оҕолоох, кыаммат дьиэ кэргэттэргэ кытаанах тобохтор иһин төлөбүрдэригэр чэпчэтиилэри биэрэр наадатын бэлиэтээтэ. Итини сэргэ кини дьиэни бас билии уратыларын учуоттаан, чуолаан, оһоҕунан оттуллар дьиэлэргэ сыһыаннаан тарифтары арааран олохтооһун боппуруоһун көтөхтө.

Өрөспүүбүлүкэ народнай депутата Дмитрий Семенов тарифтары инвестициялаах чаастарыгар хонтуруоллуурга ыҥырда. ОНФ чилиэнэ Александр Жураковскай киин зона регионнааҕы оператора “Якутскэкосети” бөҕү-саҕы арааран хомуйуунан дьарыктанарыгар эбээһинэстииргэ этии оҥордо.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков бэлиэтээбитинэн, Россия Федерациятын бырабыыталыстыбата биирдиилээн субъектарга уталытыллыбат быһаарыылары мэлдьи ылыаҕа диэн эрэнэр табыллыбат. Региоҥҥа “бөх” реформатын ситиһиилээхтик олоххо киллэрэр туһугар бырабыыталыстыба, парламент уонна уопсастыбаннас кыттыһан күүрээннээхтик үлэлииллэрэ ирдэнэрин эттэ.

Александр Николаевич санаппытынан, Саха сиригэр бэс ыйын 2-3 күннэригэр киэҥ хабааннаах Национальнай ойуур форума ыытыллыаҕа, онно араас регионнартан 300-кэ тиийэ бэрэстэбиитэл кэлиэҕэ. Челябинскайга буолбут экология форумун резолюциятын үгүс балаһыанньалара Ойуур форумун резолюциятын чааһыгар атылыы буолуохтарын сөп. «Экология форумун резолюциятыгар кэрэхсэтэр пууннар бааллар, олору Ойуур форумугар эмиэ өйүүр наадалаах, кэлин тиһэҕэр нуормалыыр правовой аакта киэбин ылалларын курдук. Биһиги ону Ойуур форумугар эмиэ өйөөтөхпүтүнэ, ити докумуоннар дьиҥнээх юридическай күүстэрин ылыахтарын сөп. Биһиги көҕүлээһиннэрбитин ситэрэр-хоторор инниттэн хамсатыах тустаахпыт», – диэтэ Александр Жирков.

Парламентарий салгыы Өлүөнэ өрүһү харыстааһын боппуруоһун «Экология» национальнай бырайыакка киллэрии туспа көрүүнү эрэйэрин бэлиэтээтэ. Кини ити боппуруоска кэлимник сыһыаннаһарга, бүттүүн Сибиир өрүстэрин киртитииттэн харыстааһыҥҥа тиийэ кэҥэтэргэ этии киллэрдэ. «Өлүөнэ, Енисей, Обь – бу аан дойду саамай бөдөҥ уулаах бассейыннарын 10 ахсааныгар киирэр 3 улахан өрүс. Кинилэргэ барыларыгар баар кыһалҕа биир. Билигин арыый да ыраас туруктаахтар, ол эрээри улаханнык киртитиллэр кутталлаахтар, онон ити проблеманы киэҥник көрөн көтөҕүөххэ», – диэтэ  Александр Жирков, итиэннэ бу өрүстэр устар сирдээх-уоттаах Россия 19 субъегын туһааннаах боппуруос түмүөҕүн эбэн эттэ.

«Бу проблеманы үчүгэйдик үөрэтэн баран, өрөспүүбүлүкэбит экологическай доктринатын сорҕотунан буолар хамсатыылаах докумуоннартан биирдэстэринэн оҥоруохха наада», – диэн бэлиэтээтэ Александр Николаевич. Кини бу экологическай доктринанан Бүтүн Россиятааҕы уонна норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсарга уолдьаспытын бэлиэтээтэ. Кини тылыгар сигэннэххэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы Арктика форумугар өрөспүүбүлүкэ көтөхпүт боппуруостара атын Арктикаҕа сирдээх-уоттаах дойдулар, ол иһигэр Исландия, Норвегия, Швеция салайааччыларыгар өйөбүлү ылбыттара.

Мунньаҕы түмүктүүрүгэр Владимир Прокопьев Саха сиригэр бөҕү-саҕы арааран мунньары саҕалыырга эттэ. «Бүгүҥҥү күҥҥэ сыбаалкалар сирдэрин чөлүгэр түһэрии чааһыгар “Экология” национальнай бырайыагы олоххо киллэриигэ ыарахаттар бааллара дьиксиннэрэр. Онон улахан болҕомто ууруллуохтаах, ол курдук, балайда элбэх федеральнай үп көрүллэр, биһиги ити объектары чөлүгэр түһэрии проблематын бүтэһиктээхтик быһаарар туһугар олору туһана сатыахтаахпыт», — диэтэ Владимир Михайлович. Кини итини сэргэ кытаанах тобохтор тарифтарыгар сыһыаннаан, олохтоммут тарифтарынан кыайан толору кээмэйинэн төлөөбөт нэһилиэнньэ сорох араҥатыгар судаарыстыба көмөтө ирдэнэрин бэлиэтээтэ.

Дьулус БОРОЧКОВ