Бүгүҥҥү этиим — олоххо киириэхтээх соруктар 

● Ааһан эрэр сылга Саха сиригэр үгүс үтүө уларыйыылар буол­лулар — бырамыы­сыланнаска, олорор дьиэни киллэриигэ, суолу тутууга, бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтиигэ.
● Саха Өрөспүүбүлүкэтэ но­луок кыаҕын улаатыннарыыга үрдүк ситиһиилэнэн, бастыҥнар ахсааннарыгар киирсэн, грант быһыытынан 2,5 млрд. солк. ылар буолла.
● 2017 сыл түмүгүнэн суолталаах инвестиция бырайыактара олоххо киирэннэр, регион валовай бородууктата (ВРП) 900 млрд солк. буолара сабаҕаланар. 2022 сылга бу көрдөрүү 1 трлн солк. тиэрдиллэрэ былааннанар. Чайанда гаастаах уонна ньиэптээх сирин баһылааһын уонна “Сибиир күүһэ” гаас ситимин тутуу өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн хаҥатар. 2017 сылга инвестиция кээмэйэ 20% үрдээбит.
● Экономикабытыгар сүрүн дохуоту алмаас хампаан­ньалара биэрэллэр. Үүнэр сылга Өлөөн сиригэр баар Верхне-Мунскай алмаастаах сири баһылааһыҥҥа үлэ ыытыллар, маныаха өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 3 млрд доллар киирэрэ сабаҕаланар.

● 2030 сылга диэри, 2050 сылы хабан туран, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын докумуона оҥоһуллубут. Докумуоҥҥа болҕомто олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга ууруллубут. 23 саҥа судаарыстыбаннай бырагыраама олоххо киириэҕэ. Бюрократияттан уонна улугуран хаалбыт салайыы көрүҥүттэн тэйэр сыалтан экономиканы бырайыак ньыматынан салайыыны киллэрии ситиһиллиэхтээх. Чунуобунньук бэйэтин барыһын туһугар үлэлээбэккэ, дьоҥҥо сулууспалыахтаах. Хамаанданан үлэлиир көдьүүстээҕэ билиннэ. 20 “пилотнай” бырайыак үлэ­лээн эрэр.
● 2018 сыллаах бүддьүөт социальнай хайысхаланыаҕа. Хамнас кээмэйин үрдэтиигэ болҕомто ууруллуоҕа. Өрөс­пүү­бүлүкэ дохуота улаатар, хайыы-үйэ бүддьүөт 70% ылар буолла. Маннык тэтиминэн федеральнай көмөттөн аккаастанан, бүддьүөтү дотацията суох ылыныахпытын сөп. Ол гынан баран, Саха сирэ РФ субъега буоларын быһыытынан, федеральнай бырагыраамалар өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиэхтээхтэр. Маны таһынан ылыныллыбыт бүддьүөт орос­куоттаах чааһыттан таһынан ороскуотуруохпутун сөп. Тыа хаһаайыстыбатыгар, нау­ка чинчийиилэригэр уонна да атыҥҥа ороскуотурабыт. Бу үбү биһиги Москваттан көрдөһөбүт, умналаһан буолбакка, бу ороскуоттар тоҕоостоохторун дакаастаан туран ылабыт.
● Муниципальнай тэриллии­лэргэ, тоһоҕолоон этэр буоллахха, 2018-2020 сылларга бүддьүөт бэлиитикэтигэр олохтоох нэ­һилиэнньэ көхтөөх буолуутугар болҕомто ууруллуоҕа. Олох­тоох боппуруостары быһаарарга нэһилиэнньэ кыттыһара кэ­рэх­сэниэҕэ. 2018 сылга манна үбүлээһин 32 мөл. солкуобайтан 500 мөл. солк. диэри улаатыаҕа. Үлэ көдьүүстээх буоларыгар кыһаллыҥ, көдьүүстээх түмүгү аҕалбат хамсаныылартан аккаастаныҥ. Үлэ көдьүүстээх буолара — экономика ирдэбилэ эрэ буолбатах, бу дьон-сэргэ култууратын, уйулҕатын, тус кыаҕын уонна коллективы кытта сибээстээх. Атыннык эттэххэ, биир улахан эбийиэги тутуохха сөп, эбэтэр онно ыытыллар үбүнэн бөһүөлэк тас көстүүтүн тупсарыахха сөп. Ханныга туһалааҕын туһунан норуоту кытта сүбэлэһэр эмиэ наада.
— Социальнай соруктары быһаарарга 81 млрд солк. ыытыллыаҕа. Үөрэх, доруобуйа харыстабылын, култуура, спорт, үлэ ырыынагын уонна үлэлээх буолуу салааларын сайыннарыыга, ыччат бэлиитикэтигэр уонна нэһилиэнньэ социальнай өйөбүлүгэр ананыаҕа. Манна тулаайах оҕолору дьиэнэн хааччыйыы, өрөспүүбүлүкэтээҕи искэн ыарыытын эмтиир диспансеры уонна оскуолалары тутуу киирсэллэр.
— Олорор дьиэ тутуутугар, ОДьКХ салаатыгар, хоту улуустарга таһаҕас тиэйиитигэр уонна тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа 26 млрд солк. көрүлүннэ.
— Олохтоох экономика сайдыытыгар, ол иһигэр, бастатан туран, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар 17,5 млрд солк. ананна.

— Бүддьүөт үлэһиттэрин хам­настарын пуондатыгар 74,7 млрд солк. уурулунна. 58 тыһ. бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтиигэ эбии 8,9 млрд солк. көрдүбүт. Владимир Путин “ыам ыйынааҕы ыйаахтара” кэмигэр олоххо киирэн иһэллэр. Ити ыйаахтары кэмигэр олоххо киллэрэн иһэр бастыҥ регионнар истэригэр Саха сирэ эмиэ баар.
● Аччыгый бизнес бала­һыан­ньатын үрдэтэр сыалтан, инвестиция килиимэтин сайыннарыахха, административнай харгыстары аҕыйатыахха уонна предпринимателлэри сайдыы институтун нөҥүө өйүөххэ наада. “Саха сиригэр оҥоһуллубут” диэн бренд нөҥүө олохтоох бородууксуйаны тарҕатар соруктаахпыт. Алмааһы кырыылыыр салааны чөлүгэр түһэрэр, үгэскэ киирбит табаардары оҥорон таһаарыыны уонна туризмы сайыннарар наада.
● Кэлиҥҥи үс сылга тастан кэлэн үлэлиир омук ахсаана элбээтэ. Ол үлэһит тиийбэтиттэн буолбакка, үлэ биэрээччилэр кыра хамнас төлөөн барыһыра сатыылларыттан тахсар. Гас­тарбайтердар ахсааннарын хонтуруоллуубут, олохтоохтор үлэлиир кыахтаах салааларыгар омук үлэһиттэрин ылары бобор туһунан быраабыла олохтоммута. Ол да буоллар, дьарыктаах буолуу сулууспатыгар учуокка турааччы ахсаана элбиир. Ол иһин биир быһаарыллыахтаах кыһалҕанан үлэтэ суох дьон ахсаанын аҕыйатыы буоларын бэлиэтээн туран, 2018 сылы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр нэ­һилиэнньэ Дьарыктаах буолуутун сылынан биллэрэбин.
● Тыа хаһаайыстыбатын салаатын көрдөрүүлэрэ 2017 сылга тупсубуттар. Ордук — үүт туттарыытын көрдөрүүтэ. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын салаатын үлэтин тупсарар туһуттан кадр бэлиитикэтин туһунан ыйааҕы таһаардым.
● Кыаммат араҥа олоҕун таһымыгар болҕомто ууруллуохтаах. Аадырыстаах көмөнөн, хамнаһы үрдэтэн, дохуоттарын үрдэтиигэ көмөлөһөн, социальнай төлөбүрдэри индексациялаан. Нэһилиэнньэ дохуота араастаһыытын аччатыы — биһиги сүрүн сорукпут. Бу үлэҕэ сулууспалаахтартан саҕалаан миниистиргэ тиийэ ылсыахтаахтар.
● Олорор дьиэни тутууга албыннаппыт, тутууга өлүүлээх дьону көмүскүүр саҥа мэхэниисими толкуйдуохха наада. Алтынньыттан Албыннаппыт өлүүлээхтэри көмүскүүр федеральнай пуонда үлэтин саҕа­лаата.
● Тыа олохтоохторун дьиэ­лэрин кииннэммит ититиигэ холбооһун үлэтэ салҕаныаҕа.
● 2018 сылга Уһук Илиҥҥи регионнарга уот тарыыбын тэҥ­нээһин үлэтэ салгыы барыаҕа.
● Дьону өрүһүнэн уонна салгынынан социальнай суолталаах таһыылары субсидиялыахпыт. Томмот — Аллараа Бэстээх тимир суолугар сы­рыы саҕаланыаҕа.
● Үөрэх систиэмэтэ аныгы үйэ ирдэбилин кытта уларыйыахтаах. Урут “хайдах үөрэтэбит?” диэн ыйытар эбит буоллахпытына, билигин “туохха үөрэтэбит?” диэн ыйытыы туруоруохтаахпыт. Исписэлиистэри экономика салаатыгар ирдэнэр идэлэргэ сөп түбэһиннэрэн үөрэтиэхпит. Эдэр дьон үлэни миэстэтигэр көрүөхтээхтэр, билиэхтээхтэр. Биһиэхэ теоретиктар буолбакка, практиктар наадалар.
● Арыгылааһыны сэрэтиигэ дьаһал ылыллан, оҕо төрөөһүнэ улаатта. Бу хара дьайга ылларыы 46% кыччаабыт, өлүү 12%, бэйэҕэ тиийинии 26%, дьону өлөрүү 41% аҕыйаабыттар.

2017 сыл Саха Өрөспүү­бү­лүкэтигэр Ыччат сылынан биллэриллибитэ. Дьокуускайга Бүтүн Арассыыйатааҕы устудьуоннар тутар этэрээттэрин слета ыытылынна. 80 тыһ. оҕо “Дьулуур” оҕо хамсааһыныгар киирсэр. Владимир Путин Арассыыйаҕа Оҕо аймах уон сылын биллэрэр туһунан быһаарыы ылыммыта. Билигин үлэбит хайысхатын торумнуохтаахпыт, девизпыт “Саха сирэ оҕолорго үтүө сыһыаннаах” диэн буолуохтаах.
● Билигин өрөспүүбүлүкэ кэнэҕэски кадрдарыгар кыаҕы саҕабыт. Оччотугар аныгы кэм куоталаһыылаах олоҕун усулуобуйатын тулуйуохпут уонна ситиһиилээх тахсыахпыт. Саха сиригэр Наука аччыгый академията, оҕо кванториума, “Арассыыйа – мин историям” интерактивнай музей уонна да атын кэрэхсэнэр эбийиэктэр үлэлииллэр. 2018 сылга оҕо интел­лектуальнай оонньуулара буо­луохтара.
● Арассыыйаҕа бу сыл Экология уонна тулалыыр эйгэ харыстабылын сылынан биллэриллибитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Экология доктрината ылылынна, Экологтар II сийиэстэрэ ыытыллыбыта. Тулалыыр эйгэни харыстыырга 16 бырагыраама үлэлиир. Саха сирин территория­тын 37%-на ураты харыстанар сирдэр ахсааннарыгар киирдэ. “Өлүөнэ Очуостара” айылҕа пааркатын статуһун үрдэтии үлэтэ барар.
● Кэлэр сыл дойдуга да, өрөспүүбүлүкэҕэ да улахан суолталаах сылынан буолуоҕа. Саас судаарыстыба баһылыгын быыбара буолуоҕа, күһүн өрөс­пүүбүлүкэ парламенын саҥа састааба талыллыаҕа.
● Дьон-сэргэ өттүттэн судаа­рыстыбаннай боппуруостары быһаарыыга кыттыһар баҕа баарын билэн үөрэбин. Бэлиитикэ талыллыбыт эрэ дьоҥҥо сыһыаннаах буолан бүттэ. Дьон-сэргэ бэйэтин кыаҕар итэҕэйэр уонна эппиэтинэстээх буолан иһэр. Бүгүн былаас салалтатын үлэтэ норуокка аһаҕас буолла. Маныаха электроннай бырабыыталыстыбаны олоххо киллэрбиппит эмиэ туһалаата.
● Билигин коррупцияны кытары охсуһуу күүскэ барар. Коррупцияны утары сокуоннары кэһии сиэринэн бэрэбиэркэлэр ыытыллаллар. Биир да буруйдаах салайааччы куотунуо суоҕа.
● Кэлэр сыл Саха сиригэр ааһан эрэр сыллааҕар бэлиитикэ уонна экономика өттүнэн уустук буолуоҕа. Ыарахаттары туоруурга бэлэм буоларбыт эрэйиллэр. Бүгүҥҥү этиим — анааран көрүү буолбатах, бу — олоххо киириэх­тээх соруктар. Ол иһин бииргэ үлэлэһиэхтээхпит, хамсаныахтаахпыт, көдьүүстээх түмүктээх буолуохтаахпыт!

Депутат колонката

Ил Түмэн судаарыс­тыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев:

— Егор Борисов Анал этиитигэр 2018 сыллаах бүддьүөт социальнай хайысхалаах буолуоҕа диэтэ. Кини бүддьүөт дохуоттаах чааһа оҥоһуллара уустугун аһаҕастык эттэ. Ол да буоллар, федеральнай үп киириитэ 7 млрд. солк. үрдээтэ. Маны таһынан, киһи санаатын көтөҕөр этиитинэн бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтии туһунан буолла. Бу сыалга эбии 9 млрд солк. курдук көрүлүннэ. Итиэннэ Томмот — Аллараа Бэстээх хайысханан тимир суол үлэлиэҕин туһунан этиитэ эмиэ үөрдэр. Бу суол олоххо киирдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар туһалаахтык дьайыаҕа. Ил Дархан 2018 сылы Дьарыктаах буолуу сылынан биллэрдэ. Бу хайысхаҕа баар кыһалҕалары бэлиэтээтэ. Ханнык эрэ салааларга үлэни толорууга олохтоох дьон кэлии дьонтон хаалан иһэбит. Бу кыһалҕалар сыыйа-баайа быһаарыллыахтара диэн эрэнэбин, тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата туһааннаах үлэлэри тэрийиэҕэ.
Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников:

— Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов этиитигэр бүгүҥҥү олохпут суолталаах өрүттэрин, кэлэр кэскилбит саҕахтарын таарыйда. Былаас уонна норуот ситимнээхтик үлэлиэхтээх диэн этиитин сэргии иһиттим. Егор Афанасьевич өрөспүүбүлүкэ баһылыгынан буолуоҕуттан ылсыбыт соруга олоххо киирэн иһэрин бары да билэбит. Эдэр ыччакка болҕомто уурбута кэрэхсэбиллээх. “Ыччат – өрөспүүбүлүкэбит сайдарыгар кыахпыт” диэн кини наар чопчулаан бэлиэтиир. Кырдьык, билигин үүнэр көлүөнэҕэ болҕомтобутун уурдахпытына, өрөспүүбүлүкэ кэскилигэр олук уурабыт.
Егор Афанасьевич тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар суолтаны биэрэр. “Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуона олоххо киириэҕиттэн, бу салаа биллэрдик тупсар диэн кини тоһоҕолоон эттэ. Онон Саха сирин олохтоохторугар уонна Ил Түмэн депутаттарыгар анал этиитэ бүгүҥҥү олохпутун сүрүннээтэ, үлэбит торумун чопчулаата.

Норуот депутата Петр Аммосов:

— Ил Дархан Егор Борисов анал этиитигэр сүрүн болҕомтону үлэтэ суох дьон кыһалҕаларын быһаарыыга туһаайда. Бырабыыталыстыба иннигэр бу кыһалҕаны хайдах быһаарар туһунан сорук турда. Тас сиртэн кэлэн үлэлии сылдьар дьон ахсаана 40 тыһ. диир эбит буоллахпытына, үлэтэ суох дьон ахсаана 43 тыһ. тиийдэ. Кыһалҕа далааһыннанан эрэрин өйдөөн, баһылык маныа­ха болҕомтону туһаайда. Ол гынан баран бу кыһалҕаны быһаарарга биир сылы эрэ анаабакка, кэлэр биэс сылга былаан ылыллыа этэ дии саныы­бын. Эбэтэр кэлэр 3 сыллаах бүддьүөккэ сүрүн сорук быһыытынан үп көрүллүбүтэ буоллар, кырдьык, көдьүүстээх түмүктээх буолуо этибит. Маны таһынан, тыа сирин олохтоохторо үгүстэрэ үлэтэ суохтар. Оттон бу дьону үлэлээх гынар уонна тыа хаһаайыстыбатын өрө тардар сыалтан бастаан утаа үүккэ, сүөһү төбөтүгэр субсидияны улаатыннарыахха наада. Оччоҕуна ылсан үлэлэһиэ, бэйэлэрин хааччыныа этилэр.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.