Баары баарынан

Баай   уопут,  үрдүк    аптарытыат

Туох барыта үлэлэммит үлэ түмүктэринэн сыаналанар. Үлэ ис хоһоонун билбэккэ-көрбөккө сылдьан, киһи төһө баҕарар кириитикэлиэн, мөҕүөн-этиэн сөптөөх. Суруналыыс буоларым быһыытынан, үлэлэммит үлэни дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр – мин булгуруйбат эбээһинэһим. Бу суруйуубар бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн ыыппыт үлэтин саамай сүрүннэригэр тохтуом.

Парламент ыытар үлэтин биир саамай сүрүннэринэн сокуон оҥоруута, ылыныыта буолар. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар ордук суолталаах ханнык сокуоннары ылыннылар?

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үөрэхтээһин туһунан», «Уһук Илиҥҥи гектары» таһынан «Саха сирин гектарын» биэрэр туһуттан, Ил Түмэн уочараттаах ХХV пленарнай мунньаҕар «Сир кодексатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр стратегическай былааннааһын туһунан», «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр төрөппүттэриттэн биирдэстэрин сүтэрбит гражданнарга социальнай өйөбүл туһунан», о.д.а. сокуоннар ылылыннылар.

Суолталаах сокуоннар истэригэр, ханна да суох «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан» сокуону киллэриэм этэ.

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара Федерация Сэбиэтин уонна Госдуманы кытта ыкса ситимнээхтик үлэлииллэрин туһунан элбэхтэ суруйан турабын. Ол курдук, 2013 сылтан саҕалаан, Госдумаҕа барыта 28 сокуоҥҥа көҕүлээһини киллэрдилэр. Күн бүгүн 6 сокуоҥҥа көҕүлээһин федеральнай сокуон буолла. Биир барыл бастакы ааҕыыга ылыныллыбытын бэлиэтиибин. Маны таһынан 11 сокуоҥҥа көҕүлээһин Госдума көрүүтүгэр сылдьар. Маны Ил Түмэн историятыгар суох түгэн диэн сыаналыыбын. Бу ситиһиигэ өрөспүүбүлүкэ парламенын спикерин Александр Жирков оруола улаханын бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабын. Манна өрөспүүбүлүкэ сокуону оҥорор үрдүкү судаарыстыбаннай уорганыгар өр кэмнээх үлэ баай уопута, киин сиргэ ытыктабылынан, үрдүк аптарытыатынан туһаныы бигэ тирэҕинэн буолбуттара саарбаҕа суох.

Этэргэ дылы, былаас бэрэстэбиитэллээх уорганыгар муннун саҥа аспыт киһи итини дэбигис кыайбата, ситиспэтэ кимиэхэ баҕарар өйдөнөр дии саныыбын.

Итинтэн биир холобуру аҕа­лары наадалааҕынан ааҕабын. Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара Российскай Федерация Бюджетын кодексатыгар уһук хоту оройуоннарга уонна онно тэҥнэнэр сирдэргэ таһаҕаһы, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородууктаны, бурдугу тиэйии болдьохторо хааччахтаахтарынан сибээстээн, тендергэ кыайбыт юридическай сирэйдэргэ субъект бюджетын үбүттэн-харчытыттан бурдук тиэйиитигэр бюджет кредитин биэрэри туруорсубуттара. Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинэ 2015 сыл алтынньыга бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Иккис, үһүс ааҕыыларга көннөрүүлэр киирэннэр, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородуукталары, барытын таһыыга бюджеттан кредит көрүллэр буолбутун ааҕааччыларбар санатабын.

Дойду бырабыыталыстыбатыгар уонна Госдумаҕа ити боппуруоһунан үгүс ахсааннаах оробуочай сырыылар, көрсүһүүлэр ыытыллыбыттара. Сокуоҥҥа уларыйыы киирэрэ наадалааҕын дакаастааһыҥҥа сыралаах үлэ барбыта.

Туруорсуу диэн тугун эппинэн-хааммынан билэн турардаахпын. Миэнэ, биллэн турар, парламент туруорсууларын кытта тэҥнээтэххэ, бытархай буоллаҕа.  Ол курдук, медицинскэй кииҥҥэ оҕолор доруобуйаларын бэрэбиэркэлиир оборудованиены туруорсан-туруорсан, этэргэ дылы, сэниэм-сээбэһим баранан баран, сэттис сылбар нэһиилэ ситиспитим.

Күндү ааҕааччым, федеральнай кииҥҥэ дойду, регион олоҕор-дьаһаҕар бөдөҥ суолталаах докумуону ылыныыны туруорсууну өйгөр оҥорон, санаан көр эрэ…

«Ил Түмэн» хаһыакка уон иккис сылбын үлэлиибин. Онон парламент ыытар үлэтин-хамнаһын иһиттэн билэбин-көрөбүн диирим баһан этии буолбата чахчы. Депутаттар тугу да гымматтар, кнопканы баттыы-баттыы олороллор диэн этэллэрин төрдүттэн утарабын уонна сөбүлээбэппин.

Урукку да өттүгэр сокуоннарга көҕүлээһиннэр Федеральнай Мунньахха киллэриллэллэрэ. Кистэл буолбатах, хомойуох иһин, киин сир депутаттарын, коллегаларын, өйөбүллэрин кыайан ылбат этилэр. Ити туһунан парламент урукку ыҥырыыларын депутаттара өрүү бэлиэтииллэр.

Сокуону   оҥорууну таһынан

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн сокуону оҥорууну таһынан араас хайысхалаах, үгүс өрүттээх үлэни ыыппытын бэлиэтиибин. Ол курдук, ааспыт саас парламент аан бастаан өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын бастакы съезтэрин тэрийэн, үрдүк таһымҥа ыыппыта. Быйыл кыһын эмиэ парламент норуот итэҕэллээхтэрин түмэн, киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕы тэрийбитэ.

Александр Жирков салалтатынан парламент кыра кээмэйдээх оскуолалары уонна балыыһалары чөл хаалларыыга үгүс өрүттээх үлэни ыыппытын ахтары наадалааҕынан ааҕабын. Ити тэрилтэлэр үлэлэрин тохтоппуттара буоллар, кырыы учаастактар сабыллар дьылҕаланыа этилэр.

Маны таһынан олохтоох норуоттар төрүт сирдэрэ сокуонунан көмүскэннэ (өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 60-ча % хабар).

Тыа сирин ыччатын, дьонун промышленноска сыһыарыыга парламент күүстээх үлэни ыыта­рын бэлиэтиибин.

Өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын музейа аһылынна. Маны Саха сирин политическай историятыгар суох бэлиэ түгэнинэн ааттыам этэ.

Итилэри таһынан парламент бу ыҥырыыта история чахчыларын, биллэр-көстөр сүдү дьоммутун үйэтитиигэ, чопчулааһыҥҥа үгүс өрүттээх үлэни ыыппытын бэлиэтиибин. Манна I Саха сирин Сэбиэттэрин учредительнай съезтэригэр, биллэр общественнай-политическай деятель, ХIХ үйэ бүтэһигэр, ХХ үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин либеральнай-демократическай интеллигенциятын лидерэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сыллаах үбүлүөйүгэр,  национальнай бэчээт историятыгар аналлаах тэрээһиннэри киллэриэм этэ. Баларга уонна өрөспүүбүлүкэ парламентаризмыгар туһуламмыт дириҥ ис хоһоонноох кинигэлэр, бэчээт бородууксуйата бэлэмнэнэн таҕыстылар.

Өрөспүүбүлүкэ аграрнай хайысхалаах оскуолаларын өйөөһүҥҥэ эмиэ парламент ситимнээх үлэни ыытарын бэлиэтиибин. Аграрнай хайысхалаах оскуоланы өйөөһүн — бу тыа сирин оскуолаларын өйөөһүн. Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллибит, үлэтин түмүгүн көрбүт, төрөөбүт сирин-уотун билэ-ытыктыы үөрэммит оҕоттон патриот дьон үүнэн тахсара саарбаҕа суох.

Култуура, духуобунай хайысха эмиэ тумнуллубата. Ааҕааччым, олоҥхону үйэтитиигэ үгүс өрүттээх үлэ барарын бэйэҥ билэ-көрө сылдьар буолуохтааххын.

Өссө 2008 сылтан саҕалаан, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков аан дойду музейдарыгар харалла сытар Саха сирин төрүт норуоттарын туһунан экспонаттары хаартыскаҕа түһэрэн, описьтаан толору систиэмэлэммит каталогу оҥорон, ХVII-ХIХ үйэтинээҕи материальнай-духуобунай культурабытын аан дойду норуоттарын билиилэригэр-көрүүлэригэр таһаарар бырайыагы саҕалаабыта. Итинтэн ылата аан дойду музейдарыгар Саха сирин норуоттарын төрүт баайын үөрэтиигэ тус сыаллаах тиһиктээх үлэ ыытылынна. Бу үлэ түмүктэнэн, матырыйааллар сурукка-бичиккэ тиһиллэн, түмүллэн, хаартыскаҕа түһэриллэн кинигэҕэ киирбиттэрэ, кэлэр кэскилбитигэр тугунан да кэмнэммэт сыаналаах бэлэх, омук быһыытынан салгыы үүнэрбитигэр-сайдарбытыгар олук буолара саарбаҕа суох.

Төрөөбүт    дойдуга бэринии

Ил Түмэн ыытар мунньахтарыгар сылдьаммын, норуот депутаттара хайдах курдук ис дууһаларыттан тустаах уокуруктарыгар социальнай суолталаах объектары туттарыыны туруорсалларын көрөбүн. Манна эмиэ ылыннарыылаах тыл-өс, кимиэллээхтик туруорсуу, дьыаланы дакаастааһын, ытыктабылынан туһаныы улахан оруоллаах.

Норуот депутата Александр Жирков төһө да үрдүк дуоһунаска сырыттар, үгүс түбүктээх, бириэмэтэ кэмчи да буоллар, тустаах уокуругун, төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтин умнубатыттан, быыс буллар эрэ хайаан да миэстэтигэр тиийэн, үлэни-хамнаһы кытта билсэн кэлэриттэн сөҕөбүн. Биир өрөбүлгэ өрөөбүтүн, биир уоппускаҕа сынньаммытын билэ иликпин.

Кини норуот депутатын быһыытынан кимиэллээхтик туруорсубутун түмүгэр быыбардыыр уокуругар саҥа тутуу бөҕө дьэндэйдэ. Ол курдук, Кэптэнигэ 220 миэстэлээх таас оскуола, биэс нэһилиэнньэлээх пууну хабар германскай модульнай балыыһа, икки квартальнай хочуолунай, Тулунаҕа таас оскуола, таас оҕо саада, спортивнай саала, Дүпсүҥҥэ таас оскуола, квартальнай хочуолунай, Суоттуга таас оҕо саада, Бороҕон сэлиэнньэтигэр киин улуустааҕы балыыһа дьиэтэ, «Уолан» гимназия дьиэтэ, квартальнай хочуолунай, о.д.а. тутуулар баар буоллулар. Бу тутуулар — норуот депутатын ыытар үлэтин биир туоһутунан буолаллар. Хас да нэһилиэк баһылыктарын кытта кэпсэтэ сырыттым. Кинилэр депутаппыт көмөтө, өйөбүлэ олус улахан, халыҥ хаххалаах, суон дурдалаах курдук сананабыт диэн кэпсииллэр.

Күлүмнүүр, Өксөкүлээх, Алампа, Ойуунускай саҕаттан далааһыннаах көрүүлээх, киэҥ чүөмчүлээх улахан дьоммутун, барыларын ситимниир биир уратылаахтар. Ол уратылара кинилэр төһөнөн өркөн өйдөөхтөрүй, талааннаахтарый даҕаны — соччонон угуттанан тахсыбыт өҥ кырыстарыгар — төрөөбүт дойдуларыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр курдаттыы тардыһыылаахтарыгар, бэриниилээхтэригэр сытар.

Оттон үтүө дьоммутугар оҥорбут дьыалаларыгар харда курдук, төрөөбүт төрүт буордара, сирдэрэ-дойдулара, дьонноро-сэргэлэрэ эппиэттээх, эбэтэр мөлтүүр-ахсыыр кэмнэригэр, өрүү бигэ тирэх, өйөбүл буолаллара эмиэ баар суол.