Бастакы Президент, быыбар, чөл олох…

Сокуонунан бочуоттанара сөптөөх

2001 сыллаахха Дьокуускайга Нуучча театрыгар Санкт-Петербург куорат вице-губернатора В. Щербаков: «Михаил Николаев бэйэтэ киһи да, салайааччы да быһыытынан айылҕа айбыт көһөҥө талаана буолар, ону эһиги, Саха сирин олохтоохторо, сөптөөхтүк сыаналааҥ», – диэн турардаах.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр олорбут олоҕунан, оҥорбут дьыалаларынан, үлэлээбит үлэтинэн норуотун ытыктабылын, сүгүрүйүүтүн ылбыт суос-соҕотох политигынан бастакы Президеммит Михаил Нико­лаев буолар. Хайа да таһымнаах түмсүүгэ, тэрээһиҥҥэ буоллун, Михаил Ефимович киирэн кэллэ эрэ, мустубут дьон ойон тураллара, тыл эттэҕинэ, ытыс тыаһа хабылла түһэрэ — киниэхэ дириҥ убаастабыл бэлиэтэ. Норуот бүттүүнүн ытыктабыла, таптала киһиэхэ (буолаары буолан салайааччыга) тиксэрэ, сэдэх көстүү буолар.
Хомойуох иһин, биһиги дьоҕурдаах дьоммутун, ордук салайар үлэҕэ сылдьар баар-суох күөн туттар дьоммутун кэмигэр сыаналаабаппыт, оҥорбуттарын даҕаны оҥордо диэн этэ охсубаппыт баар суол. Ити киһи быһыытынан мөкү хаачыстыбабытын төлө көтөннөр, норуот депутаттара Александр Жирков, Алексей Еремеев, Василий Власов, Евгения Михайлова, Дмитрий Семенов, Гаврил Парахин, Дмитрий Саввин, Юрий Баишев, Антонина Григорьева, Виктор Федоров, Юрий Григорьев, Владимир Прокопьев, Гаврил Алексеев, Елена Голомарева, Семен Иванов, Александр Уаров, Василий Местников, Сергей Ларионов, Александр Слепцов «Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенин статуһун туһунан» сокуон барылын оҥорбуттара биһирэниэн эрэ сөптөөх дии саныыбын. Бу сырыыга сокуону көҕүлээбит депутаттар ааттарын-суолларын ыйбытым тоҕоостоох дии саныыбын. Манна «Биир ньыгыл Россия», «Сиэрдээх Россия», РЛДП уонна ханнык да политическай партияҕа турбат дьон бааллар. Арай хомуньуустар эрэ кыттыыны ылбатахтарын бэлиэтиибин.

Кистэл буолбатах, билигин өрөспүүбүлүкэбит политическай олоҕор тыл-тылга киирсибэт буолуу, хайдыһыы быһыыта-майгыта баар. Кы­ра да иирсээн, хайдыһыы өрөспүүбүлүкэбитигэр, аҕыйах ахсааннаах омукка үтүөнэн чаалыйбата чахчы.
Туох барыта кыраттан са­ҕаланар. Ытык киһибит, салайааччыбыт, лидербит тула түмсүү саҕаламмыта инникитин сырдыкка эрэ кынаттаатын диэҕи баҕарыллар. Этэргэ дылы, Интернет таһаа­рыыларга туохха да ис буол­бат коллегаларым тустаах сокуон барылын араастаан иэҕэн, сокуону көҕүлээбит депутаттары убаастанар киһини туһананнар пиарданаллар эҥин диэн суруйаллара сатаан өйдөммөт.
Сокуон барылын өйөөннөр үгүс депутат тыл эттэ. Норуот итэҕэллээҕэ Леонид Владимиров докумуону оҥорбут коллегаларыгар махталын биллэрдэ. Утарааччылар эмиэ суох буолбатылар. Ол курдук, Компартия фракциятыттан вице-спикер Виктор Губарев уонна “Биир ньыгыл Россия” партия фракциятыттан Александр Ноговицын тустаах сокуон барыла ылылларын утараннар тыл эттилэр.

Норуот бүттүүнэ сүгүрүйэр судаарыстыбаннай деятельбит, лидербит, күөн туттар киһибит сокуон быһыытынан чиэскэ-бочуокка сылдьара тоҕо табыллыа суоҕай? «Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенин статуһун туһунан» сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылыллыбытын бэчээккэ ааҕаннар, этэргэ дылы, дьон-сэргэ уруйдуу көрүстэ. Итини Интернет ситимигэр үгүс ахсааннаах комментарийдартан көрүөххэ сөп.
Тустаах боппуруоһу дьүүл­лэһии түмүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков сөптөөх быһаарыыны ылыныахтарын уонна барыл ситэригэр-хоторугар салгыы үлэлэһиэхтэрин туһунан эттэ.

«Барыларын утары» строка сотулунна

Пленарнай мунньахха биир санаа атастаһыытын, дьүүллэһиини таһаарбыт боппу­руоһунан «Саха Өрөспүү­бүлүкэтин муниципальнай быыбардарын туһунан» диэн сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла буолла. Ол курдук, үгүс мөккүөрү таһаарбыт барылга муниципальнай таһымнаах быыбардарга бүлүтүөнтэн «кандидаттары барыларын утары» строканы сотор туһунан этиллэр.
Биллэрин курдук, Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев муниципальнай быыбардарга «кандидаттары барыларын утары» диэн строканы киллэриэххэ диэн этии оҥорон, тустаах сокуонунан уларытыы – 2015 сыллааҕы муниципальнай таһымнаах быыбар бүлүтүөнүгэр «кандидаттары барыларын утары» строка киирбитэ. Маннык уларыйыы Саха сирин таһынан биэс эрэ региоҥҥа киирбитэ. Ол курдук, Вологодскай уобаласка, Калуга, Тверь, Белгород уобаластарыгар уонна Карелияҕа. Ити эрээри 2016 сыллааҕы муниципальнай быыбардар түмүктэринэн, Вологодскай уобалас уонна Карелия ити строкаттан аккаастаммыттар.

Муниципальнай таһымнаах быыбарга Алдан куо­­ракка, бу улуус Ленинскэй бөһүөлэгэр уонна Нерюнгри оройуонун Беркакитыгар быыбардар буолбатаҕынан ааҕыллыбыттара. Үгүс быыбардааччы кандидаттары барыларын утараннар баһылыкка кандидаттар сөптөөх куолаһы кыайан хомуйбатахтара. Онон ити нэһилиэктэргэ быыбар иккистээн ыытыллан, бюджекка ороскуот бөҕө таһаарыллыбыта.
Үүнэр сылга өрөспүү­бүлүкэбитигэр муниципальнай таһымнаах быыбардар буолаары тураллар. Ол курдук, 103 нэһилиэк баһылыгын талыахпыт. Дойдуга үпкэ-харчыга, экономикаҕа чэпчэкитэ суох кэмнэр кэлбиттэрин, ааҕааччым, бэркэ диэн билэҕин. Быыбардары иккистээн ыытыы, этэргэ дылы, оҕо оонньуута буолбатах. Үгүс үп-харчы ороскуотун эрэйэр. Маны таһынан вице-спикер Ольга Балабкина этэринэн, хаттаан быыбар барыытыгар аҕытаассыйаны ыытыыга үбү-харчыны көрүү механизма сокуоннарга суох эбит.

Пленарнай мунньахха тустаах сокуон барылын депутаттар Егор Жирков, Василий Власов, Виктор Губарев уонна Иван Шамаев утаралларын биллэрдилэр. Кинилэр быыбардааччылар бырааптара, көҥүллэрэ күөмчүлэнэрин ыйдылар. «Кандидаттары барыларын утары» строка быыбарга дьон кыттыытын көҕүлүүрүн бэлиэтээтилэр. Депутат Василий Власов этиитин: «Барыларын утары» строканы соторго тоҕо ыксыыбытый?» – диэн ыйытыынан түмүктээтэ.
Тустаах сокуон барыла бүтэ­һиктээх ааҕыыга ылылынна. Онон өрөспүүбүлүкэ быйылгы муниципальнай таһымнаах быыбарыгар бүлүтүөҥҥэ «кандидаттары барыларын утары» строка суох буолуоҕа. Ханна барытыгар үбү-харчыны сарбыйа, экономиялыы олорор кэмҥэ, эмиэ да сөптөөх быһаарыныы ылыллыбыт курдук көрөбүн.

Үс нэһилиэк арыгы атыытыттан аккаастанна

Итирдэр утахтары атыылыыртан аккаастанар нэһилиэктэр кэккэлэрэ хаҥаан иһэрин бары билэн-көрөн олоробут. Бу пленарнай мунньахха өрөспүүбүлүкэ үс: Хаҥалас улууһун 4-с Малдьаҕар, Уус-Алдан улууһун Өспөх, Усуйаана Уйаандьын нэһилиэктэрин сирдэригэр-уоттарыгар итирдэр утахтары розницанан атыылыыры бобор туһунан сокуон барылларын бэлэмнээн киллэрдилэр.

Кинилэр киллэрбит сокуоннарын барылларын депутаттар өйөөннөр бүтэһиктээх ааҕыыга ылыннылар.

Общественнай палаата саҥа састааба

Ил Түмэн уочараты таһынан ХХIХ пленарнай мунньаҕар депутаттар өрөспүүбүлүкэ Общественнай палаататын саҥа састаабын бигэргэттилэр. Парламент сис кэмитиэттэрэ киллэрбит 65 кандидаттарыттан: Сергей Анисимов (Дьокуускайдааҕы олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тэрилтэлэр профсоюзтара), Галина Васильева («Өрөспүүбүлүкэ эргиэн-промышленнай палаататын» Союһа), Рина Винокурова (Абый улууһа), Айхал Габышев (өрөспүүбүлүкэ Аҕаларын лигата), Петр Гоголев (быыбардыыр быраап регионнааҕы киинэ), Иван Горохов (Нацио­нальнай ыстаныыларга федерация), Светлана Давыдова («Дьокуускайдааҕы медицинскэй палаата» коммерческайа суох тэрилтэ), Вера Душкевич (Инбэлиит-оҕолору өйүүр амарах санааланыы фондата), Мария Емельянова (Саллааттар уонна матростар төрөппүттэрин кэмитиэтэ), Августа Марфусалова (Эбээннэр ассоциациялара), Таисия Десяткина (Манчаары Баһылай аатынан социальнай тэрээһиннэри өйүүр фонда), Яков Ефимов (Саха сирин тутааччыларын Союһа), Яна Игнатьева («Уус» фонда), Александр Канин (Казактар уопсастыбалара), Валентина Кириллина (Өрөспүүбүлүкэ профсоюзтарын федерацията), Любовь Маркова («Массыынаны сөбүлээччи дьахталлар» Ассоциациялара), Туйаара Пестрякова (Саха сирин култууратын сайдыыта» фонда), Татьяна Скрябина (Сылгыһыттар союзтара), Андрей Хорошев («Нуучча хоту сирэ» общественнай фонда), Иван Христофоров (Эдэр учуонайдары өйүүр фонда), Леонид Чусовской (Бааһынай хаһаайыстыбаларын уонна тыа хаһаайыстыбатын кооперативтарын Ассоциацията), Елена Шудря («Чөл олох иһин» общественнай фонда) өрөспүүбүлүкэ Общественнай палаататын састаабыгар киирэри ситистилэр.

Ким үлэ бэтэрээнэ буолуой?

Пленарнай мунньахха депутаттар «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үлэ бэтэрээнин туһунан» сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар. Биллэрин курдук, билигин үлэ бэтэрээннэринэн 35 сыл ыстаастаах дьахталлар, 40 сыл ыстаастаах эр дьон уонна бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт Россияттан наҕараадалаах, өрөспүүбүлүкэ араас эйгэлэригэр үтүөлээх, ааттаах-суоллаах дьон буолаллар.
Тустаах сокуон барылыгар үлэ бэтэрээнэ буоларга эбии усулуобуйалар киллэрилиннилэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ бэтэрээннэринэн Саха сиригэр 15 сылтан итэҕэһэ суох, тустаах сокуоҥҥа этиллэр эйгэлэргэ үлэлээбит дьон буолуохтара. Ити иһигэр экономика эйгэтэ киллэриллэ сылдьар.

Докумуон өрөспүүбүлүкэ сайдыытын иһин кылааттарын киллэрсибит дьону өйүүр соруктаах бастакы ааҕыыга ылылынна.

Саха сүөһүтүн харыстыах тустаахпыт

Өбүгэлэрбитин аччыктыыртан бээгэй эрээри хойуу үүттээх, этин быыһыттан сыанан бычалыйар эттээх, тымныыттан толлубат саха сүөһүтэ үгүстүк абыраабыт буолуохтаах. Ханна да суох сүөһүбүт боруодата күн бүгүнүгэр диэри баарыттан үөрүөх уонна кинилэри харыстыах эрэ тустаахпыт.
Пленарнай мунньахха депутаттар «Саха сүөһүтүн генофондатын туттуу уонна харыстааһын туһунан» сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар. Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр барыта 1471 төбө саха сүөһүтэ (573-һэ ынах) баар. Эбээн-Бытантай, Нам, Горнай, Чурапчы, Өймөкөөн уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар саха сүөһүтүн иитиитинэн дьарыктаналлар.
1928 сыллаахха саха сүөһүтүн ахсаана муҥутаан 494 тыһыынча төбөҕө тиийэ сылдьыбыт.

Тустаах сокуон барылын дьүүллэһиигэ депутаттар актыыбынайдык кытыннылар. Депутат Петр Аммосов саха сүөһүтүн тутууга научнай түмүк баарын дуу, суоҕун дуу туһунан туоһуласта. Кини боруоданы тэнитиигэ фонда тэрийиэххэ сөптөөҕүн бэлиэтээтэ. Леонид Владимиров саха сүөһүтүн өйөөһүҥҥэ судаарыстыба өйөбүлэ төһө буоларын ыйыталаста. Кини хас биирдии төбөнү страховкалыыр наадалааҕын, оччоҕо эппиэтинэс үрдүөхтээҕин туһунан эттэ.
Депутаттар аны от ыйыгар уочараттаах пленарнай мунньахха түмсүөхтэрэ, ол кэнниттэн сайыҥҥы сынньалаҥҥа тарҕаһыахтара.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.