Бэйэ дьыалатын саҕалыырга кыах бэрилиннэ

Нолуокка икки сылга «сынньалаҥ»

Пленарнай мунньах биир сүрүн боппуруоһунан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин нолуокка политикатын туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла буолла. Бу боппуруоска дакылааты экономика министрэ Валерий Максимов оҥордо.
Биллэрин курдук, билигин дойдуга аччыгый уонна орто бизнеһи сайыннарыыга, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар болҕомто күүскэ ууруллан эрэр. Ааҥнаан кэлбит экономическай кризис эмиэ бэйэтин усулуобуйатын олохтуур. Дойду иннигэр экономиканы кылгас кэм иһигэр ыарахан балаһыанньаттан таһаарар, кимтэн даҕаны тутулуктаммакка, наадалааҕынан барытын хааччынар буолууну ситиһэр сүҥкэн сорук турар. Ити уустук балаһыанньаттан, кризистэн тахсыыга биир суолунан аччыгый уонна орто бизнеһи сайыннарыы буолар. Америка экономическай кризис кэмигэр күүстээх болҕомтотун бизнес ити көрүҥнэрин сайыннарыыга уонна социальнай политикаҕа ууран, дьоно-сэргэтэ улахан оҕустарыыны ылбатахтара.

Бу сокуонунан урбаанньыттарга ханнык чэпчэтии көрүллэрий? Ол курдук, оҥорон таһаарыы, социальнай уонна наука эйгэтигэр бэйэ дьыалатын саҕалааччыларга икки сылга нолуогу төлөөһүҥҥэ «сынньалаҥ» бэриллиэҕэ. Саҕалааччыларга усулуобуйа олохтуур саамай сөптөөх. Предприниматель икки сыл иһигэр үлэлээн-хамсаан хайа баҕарар атаҕар туран, өрөспүүбүлүкэ хааһынатыгар дохуот киллэрэр уонна үлэ миэстэтин таһаарар кыахтанар.

Нолуокка чэпчэтии өссө аэропортарга уонна аэродромнарга көрүллүбүт. Ол курдук, итиннэ нолуокка чэпчэтии суумата 2015 сылга — 5,2 мөл. солк., оттон 2016 сылга — 6,5 мөл. солк. Дакылаатчыт салгынынан эрэ сырыылаах хоту улуустарга ити нолуокка чэпчэтии туһаттан атыны аҕалыа суоҕун туһунан бэлиэтээтэ.

Эргиэн-урбаан ырыынагыттан барыта 7 тыһыынча киһи барбытынан туһунан урбаан министрэ Екатерина Кормилицына бэлиэтээтэ. Кини нолуокка чэпчэтии көрүлүннэҕинэ, бизнес эйгэтигэр боруобаламмыт дьон төннөн кэлиэхтэрин сөбүн туһунан эттэ. Дакылаатчыт нолуокка чэпчэтиинэн туһанааччылар испииһэктэригэр төһө кыалларынан киэҥ эйгэни хаба сатаатыбыт диэн эттэ. Ол курдук, бастатан туран, ол испииһэккэ бэйэ аһын-үөлүн дэлэтээччилэр, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылар, балыктааһын киирбиттэр. Депутаттар Валерий Максимовка үгүс ыйытыыны биэрдилэр. Дьүүллэһии кэнниттэн тустаах сокуон барыла иккис бүтэһиктээх ааҕыыга ылылынна.

Дьон төһө бырааптарын көмүскэнэллэрий?

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр киһи быраабыгар боломуочунай туһунан» сокуон 30 ыстатыйатыгар олоҕуран, хас сылын ахсын Ил Түмэҥҥэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай быраабы көмүскээччитин ыыппыт үлэтин уонна өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар киһи көҥүлүн уонна быраабын көмүскээһиҥҥэ этиилэрин туһунан дакылаат истиллэр.

Бу пленарнай мунньахха төрдүс боппуруоһунан ити боппуруос дьүүллэһилиннэ. Европа моделын быһыытынан, омбудсменнар, ол аата киһи быраабын боломуочунайдара, тутулуга суох уорган буолаллар.

Дакылааты өрөспүүбүлүкэ киһи быраабыгар Боломуочунайа Алексей Ефимов оҥордо.
Ааспыт сыллаахха 2013 сылы кытта тэҥнээтэххэ, гражданнар сайабылыанньаны киллэриилэрэ икки төгүл улааппыт. Ол курдук, 2014 сылга барыта 2115 киһиттэн сайабылыанньа киирбит. Оттон 2013 сылга ити сыыппара 1041-гэ тэҥнэспит. Боломуочунайга тус бэйэтигэр ааспыт сылга гражданнартан 1035, оттон 2013 сылга — 622 үҥсүү сурук киирбит. Ааҕааччы, тустаах сыыппара хайдах быһыылаахтык ити курдук өрө көтөн таҕыста, үрдээтэ диэн интэриэһиргиэххин сөптөөх. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бары куораттарыгар уонна улуустарыгар киһи быраабыгар общественнай бэрэстэбиитэллэр баар буолбуттар.

Боломуочунай гражданнар сайабылыанньа суруйалларыттан саҕалаан, суут хаамыытыгар кытталларыгар тиийэ көмөлөһөллөрүн туһунан ыйда. Кини этэринэн, итинэн сибээстээн, дьон итэҕэллэрэ улаатан, сылдьыылара, кыһалҕаларын быһаартараллара элбээбит.
Омбудсмен суут, быраабы араҥаччылыыр, муниципальнай уонна судаарыстыбаннай уорганнарга түмүк (заключение) суруйан киллэрии практикатын туттууну элбэппит.
Ордук кимнээх кыһалҕаларын быһаартаралларыгар көмөлөһүннэрэр эбиттэрий? Дьахтар дуу, эр киһи дуу? Ол курдук, ааспыт сылга сайабылыанньа киллэрбит дьонтон дьахталлара 50,1%, эр дьоно 48%. Ити сыыппаралар дьон бырааптарын көмүскэниигэ тэҥ социальнай актыыбынастаахтарын көрдөрөр.

2013 сылы кытта тэҥнээтэххэ, ааспыт сылга үлэ коллективтара киһи быраабыгар Боломуочунай аатыгар сайабылыанньа киллэриилэрэ 35,7% элбээбит.

Оттон улуустары ылан көрөр эбит буоллахха, Хаҥаласка, Тааттаҕа, Булуҥҥа, Горнайга, Мэҥэ-Хаҥаласка уонна Чурапчыга гражданнар сайабылыанньа киллэриилэрэ үксээбит. Ити улуустарга Боломуочунай көһө сылдьар гражданнар приемнарын тэрийбит. Ол суотугар гражданнар бырааптарын көмүскэниилэрэ улааппыт.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун таһынан Российскай Федерация атын субъектарын уонна бырааттыы судаарыстыбалар гражданнара эмиэ киһи быраабыгар Боломуочунайга кыһалҕаларын быһаартараллар эбит. 2014 сылга кинилэртэн 37 сайабылыанньа киирбит. Хатаска тэриллибит пууҥҥа олорбут Украина гражданнарыттан 6 сайабылыанньа киирбит. Манна көһө сылдьар гражданнары приемнааһын эмиэ тэриллибит.

Ордук элбэх сайабылыанньа дьиэ-уот боппуруостарынан киирэр эбит. Ааспыт сыллаахха бу боппуруоһунан 269 киһи Боломуочунайга кэлэ сылдьыбыт. Суут быһаарыытыгар, бириигэбэригэр сөпсөспөт буолааччылар эмиэ элбэхтэрэ дакылаакка бэлиэтэнэр. Отчуоттуур сылга бу боппуруоһунан 208 сайабылыанньа киирбит.

Үгүс киһи олох-дьаһах, социальнай, үлэ, сир боппуруостарын туруорсаллар эбит. 2014 сылга доруобуйа харыстабылын боппуруостарыгар 18 сайабылыанньа киирбит. Бу эйгэҕэ урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, үрдүк көрдөрүү.

Дакылааттан кэлиҥҥи кэмҥэ дьон бырааптарын көмүскэнэргэ үөрэнэн эрэллэрэ көстөр. Ити — сайдыы бэлиэтэ.

Өрөспүүбүлүкэ киһи быраабыгар Боломуочунайыгар депутаттар үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Депутат Ирина Енторова: «Биһиги Уус-Майа улууһуттан эһиги аадырыскытыгар икки суругу киллэрбиппит. Ол курдук, гражданин Груздев ыттааҕар мөлтөх усулуобуйаҕа олорорун хаартыскаҕа түһэрэн ыыппыппыт. Маны таһынан Эльдикан бөһүөлэгиттэн сэттэ оҕолоох дьиэ кэргэн эмиэ олус куһаҕан усулуобуйаҕа олорорун туһунан сайабылыанньа киллэрбиппит. Онно хоруй туппатыбыт. Бу дьон хайдах олорбуттарын курдук олороллор. Улууска баар общественнай бэрэстэбиитэл үлэлээбэтин кэриэтэ. Кинилэр үлэлэрин хайдах хонтуруоллуугут?» – диэн этии былаастаах ыйытта.

Боломуочунай Алексей Ефимов: «Суруктарга хоруйдары биэрбиппит. Улуус Мунньаҕын депутаттара кыттыылаах хамыыһыйа тэриллэн, гражданин Груздев олорор усулуобуйатын баран көрө сылдьыбыта. Усулуобуйата үчүгэйин туһунан бэлиэтээбиттэрэ», – диэн хоруйдаата. Итини истэ олорон, депутат дуу, киһи быраабыгар Боломуочунай дуу дьиҥнээҕи, кырдьыгы этэллэрин кыайан быһаарбатыбыт.

Депутат Иван Шамаев аутсорсиҥҥа түбэспит үлэһиттэри, категория гражданнары хайдах быһыылаахтык көмүскүөххэ сөбүн туһунан туоһуласта. Омбудсмен бу кыһалҕаны бүтүн дойду кыһалҕатынан ааттаата. Кини: «Ааспыт сыл тохсунньутугар РФ Үлэҕэ кодексатын 15 ыстатыйатыгар уларыйыы киллэриллибитэ. Ити сокуоҥҥа уларыйыынан прокуратура, Үлэ инспекцията итинник чахчы баар буоллаҕына, административнай эппиэтинэскэ тардалларыгар кыах бэриллибитэ. Дьон бэйэлэрэ бу кыра дохуоттарын сүтэримээри үҥсүбэттэр, саҥата суох сылдьаллар», – диэн эттэ.

Депутат Алиш Мамедов өрөспүүбүлүкэ призывной пуунун усулуобуйата быстар мөлтөҕөр тохтоото. Үчүгэй усулуобуйаҕа үөрэммит оҕолор итиннэ тиийэннэр улахан охсууну ылалларын, бырааптара кэһиллэрин туһунан бэлиэтээтэ.

Депутат Александр Сусоев: «Якутск вечерний» хаһыакка Ил Түмэн экс-депутата Афанасий Максимов дьиэтигэр уон кырдьаҕас, оннооҕор биир Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа олороллорун туһунан ыстатыйа тахсыбыт этэ. Социальнай сайдыы министрэ анал хамыыһыйа тэрийэн бу дьиэҕэ тиийэ сылдьыбыттарын, элбэх кэһиилэр баалларын туһунан эппитэ. Бу туһунан билэр буолуохтааххын. Ханнык миэрэлэри ыллыгыт уонна атын маннык холобурдар өрөспүүбүлүкэҕэ бааллар дуо?» – диэн ыйытта.

Боломуочунай ити ыстатыйаны аахпытын туһунан эттэ, олохтоохтортон киниэхэ ханнык да үҥсүү киирбэтэх. Депутат Семен Иванов киһи быраабын көмүскээһин боппуруоһун интэриэһиргээтэ. Норуот итэҕэллээҕэ Гульсум Бейсембаева олорор дьиэнэн хааччыллыы боппуруоһун таарыйда. Депутат Иннокентий Григорьев: «Тоҕо Ньурба, Бүлүү уонна Уус-Алдан улуустарыгар общественнай бэрэстэбиитэллэргит суохтарый?» – диэн ыйытта. Боломуочунай манна өрүү хамсааһын тахсарын, Уус-Алдан уонна Ньурба улуустарыгар бу күннэргэ ити боппуруос быһаарыллыбытын, оттон Бүлүүгэ чугас кэминэн быһаарыллыаҕын тустарынан иһитиннэрдэ. Вице-спикер Ольга Балабкина этиитигэр олорор дьиэни биэрии кыһалҕаларыгар тохтоото.

Эргиэмсиктэр албастарын хайдах туоратабыт?

Пленарнай мунньахха биир дьүүллэһиини таһаарбыт боппуруоһунан «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары розницанан атыылааһын бириэмэтигэр, усулуобуйатыгар уонна миэстэтигэр эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» сокуон 2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан» Ил Дархан парламеҥҥа киллэрбит сокуонун барыла буолла.

Бу боппуруоска дакылааты правительство бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Петр Алексеев оҥордо.

«Испиирдээх, алкоголлаах уонна этиловай испиирдээх бородууксуйалары оҥорон таһаарыыны уонна эргитиини судаарыстыбаннай сүрүннээһин туһунан» 171 №-дээх федеральнай сокуон 16 ыстатыйатын 5 пуунугар олоҕуран, Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былаастарын уорганнара алкогольнай бородууксуйаны розницанан атыылааһыны хааччахтыахтыыр эбэтэр олоччу даҕаны тохтотон кэбиһэр бырааптаахтар. Биллэрин курдук, бу төрүккэ олоҕуран, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары розницанан атыылааһын бириэмэтигэр, усулуобуйатыгар уонна миэстэтигэр эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» сокуон ылыллыбыта.

Бу сокуон үлэлиэҕиттэн, статистика көрдөрөрүнэн, бу дьыл тохсунньу 1 күнүнээҕи көрдөрүүнэн арыгыны атыылааһын уонна иһии 24% түспүт. Маны депутат Гаврил Парахин улахан ситиһиинэн ааттаата.

Оттон пиибэни атыылааһын уонна иһии ахсаана үрдээбит. Урут суруйбуппут курдук, эргиэмсиктэр оҕуруктаах өйдөрүн үлэлэтэннэр, сокуонунан хааччахтааһыҥҥа хаайтарымаары, күннэри-түүннэри пиибэни атыылыыр, барыс киллэрэр сыалтан маҕаһыыннарыгар үс-түөрт остуоллаах «кафелары», «кафетерийдары» тэрийбиттэрэ. Ити кэнниттэн уулуссаларга, киэһэтин маҕаһыыннарга итирик, холуочук дьон элбээбиттэрэ мэлдьэх буолбатах.

Биллэрин курдук, соторутааҕыта өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисов Дьокуускай куорат маҕаһыыннарыгар рейдэ оҥорбута. Онно итини бэлиэтии көрбүтэ.
Бу көстүүнү туоратар сыалтан Ил Дархан парламеҥҥа киллэрбит сокуонун барылыгар общественнай аһылык өҥөтүн оҥорор тэрилтэлэр уонна биирдиилээн предпринимателлэр пиибэни, сидраны, пуарены, медовуханы розницанан атыылааһыннара бобулларын туһунан сурулла сылдьар.

Маны таһынан общественнай аһылык тэрилтэтин иэнэ 60 квадратнай миэтэрэттэн кырата суох, остуола уонтан, олорор миэстэтэ 40-тан аҕыйаҕа суох буолуохтаах. Депутат Владимир Членов барыл Дьокуускай куоракка эрэ туһуланан оҥоһуллубутун, улуустарга, тыа сирдэригэр кафе, общественнай аһылык тэрилтэтин тэрийэллэригэр итиччэ иэннээх миэстэни хантан булуохтарын туһунан эттэ. Онон сокуон барылыгар итини көннөрөр уларытыы киллэриллиэн наадата өйдөнөр.

Депутат Алексей Еремеев арыгылааһыны утары охсуһууга биир ситимнээхтик үлэлиэхтээхпит диэн эттэ. Ол курдук, судаарыстыбаннай былаас уорганнарын кытта муниципалитеттар бииргэ үлэлиэхтээхтэрин туһунан ыйда. Дьокуускай куорат Думатын депутаттара бу боппуруоһу кылгас кэмҥэ быһаарыахтарын сөптөөҕүн туһунан бэлиэтээтэ. Манна кини тыыннаах холобурдары аҕалла. Ол курдук, үөрэх тэрилтэлэриттэн 150 миэтэрэ тэйиччи сытар сиргэ итирдэр утахтар атыыланыахтаахтар. Биллэрин курдук, урукку «Туйаара» маҕаһыыҥҥа арыгы маҕаһыына аһыллыбыта. Итинтэн Дьокуускай куорат 2 уонна 26 №-дээх оскуолалара олус чугас сыталлар, ити 150 миэтэрэни 300-400-кэ уларытар буоллахха, ити маҕаһыын кыайан аһыллыа суох этэ. Алексей Ильич: «Бу үлэҕэ Гордума кыттара буоллар, Дьокуускай куоракка олох атын балаһыанньа, хартыына буолуох этэ. Оттон общественнай аһылык тэрилтэлэрин үлэлэрин кыайан сүрүннүүр кыахпыт суох, тоҕо диэтэргит, федеральнай боломуочуйа. Үлэлиир бириэмэлэрин эрэ хааччахтыахпытын сөптөөх», – диэн эттэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ольга Балабкина Алексей Еремеев этиитин кытта сөбүлэһэрин, судаарыстыбаннай былаас уорганнарын ыытар үлэтигэр муниципалитеттар кыттыһыахтаахтарын, барыл иккис ааҕыыга киирэригэр улахан үлэ наадатын туһунан эттэ.

Улахан дьүүллэһии кэнниттэн тустаах сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылылынна.

Людмила НОГОВИЦЫНА.