“Дьахтар тоһун ылаары кырбанар” диэн

“Дьахтар таһыллыахтаах”, “Дьахтар дьиэ кэргэнин туһугар тугу барытын тулуйуохтаах” диэн суруллубатах быраабылалар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэллилэр. Олох сайдарын кытары дьиэ кэргэн иһигэр тахсар хабыр сыһыан, күүһүнэн өттөйүү үгүстүк тахсар көстүүнэн буолан эрэр.

Бу көстүүнү кытары сөп­сөһүөн баҕарбат дьонтон биирдэстэринэн 1998 сыллаахха Саха сирин саамай кэрэ кыыһынан буолбут, билигин уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанар Алена Алексеева буолар. Кини “Үктэл” уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта. Алена Алексеевна блогер буоларын быһыытынан, дьиэ кэргэҥҥэ тахсар хабыр сыһыан тематын Интернет социальнай ситимнэригэр көтөхпүтэ. “Биһиги уопсастыбабытыгар дьиэ кэргэҥҥэ буолар атаҕастабылы кэпсииртэн туттуналлар, кыбысталлар. “Үктэл” уопсастыбаннай тэрилтэ маннык проблема баар диэн судаарыстыба билинэрин, бу хайысхаҕа үлэ ыытарын ситиһэр сыалтан уопсастыбаннас, депутаттар, чиновниктар болҕомтолорун тардар соруктанна”, — диэн санаатын эттэ.
Алтынны 11 күнүгэр Ил Түмэн саалатыгар норуот депутаттара, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, уопсастыбанньыктар кыттыылаах “Дьиэ кэргэҥҥэ буолар атаҕастабылы утарылаһыы: көҕүлэниэхтээх сокуоннар уонна быраабынан мэктиэлэммит үлэ” диэн “төгүрүк остуол” буолла.

“Төгүрүк остуолу” Ил Түмэн вице-спикера Ольга Балабкина салайан ыытта. Кини дьиэ кэргэҥҥэ кырбаныыны криминальнай дьайыыттан таһаарар (декриминализация) туһунан сокуон тахсыаҕыттан бу кыһалҕа олус сытыырхайбытын бэлиэтээтэ. Санатар буоллахха, быйыл олунньуга Владимир Путин дьиэ кэргэҥҥэ тахсар кырбаныы холуобунай буруйга тэҥнэниллибэт буолбутун туһунан сокуоҥҥа илии баттаабыта. “Проблема баар этэ уонна билигин да сытыытык турар. Онон сэрэтии үлэтэ күүһүрүөхтээх”, — диэн вице-спикер “төгүрүк остуолу” саҕалаата. Маны таһынан кини социальнай ситимҥэ дьон бу тиэмэни улахаҥҥа уурбакка, дьахталлар хаппырыыстарыгар курдук сыһыаннаспыттарын бэлиэтээтэ. “Уопсастыба бу кыһалҕаҕа хайдах сыһыаннаһара маннык дьүүллэһиилэртэн көстөр. Онон дьиҥ чахчы өрүттэрин көрдөрөн, тэрээһин кэнниттэн сөптөөх быһаарыыны ылыныаҕыҥ”, — диэн ыҥырда.
Бу тэрээһиҥҥэ Москваттан “Союз женских сил” уопсастыбаннай-политическай хамсааһын кэмитиэтин бэрэссэдээтэллэриттэн биирдэстэрэ Инга Легасова, “За семью без насилия” ассоциация салайааччыта Татьяна Орлова кытыннылар.

Инга Легасова тэрилтэтин билиһиннэрдэ уонна кэпсэтэр проблема кэккэ өрүттэрин бэлиэтээтэ. Ол курдук, “Союз женских сил” хамсааһын коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэлээх, иһитиннэрэр агентстволаах, Интернет ресурстаах эбит. “Дьиэ кэргэҥҥэ атаҕастабыл проблематын бары өттүттэн көрөбүт. Манна дьахтар эрэ үтүрүллэр буолбатах, оҕолор, ыал аҕалара атаҕастанар түгэннэрэ элбэх”, — диэн эттэ. Инга Валерьевна бу кыһалҕа юридическай уонна психологическай өттүнэн дириҥ үөрэтиини ирдиирин, экономическай, психологическай төрүөттээҕин уонна дьиэ кэргэҥҥэ былаас былдьаһыытыттан тахсарын бэлиэтээтэ. Кини “төгүрүк остуол” түмүгүнэн проблема баарын быһаарарынан эрэ муҥурдаммакка, уопсастыбаннай тэрилтэлэр, судаарыстыбаннай уорганнар уонна полиция күүстэрин холбууллара тоҕоостооҕун эттэ.
Алена Алексеева дьиэ кэр­гэҥҥэ атаҕастабылы истэн эрэ билэр буолбатаҕын, ол иһин бу кыһалҕаны дорҕоонноохтук биллэрбитин туһунан иһитин­нэриитин саҕалаата. Кини дьиэ кэргэҥҥэ дьахтары кырбааһыны эрэ чорбоппокко, уйулҕаҕа охсуу оҥорууну эмиэ болҕомтоҕо ылар наадатын эттэ. “Үктэл” уопсастыбаннай тэрилтэ бу тиэмэни көтөҕөрүгэр үс соругу туруоруммута. Бастакынан, тиэмэни киэҥ дьүүллэһиигэ таһаарбыппыт. Уопсастыба хардатын билбиппит. “Тоһун ылан, дьахтар кырбанар” диэн үрдүттэн быһаарааччылар элбэхтэр”, — диэн кини этэр.

Алена Алексеевна өссө биир кыһалҕаны чопчулаата. “Дьахтар атаҕастанарын туһунан проблема баарын билэбит. Ол гынан баран, статистика, анализ суоҕун кэриэтэ. Ол иһин, биһиэхэ билигин информацияны хомуйуу, атаҕастаныы түбэлтэтэ төһө тахсыбытыгар учуоту ыытыы ирдэнэр. Дьон социальнай статустарынан, олорор сирдэринэн арааран учуот ыытар наада. Бу үлэ бырабыыталыстыба таһымынан сэрэтэр үлэлэри ыытарга көмөлөһүө этэ”, — диэн санаатын эттэ.
Дьиэ кэргэҥҥэ хаҕыс сыһыан тахсар түбэлтэлэрин статистикатын төһө да оҥорботторун иһин, кириисис сулууспатын үлэтин түмүгүнэн маныаха маарынныыр үлэ ыытылларын туһунан СӨ дьиэ кэргэн политикатыгар уонна ыччат дьыалатыгар миниистирин солбуйааччы Татьяна Пяткина кэпсээтэ. Кириисис сулууспата уустук балаһыанньаҕа түбэспит сокуоннай саастарын туола илик оҕолорго көмөлөһөр сыаллаах 2014 сыллаахха тэриллибит. Сулууспа үлэлээбит кэмин тухары хаҕыс сыһыантан эмсэҕэлээбит 828 оҕо кэлэ сылдьыбыт. Онтон 486 түгэнигэр кырбааһын бэлиэтэммит. Татьяна Пяткина хаҕыс сыһыаны көрдөрөр биэриилэри аҕыйатарга, дьиэ кэргэнигэр кырбанар дьахтары реабилитациялыыр анал бырагыраама бэлэмнииргэ уонна чугас дьонун кырбаабыт киһи буруйун кытаатыннарарга этиилээх таҕыста.

“Төгүрүк остуолга” Москва­тааҕы адвокаттар палаталарын юриһа, адвоката Алексей Паршин тэрээһиҥҥэ анаан видео-иһитиннэрии оҥорбут. Кини иһитиннэриитигэр бэлиэтээбитинэн, Арассыыйаҕа буолар ыарахан буруйдар 40%-ра дьиэ кэргэҥҥэ тахсаллар эбит. 2015 сыллаахха 50 тыһ. буруйу оҥоруу тахсыбыт – 36 тыһ. дьахтарга, 11 тыһ. оҕоҕо сыһыаннаах. Полиция уорганнарыгар дьиэлэригэр айдаарар 200 тыһ. ахсааннаах дьон учуокка турар эбит. “Дьиэ кэргэҥҥэ тахсар айдаантан, бастатан туран, оҕолор эрэйдэнэллэр. Кинилэргэ бу быһыы-майгы инники олохторугар дьайар. Кинилэр сиэртибэ эбэтэр ойохторун кырбыыры улахаҥҥа уурбат буола улааталлар”, — диир юрист.
“Төгүрүк остуолга” Ил Түмэн дьиэ кэргэн, оҕо аймах, ыччат дьыалаларыгар, чэгиэн-чэбдик олоххо уонна спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Баишев дьиэ кэргэн иһигэр буруйу оҥоруу элбэҕин бэлиэтээтэ. “Арассыыйаҕа маннык хабааннаах буруйу оҥоруу АХШ-тааҕар 15 төгүл элбэх. Соруйан өлөрүү 30%-на дьиэ кэргэҥҥэ сатамматах сыһыантан тахсыбытын быһаарбыттар”, — диэн эттэ депутат.
“Төгүрүк остуол” түмүгэр вице-спикер Ольга Балабкина СӨ Бырабыыталыстыбатыгар дьиэ кэргэҥҥэ тахсар атаҕастабылы утары чопчу үлэ хаамыытын туһунан иһитиннэриини бэлэмнээн, өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар (Ил Түмэҥҥэ) киллэрэллэрин туһунан этии оҥордо.

Эксперт санаата

“За семью без насилия” ассоциация салайааччыта Татьяна Орлова (Москва к.) кыһалҕа далааһына улаатан иһэрин көрдөрөөрү чахчылары сыыппаранан кэпсээтэ.

2014-2015 сылларга Са­ха сиригэр дьиэ кэргэннэригэр атаҕастаныы туһунан 18 тыһ. са­йа­былыанньа киирбит. Москваҕа – 130 тыһ. сайабылыанньа. Оттон Арассыыйа үр­дүнэн 2 мөл. 380 тыһ. сайабылыанньа киирбит. Мин санаабар, кырбанаат тута сайабылыанньа суруйар дьахтар аҕыйах. Муҥур уһуктарыгар тиийэн баран суруйар ыал ийэлэрэ элбэх буолуохтаах­тар.
Дьиэҕэ хаҕыс сыһыаны тохтотууга туһуламмыт үлэ уустук. Онон тустаах исписэлиис наада. Исписэлиис дьиэҕэ күүһүнэн өттөйүү кыһалҕата үөскүөн иннинэ, ити проблема саҕаланыах курдук буолан эрдэҕинэ, суох оҥорорго үлэлиэ этэ. Үрдүк квалификациялаах исписэлиис күүһүнэн өттөйөөччү сутуругунан далбаатаан үчүгэйи оҥорботун, кырбанааччы реабилитацияны ааһарыгар көмөлөһүө этэ. Маныаха үс суолга арахсан үлэлиир тоҕоостоох: сокуон таһымынан дьиэ кэргэҥҥэ атаҕастабыл суох буолуохтааҕын тэрийии, дьиэ кэргэн үүт тураан олохтоох буоларыгар биэдэмистибэлэр ситимнээхтик үлэлииллэрин ситиһии, психологтары эрэ буолбакка, сиэртибэлэри кытары көдьүүстээхтик үлэлиир эппиэкэ уорганын үлэһиттэрин, быраастары, полицейскайдары бэлэмнээһин.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.