Егор Борисов: “Норуоту биир сыалга, көдьүүстээх үлэҕэ түмүү — сүрүн сорук”

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаа­рыстыбаннай былааһын толоруулаах уорганнарын 2017 сылга ыыппыт үлэлэрин-хамнастарын түмүктэрин туһунан отчуоту СӨ Баһылыга Егор Борисов оҥорор.

Бу отчуот уруккулартан биир уратылаах: бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттарыгар Баһылык тиһэҕин отчуоттуур. Аныгы отчуоту кэлэр ыҥырыы дьокутааттара истиэхтэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыга, бастатан туран, барылаамаҥҥа сокуону оҥорууга систиэмэлээх үлэлэрин иһин махталын биллэрдэ.   Кини 90-с сыллартан барылааманы кытта үлэлэһэн кэлбит буоламмын сыанабыл биэрэр толору бырааптаахпын диэтэ. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ олоҕор уонна үлэтигэр тирэх буолбут, инники сайдыытыгар бигэ далаһанан буолуохтаах сокуоннары ылыныыга бырабыыталыстыбаны уонна нэһилиэнньэни кытта тэҥҥэ үлэлэһиигэ саамай көдьүүстээх үлэлээҕинэн сыаналыыбын диэн бэлиэтээтэ.

Убаастабыллаах норуот дьокутааттара!

— Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2017 сылга РФ-га уонна Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурукка экэниэмикэтин туругунан  инники күөҥҥэ сылдьар субьект буолар балаһыанньатын бөҕөргөттө. Өрөспүүбүлүкэ, Дальнай Восток холбоһуктаах эрэгийиэннээҕи баалабай оҥо­һугун 20,2%, чааһынай инибэстииссийэтин уонна бэдэрээлинэй бюджекка нолуоктар киириилэрин 34% хааччыйар.

Үүнүү, Саха Өрөспүү­бүлүкэтигэр, дойдуга бүттүүнүгэр курдук,  2000 сыл­лартан бэлиэтэнэр. Экэниэмикэ сайдыытын сүрүн бэлиэтэ – эрэгийиэннээҕи баалабай оҥоһук – 2000 сылга тэҥнээтэххэ 1,7 төгүл, бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта  1,8 төгүл, сүрүн хапытаалга инибэстииссийэлээһин – 5,7 төгүл улаатта. Киһи хапытаала сайдыытын, ол эбэтэр социальнай бэлиитикэ, олох хаачыстыбата, төрөөһүн уонна тастан киирии таһымнарын уонна туруктарын көрдөрүүтүнэн, Саха сирэ бэдэрээлинэй уокурукка маҥнайгы миэстэҕэ сылдьар.

2000 сыллаахха киһи олоҕун уһуна 63,7 сааска тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, билигин 71 сылга тиийдэ. Нэһилиэнньэ өлүүтүн ахсаана кыччыыр: нэһилиэнньэ 100 тыһ. киһитигэр  123,8 киһинэн, оттон кыра оҕо өлүүтэ 2,6 төгүл кыччаата. Хамнас, 2000 сылтан үс төгүл улаатта, харчынан дохуот 2,1 төгүл, биэнсийэ кээмэйэ 4,2 төгүл үрдээтэ.

СӨ бырабыыталыстыбата 2017 сылга социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга туруорбут соруктара сүнньүнэн туоллулар. 21 итинник соруктан 15 (71%) олоххо толору киирдилэр.

Чайыҥдатааҕы ньиэп-гаас конденсата баайдаах сири баһылааһын уонна «Сибиир күүһэ» гаас үөс турбатын тутуу, сүрүн хапытаалы уонна тутууну инибэстииссийэлээһини хааччыйдылар.  Дальнай Востокка биир саамай бөдөҥ эньэргэтиичэскэй бырайыак, 193 МВт кыамталаах Дьокуускайдааҕы ГРЭС-2 маҥнайгы уочарата үлэҕэ киирдэ. 2017 сылга Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурукка элиэктирэ-эньиэргийэ тарыыбын намтатар туһунан сокуоҥҥа олоҕурбут быһаарыы ылылынна. Ол түмүгэр предприятиелар көхтөөх инибэстииссийэлээх уонна үп-харчы тирэхтээх буолууларыгар усулуобуйа тэрилиннэ.

2017 сылга «Саха сирин соҕуруу өттө» ТОСЭР-га «БЕЛАЗ-24»  хааччыйар тэхиниичэскэй киин  тутуута түмүктэннэ. «Хаҥалас» индустриальнай паарка» ТОСЭР-га оҕуруот аһын үүннэриигэ аналлаах уһуннук умайар хочуоллары  уонна лаахтаах кырааска оҥоһуктары оҥорон таһаарыы олохтонно.

2017 сылга СӨ Инибэстииссийэлээх бырагыраамата туолуута 15,8 млрд. солк. тэҥнэстэ. Бары источниктар суоттарыгар 53 социальнай эбийиэк, ол иһигэр 1473 миэстэлээх 8 оскуола, 2046 миэстэлээх 26 оҕо саада, доруобуйа харыстабылын 6, култуура 7, спорт 4 уонна социальнай хааччыйыы 2 эбийиэктэрэ туһаҕа киирдилэр. 2017 сылга олорор дьиэни тутуу улаатта: 634, 6 тыһ. кв. м уопсай иэннээх дьиэ туһаҕа киирдэ. Бу көрдөрүү, 2010 сылы кытта тэҥнээтэххэ, икки төгүл улахан. «2012 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри саахалланар туруктаахтарынан билиниллибит олорор пуондаттан гражданнары көһөрүү» бэдэрээлинэй бырагырааманы олоххо киллэрии түмүктэннэ.

2007 сылтан 2017 сылга диэри, нэһилиэнньэ уу харчынан дохуота 21,85% улаатта (Арассыыйа үрдүнэн – 11,7%). Ол эрэн, нэһилиэнньэ дьадайыытын таһыма намтаабат. Олох олоруу алын таһымын кыайбат дохуоттаах 189,6 тыһ. киһи баар (19,8%). Өрөспүүбүлүкэҕэ дьадайыы таһыма Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн үрдүк (13,4%).

РФ бэрэсидьиэнин 2012 сыл ыам ыйын 7 күнүнээҕи ыйаахтарын туолуута

2017 сыл барыллааһын түмүктэринэн, 44 былааннаах көрдөрүүлэртэн 37 ситиһилиннэ. 7 көрдөрүү кыайан ситиһиллибэтэ. Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор тэрилтэлэригэр уочарат суох оҥоһулунна. Бюджет эйгэтин тус сыаллаах  категориятын үлэһиттэрин хамнастарын хабааннаһыылара тутуһуллар.

2017 сылга маннык көрдө­рүүлэр туолбатылар: үрдүк оҥорон таһаарыылаах 1,5 тыһ. оробуочай миэстэ кыччааһына бэлиэтэнэр. 100 тыһ. нэһилиэнньэ баһыгар искэннээх ыарыыттан өлүү 137,5 киһиэхэ тэҥнэһэр. Хамнаһы былааннаах көрдөрүүлэргэ диэри улаатыннарыы кыаллыбата. Кэмчилээһиннээх  кылаастаах олорор дьиэни туһаҕа киллэрии кээмэйин улаатыннарыы суотугар, дьиэ 1 кв. миэтэрэтин сыанатын намтатыы ситиһиллибэтэ.

2018 сыллааҕы сүрүн соруктар. Бары тус сыаллаах бөлөхтөр хамнастарыгар сыһыаннаан, «суол каарталарын» былааннаах суолталарын ситиһии. 100 тыһ. нэһилиэнньэ баһыгар искэннээх ыарыыттан өлүүнү 134,6 түбэлтэҕэ диэри кыччатарга. Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай хаачыстыбалаах өҥөлөрү оҥорууттан гражданнар дуоһуйуулаах буолууларын таһымын 90% ситиһэргэ. Гражданнар судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү  ылыы мэхэньиисимигэр электроннай куорманан туһанар өлүүлэрин таһымын 70% ситиһэргэ.

Киһи хапытаалын сайыннарыыны салайыы

Демография уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтэ. Өрөс­пүүбүлүкэҕэ бу бэлиитикэ ыал үнүстүүтүн сайыннарыыга, дьиэ кэргэн сыаннастарын харыстааһыҥҥа, ыал иирээнин сэрэтии уонна туоратыы үлэтигэр туһуланар. Өрөспүүбүлүкэ бастайааннай олохтооҕун ахсаана 2017 сыл тохсунньу 1 күнүгэр 964 252 киһиэхэ тэҥнэһэр. Ол иннинээҕи сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1417 киһинэн элбээбит. Ыал буолуу ахсаана – 6274, (2016 сылга – 5784). Арахсыы ахсаана – 3660 (2016 сылга – 3809). Өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр барыы улааппыт: 2017 сылга – 4222 киһи ( 2016 сылга – 3774 киһи).

2022 сылга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаанын 1 мөл. киһиэхэ тиэрдии соруга турар. Оҕо төрөөһүнүн көҕүлээһиҥҥэ, өлүүнү кыччатыыга, ис уонна тас миграцияны сүрүннээһиҥҥэ туһуламмыт эбии дьаһаллар бигэргэммиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын көҕүлээһининэн, «СӨ Дьоруой-ийэтэ», 1-2-3 истиэпэннэрдээх «Ийэ албан аата», «Ийэҕэ үрдүк махтал», «Ытык аҕа» бочуоттаах бэлиэлэр олохтоммуттара.

Нэһилиэнньэ социальнай көмүскэлэ

2017 сыл тохсунньу 1 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан олохтонор социальнай босуобуйалар уонна төлөбүрдэр 4,9% индексацияламмыттара, бэдэрээлинэй бюджеттан – 5,4%. Өрөспүүбүлүкэтээҕи эрэгиистиринэн социальнай өйөбүлү 118,5 тыһ. киһи (тыыл, үлэ бэтэрээннэрэ, бэлитиичэскэй эрэпириэссийэлэр сиэртибэлэрэ), бэдэрээлинэй эрэгиистиринэн – 65,8 тыһ киһи ылбыта.

2018 сыл тохсунньу 1 күнүгэр биэнсийэлээх ахсаана 273 827 киһиэхэ тэҥнэстэ. Биэнсийэ орто кээмэйэ — 18004 солк. Олох олоруу алын таһымыттан намыһах дохуоттаах 36,3 тыһ. үлэлээбэт биэнсийэлээхтэр, биэнсийэҕэ көрүллэр эрэгийиэннээҕи социальнай эбии төлөбүрү ыллылар. 790 сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрэ олорор дьиэлэригэр быстах өрөмүөн, 23 сэрии бэтэрээннэрэ  олорор дьиэлэригэр хапытаалынай өрөмүөн ыытылынна.

Элбэх  оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйөөһүн — судаарыстыба  урут­тата тутар бэлиитикэтэ. Олох олоруу алын таһымын куоһарбат дохуоттаах 77,4 тыһ. дьиэ кэргэҥҥэ араас көрүҥнээх уонна кээмэйдээх оҕо босуобуйата уонна толуур төлөбүрдэр оҥоһолуннулар. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын көҕүлээһининэн, 2017 сыл от ыйын 1 күнүттэн оҕо ыйдааҕы босуобуйатын кээмэйэ ортотунан 1,5 төгүл үрдээтэ.

Харчынан дохуот уонна үлэ төлөбүрэ

Харчынан орто дохуот үүнүүтэ 3,0% тэҥнэстэ эрээри, импилээссийэ үүнүүтүн тэтимиттэн хаалан иһэр буолан, харчынан дохуот 2,7% намтааһына бэлиэтэнэр. 2017 сылга, бырамыысыланнас уонна тутуу предприятиеларын учуоттаабакка туран, ыйдааҕы орто хамнас 4,4% үрдээн, 54,4 тыһ. солк. тэҥнэстэ.

Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун көҕүлээһин

2017 сылга үлэһит ахсаана – 497,8 тыһ. киһи. Үлэтэ суох буолуу таһыма 2016 сыллааҕар намтаата эрээри, Арассыыйаҕа биир үрдүгүнэн сылдьар. Үлэтэ суох буолуу ордук тыа сиригэр элбэх (8,8%), куораттарга – 6,4%. Үлэтэ суох буолуу көрдөрүүтэ ордук Нам (15,1%), Эбээн Бытантай (13,7%), Куорунай (13,5%) улуустарыгар үрдүк.

Тыа сиригэр уопсастыбаннай үлэлэри, бэйэ дьарыктаах буолуутун уонна быстах үлэҕэ киириини, сөптөөх үлэни көрдөнүүгэ уустуктары көрсүүнү өйүүр  үбүлээһин 2,7 төгүл улаатта. 410 үлэтэ суох киһи бэйэ дьыалатын астарыгар оҥоһуллар көмө кээмэйэ 82 тыһ. солкуобайтан 152 тыһ. солкуобайга диэри улаатта. Тыа сирин биэс сыллаах тирэхтээх сайдыытын чэрчитинэн (2014-2018 с.с.), 1454 эдэр исписэлиис тыа сиригэр үлэлии барда. 1,2 тыһ. үлэтэ суох киһи, бырамыысыланнас наадыйыытын учуоттаан, идэҕэ үөрэтиигэ ыытылынна.

Доруобай киһи – доруобай уопсастыба

Өрөспүүлүкэ оҕо төрөөһүнүгэр ДВБУо-ка бастакы, оттон РФ-га сэттэ бастыҥ эрэгийиэн иһигэр сылдьар. Нэһилиэнньэ бэйэтин айылҕатынан үүнүүтэ 1000 киһи баһыгар 6,3 тэҥнэһэр.

2018 сылга маннык соруктар тураллар: өрөспүүбүлүкэтээҕи онкология киинин 1-кы уочаратын үлэҕэ киллэрии уонна 2-с уочаратын тутуутун хааччыйыы. Үрдүк технологиялаах мэдиссиинэ көмөтө уонна эмтээһин инновациялаах ньымата киһиэхэ тиийиитэ кыаллымтыа буолуутун үрдэтии. Мэдиссиинэ учреждениеларын амбулатория-поликлиника салааларыгар көрүүнү-истиини көһүтүү кэмин кылгатыы. Доруобуйа харыстабылыгар информациялааһын технологиятын олохтооһун.

Үөрэх саҥа хаачыстыбата

2017/2018 үөрэх дьылыгар 652 оскуолаҕа 143,6 тыһ. оҕо үөрэнэ сылдьар. Оскуола 71,3% тыа сиригэр үлэлиир. 2025 сылга диэри сабаҕалаан көрүүнэн, 59 353 саҥа миэстэни арыйыы соруга турар.

Бары оҕо саадтарыгар оскуола иннинээҕи үөрэтии ФГОС-ка көһөрүлүннэ. 1 -10 кылаастар үөрэнээччилэрин 73% уопсай үөрэхтээһин  ФГОС-нан үөрэнэллэр. 29 улууска 102 оскуола агротехнологическай хайысхалаах үлэлиир. Аныгы ыстандаарка сөп түбэһэр инфра-устуруктууралаах 76 үөрэх тэрилтэтигэр оскуолатааҕы биисинэс-инкубатордар үлэлэрин саҕалаатылар. Доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолорго дистанцияттан үөрэтии тэрилиннэ, 645 оҕо дьиэтигэр олорон үөрэнэр кыахтанна.

2018 сылга турар соруктар. 2021 сылга диэри, 2 ыйтан 3 сылга диэри оскуола иннинээҕи үөрэтии өҥөлөрүнэн хааччыйыыга Суол каартатын олоххо киллэрии. Орто үөрэх оскуолалара икки симиэнэнэн үөрэниилэрин тохтотууга үлэни салгыы ыытарга. «Кванториум» оҕо технопааркаларын ситимнэрин кэҥэтэргэ. 2022 сылга диэри СӨ-гэр каадырдары тус сыаллаах бэлэмнээһин кэнсиэпсийэтин ырытан оҥорорго.

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын отчуотугар тырааныспары уонна суол хаһаайыстыбатын сайыннарыы, эньэргиэтикэ, олорор дьиэ-уот бэлиитикэтин, хомунаалынай инфра-устуруктуура, сибээс, информация технологияларын, тыа сирин кэлим сайдыытын, Аартыка сирин-уотун кэлим сайдыытын, о.д.а. элбэх боппуруостар киэҥник таарылыннылар, сиһилии ырытылыннылар.

2018 сыл сүрүн соруктара

— Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын толоруулаах уорганнарын үлэлэрэ-хамнастара, — диир өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Егор Борисов,  — РФ Бэрэсидьиэнэ В.В.Путин стратегическай ыйаахтарын олоххо киллэрии мүччүрүйбэт соругунан сирдэтэн, нэһилиэнньэ олоҕун таһымын уонна хаачыстыбатын үрдэтиигэ туһуланыаҕа. СӨ судаарыстыбаннай былааһын толоруулаах уорганнарын 2018 сылга сүрүн соруктарынан буолуохтара:

2017 сылы кытта тэҥнээ­һиҥҥэ, эрэгийиэннээҕи баалабай оҥоһук үүнүүтүн 2,2% итэҕэһэ суох буолуутун ситиһэргэ. Социальнай эбэһээтэлистибэлэри халбаҥа суох толорон туран, нэһилиэнньэ харчынан дохуота улаатыытын төрүтүгэр, бигэ социальнай быһыыны-майгыны оннунан хаалларыы. Нэһилиэнньэ үлэтэ суох буолуутун таһымын 7,0%-ҥа диэри намтааһынын хааччыйыы. 2022  сылга диэри СӨ-гэр дьадайыы туругун намтатыы кэлим былаанын бигэргэтэргэ уонна олохо киллэрэргэ.

СӨ 2030 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын уруттата тутуллар бырайыактарын (сыыппара экэниэмикэтин олохтооһун, ИТ паарканы, Саха сирин тырааныспар-логистика түмүгүн тэрийии, о.д.а.) ырытан оҥоруу уонна салгыы үлэлэһии. Дьокуускай куорат ууну ылар уонна ыраастыыр тутууларын, Томмот – Аллараа Бэстээх комплексы, «Амма» массыына суолун, «»Денисовская», «Инаглинская 1», «Инаглинская 2» хостуур бырамыысыланнас эбийиэктэрин үлэҕэ киллэрии. «Вертикальное» (Кэбээйи улууһа) сир анна баайдаах миэстэни баһылааһын. Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын бырааһынньыктааһыҥҥа бэлэмнэнии.

Баһылыгы кытта кэпсэтии

Норуот дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Е.А.Бо­рисовка боппуруостары биэрэллэр. Владимир Федоров гаас, элэктириичистибэ, уматык тарыыптара билигин буолбатаҕына, кэлэр кэмҥэ намтыахтарын сөп дуо диэн ыйытар. «Эрэниэххэ наада,  — диир Ба­һылык. – Ол инниттэн, тарыып бэлиитикэтэ олохтонуутугар бэдээрэлинэй уорганнары кытта ыкса үлэлэһиллиэхтээх. Ити этиллэр тарыыптары субсидиялааһыҥҥа, өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан сыллата 20 млрд. солк. тахса үп-харчы көрүллэр. Ороскуоттарбытын сарбыйыахпытын наада».

Елена Голомарева Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар интэриэстэрин көрөр 22 сокуон баарын бэлиэтээн туран, хотугу үгэс буолбут дьарыктар ыарахан экэнэмиичэскэй турукка киирбиттэрин этэр. Хотугу улуустарга сыһыаннаах анал бырагыраама туһунан ыйытар. Эппиэтэ – Ханнык баҕарар бырагырааманы ылынар кыахтаахпыт, ол эрээри булгуччу үпкэ-харчыга тирэҕириэхтээх. Маныаха эмиэ ороскуоттары оптимизациялааһын боппуруоһа күөрэйэн тахсар. Ааспыт сыллааҕар, бюджет дохуоттаах чааһыттан 14 млрд. солк. ордук ороскуоттанар.

Юрий Григорьев:  «2016 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан сокуон ылыллыбыта, 2017 сылтан үлэлээбитэ. Туох эмэ түмүгү оҥорор кыах баар дуо?».

— Сыанабыл туох эмэ түмүккэ олоҕуран оҥоһуллар кыахтаах. Бүгүн эдэр дьон тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр-хамнаһыгар төннүүлэрэ баар буолла. Ол аата ити этиллэр сокуон олоххо бастакы хардыыларын оҥордо. Салгыы түмүгэ өссө көстөн иһиэҕэ.

— Алмаас-бирилийээн  комлексыгар кэлиҥҥи 20-30 сылларга улахан уларыйыы таҕыста,  диир Василий Власов. — Мин Алроса кырыылааһынан үөс сиргэ дьарыктанарын утарбытым. Өрөспүүбүлүкэбитигэр бу дьыала төрүттэммитэ  30-ча сыл буолла. Каадыр баар, ол үөһэ ХИФУ бэлэмнээн таһаара олорор. Кырыылааһын производствотыгар саҥалыы тыыны киллэрэргэ бириэмэтэ уолдьаста. Смоленскайдааҕы «Кристалл» собуоту Алроса атыылыахтаах боппуруоһа хайаста?

— Компания кэтээн көрөр сэбиэтигэр «Кристалл» комплексы Алроса атыылыыр боппуруоһа өйөммүтэ. Алроса салалтата олохтоох кырыылааччыларга болҕомтолоох буолар этиигэ сөбүлэспитэ. Эн этиигэр мин толору сөбүлэһэбин.

Салгыы Гаврил Парахин, Константин Борисов, Иннокентий Васильев, Алина Винокурова бэйэлэрин ыйытыыларыгар эппиэттэри ыллылар.

Кэпсэтиигэ Виктор Губарев, Юрий Григорьев, Гаврил Парахин, Алексей Еремеев, Гульсум Бейсембаева кытыннылар. Куоластааһын түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын отчуотун ылынар туһунан Ил Түмэн уурааҕа ылыллар.

— Убаастабыллаах норуот дьокутааттара! – диир өрөспүүбүлүкэ Баһылыга түмүктүүр тылыгар. – Өйөбүлгүт уонна кырдьыктаах сыанабылгыт иһин махтанабын. Олоххо туох үчүгэй баара үлэнэн эрэ ситиһиллэр. Былаас бары уорганнара дьону-сэргэни, норуоту биир сыалга-сорукка – түмсүүлээх уонна кыайыылаах буолууга түмүөхтээхпит.

«Саамай турунуулаах утарсааччылар даҕаны ситиһил­либити мэлдьэһэр кыахтара суох. Өрөспүүбүлүкэҕэ ситиһил­либиккэ толоруулаах былаас дьүккүөрдээх үлэтин түмүгэ көстөр. Кыайтарбакка турар ыарахаттар, уустуктар элбэхтэр эрээри, уопсай дьулуурунан ону туоратыахпыт. Онуоха барытыгар өрөспүүбүлүкэ барылааманын туллаҥнаабат өйөбүлүгэр эрэниэххитин сөп. Егор Афанасьевичка дириҥ хорутуулаах отчуотун иһин  махталы биллэриэҕиҥ!»,  диэн түмүктээтэ мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков.