Эпостары хардарыта тылбаастаан таһаарыыга Саха сирин бырайыагын өйөөтүлэр

Мунньахха “Аан дойду норуоттарын эпостарын өйдөбүнньүгэ” кинигэ сериятын таһаарыыга Национальнай тэрийэр кэмитиэт бырайыагын уонна ити серияны таһаарыыга норуоттар икки ардыларынааҕы редакционнай Сэбиэт састаабын талыы боппуруостара көрүлүннэ. Дьүүллэһиигэ эпоһы үөрэтиигэ, тэнитиигэ уонна чөл хаалларыыга үлэлиир аан дойду араас дойдуларыттан кэлбит учуонайдартан Бонн университетын бочуоттаах профессора Карл Райхл (Германия), Российскай-армянскай университет профессора Азат Егиазарян (Армения), өрөспүүбүлүкэ үөрэхтээһиҥҥэ министрэ Феодосия Габышева, культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министрин бастакы солбуйааччы Туйаара Пестрякова, федеративнай сыһыаннаһыыларга уонна тас сибээстэргэ министрин солбуйааччы Фаина Соколова, үп министрин солбуйааччы Октябрина Никонова, Кэлэр көлүөнэлэр тус сыаллаах фондаларын генеральнай директора Евгений Сидоров, ХИФУ ректора Евгения Михайлова, “Саха” НКИК президенэ Иван Андросов уонна да атыттар кытыннылар.

Спикер мунньах саҕаланыытыгар ыраахтан кэлбит ыалдьыттарга туһаайан ЮНЕСКО 2005 сыллаахха саха норуотун олоҥхотун киһи аймах тылынан уус-уран улуу айымньытынан билиниэҕиттэн ыла Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олоҥхону үөрэтиигэ, тэнитиигэ уона чөл хаалларыыга судаарыстыба таһымыгар ылыллыбыт дьаһаллар уонна ыытыллар үлэлэр тустарынан кэпсээтэ. Ол курдук 2006 сылтан ыла өрөспүүбүлүкэ Президенин Ыйааҕынан Олоҥхо Уон сыла биллэриллэн, судаарыстыба өттүттэн сыллата 20-40 мөл. солкуобай көрүллэн, араас хайысхалаах үлэ балайда тэрээһиннээхтик барар. Александр Жирков Олоҥхо бастакы Уон сыла быйылгынан түмүктэнэрин, ол эрээри олоҥхонон дьарыктанааччылар эрэ буолбакка, судаарыстыба, былаас өттүттэн олоҥхону өйөөһүнү салгыы ыытарга диэн дьон-сэргэ этиилэрин ылынан, Национальнай тэрийэр кэмитиэт өрөспүүбүлүкэ Президенигэр Олоҥхо Уон сылын 2015 сылтан салгыы, тохтоппокко ыытарга туруорсуутунан 2016 сылтан Олоҥхо иккис Уон сыла 2026 сылга диэри ыытыллыаҕа диэн иһитиннэрдэ.

Спикер, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэҕэ 1930-с сыллартан ыла хас эмэ уонунан сылларга хомуллан мунньуллубут олоҥхо илиинэн суруллубута, кассетаҕа, пленкаҕа уһуллубута, архыыпка харалла сыталлара, кинигэҕэ тахсыбыттара үгүстэрэ хаарбахсыйбытын, мөлтөөбүтүн быһыытынан, олору аныгы харайар цифровой албастарга көһөрүү сыралаах үлэтэ саҕаламмытын, бу инники турар улахан соруктартан биирдэстэрэ буоларын бэлиэтээтэ. “Бу хайысхаҕа хас да тэрилтэлэр үлэлииллэр. Сүрүн үлэни ХИФУ-га тэриллибит анал лаборатория 10-тан тахса сыл устатыгар идэтийэн туран утумнаахтык ыытар”, — диэтэ Александр Жирков. Спикер олоҥхо норуокка тыыннааҕын, ону чөл тутан кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэр сүүнэ сорук турарын бэлиэтээтэ.

Александр Жирков салгыы олоҥхону, норуоттар эпостарын тылбаастааһыҥҥа күдээринэ сыһыаннаһар сатамматын, мөлтөх тылбаас норуот тылынан уус-уран айымньытын сымсатарын ааһан, аныгы үйэ киһитэ эпоһы болҕойбот буолуутугар тиэрдиэн сөбүн бэлиэтээтэ. “Ол иһин биһиги үчүгэй, хаачыстыбалаах уонна идэтийбит таһымнаах тылбааска улахан суолтаны биэриэх тустаахпыт”, — диэн эттэ спикер.

Мунньах кыттыылаахтара “Аан дойду норуоттарын эпостарын өйдөбүнньүгэ” (“Эпические памятники народов мира”) кинигэ сериятын таһаарыыга норуоттар икки ардыларынааҕы редакционнай Сэбиэти тэрийии боппуруоһун дьүүллэстилэр. Спикер өрөспүүбүлүкэ Национальнай тэрийэр кэмитиэтэ бу хайысхаҕа үлэни бэлиэр саҕалаабытын бэлиэтээтэ. “Аан дойду норуоттарын эпостара” Норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциация вице-президенэ, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” саха героическай эпоһын киргиз тылыгар уонна киргиз эпоһын “Манаһы” сахалыы тэҥинэн тылбаастааһын бырайыагын автора Александр Жирков саха эпоһа “Дьулуруйар Ньургун Боотур” кыргызтыы тылынан Кыргызтаҥҥа, оттон кыргыз “Манааһын” сахалыы тылбааһа ХИФУ ректора Евгения Михайлова өйөбүлүнэн “Бичик” кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэннэр, икки өрөспүүбүлүкэ уонна норуоттар икки ардыларынааҕы библиотекалар фондаларыгар тарҕатыллыбыттарын туһунан кэпсээтэ. Манны сэргэ «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо английскайдыы тылбаастанан Лондоҥҥа тахсыбыта. “Иккис кинигэни Алтайга бэчээттээн таһаарары былаанныыбыт. Билигин “Маадай хара” эпос сахалыы тылбааһа бүтэн эрэр. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтай тылыгар тылбаастаныаҕа. Алтай Өрөспүүбүлүкэтин салалтата маны өйүүр, парламент Бэрэссэдээтэлэ Иван Белеков, историк уонна литературовед, ити үлэ хайысхатын бэйэтэ сүрүннүүр. Биһиги билигин тыва эпоһыгар ылсан эрэбит”, — диэтэ спикер уонна онтон салгыы “Урал Батыр”, “Алпамыш”, “Гэсэр”, хакастар “Алыптах нымах”, “Калевала” курдук атын норуоттар улуу эпостарын тылбаастааһын үлэтэ барара былааҥҥа баарын иһитиннэрдэ.
Итинник этэн туран спикер “Аан дойду норуоттарын эпостарын өйдөбүнньүгэ” кинигэ сериятын таһаарыыга норуоттар икки ардыларынааҕы редакционнай Сэбиэт састаабыгар Кыргызтантан “Аан дойду норуоттарын эпостара” норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциация президенэ, профессор Бексултан Жакиев, Германияттан Бонн университетын бочуоттаах профессора Карл Райхл, Москваттан РНА А.М.Горькай аатынан Аан дойду литературатын институтун фольклорга сүрүн научнай үлэһитэ, доктор Анатолий Кудияров, Америкаттан Даллас прикладной лингвистикаҕа институтун доктора Робин Харрис, ХИФУ ректора Евгения Михайлова, ХИФУ профессора Василий Илларионов уонна Москваттан Российскай Федерация ЮНЕСКО дьыалаларыгар хамыыһыйатын эппиэттээх секретара Григорий Орджоникидзе кандидатураларын дьүүллэһиигэ таһаарда. Мунньах кыттыылаахтара ити кандидатуралары Сэбиэт састаабыгар сөптөөхтөрүнэн аахтылар. Сэбиэт састаабыгар кэлин өссө эбии дьону киллэриигэ Турция, Армения уо.д.а. делегацияларын өттүлэриттэн этиилэр киирэллэригэр, бу үлэлэргэ кыттыһалларыгар этилиннэ. Сэбиэт састаабыгар Александр Жирков кандидатурата киирдэ.

Карл Райхл аан дойду норуоттарын эпостарын кинигэтин сериятын таһаарыыга Саха сирин Национальнай тэрийэр кэмитиэтин бырайыагын итиэннэ бу хайысхаҕа анал съеһи тэрийиигэ этиитин өйүүрүн биллэрдэ уонна “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо английскайдыы тылбааһа табыллыбытын бэлиэтээтэ. Мунньахха профессор Азат Егиазарян эпоһы биирдиилээн дьон эрэ кыһамньытыгар найылаан кэбиспэккэ, судаарыстыбаннай политика таһымыгар таһаарыы бу улуу айымньылар дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕаныыларыгар, аан дойду таһымыгар тахсыыларыгар улахан көдьүүстээх буолуоҕун бэлиэтээтэ. Бочуоттаах профессор “Аан дойду норуоттарын эпостарын нэһилиэстибэтэ” (“Эпические наследия мира”) энциклопедияны таһаарарга этии киллэрдэ. Кыргызтан кинематографистарын Союһун бэрэссэдээтэлэ, “Айтыш” манасчылар общественнай фондаларын төрүттээччи Садык Шер-Нияз норуоттар эпостарын кылгатыллыбыт варианнара түмүллүбүт хомуурунньугу таһаарыы, хас биирдии эпос туһунан иккилии мүнүүтэлээх билиһиннэрииттэн таҥыллыбыт видеоролигы бэлэмнээн таһаарыы, ону Интернет социальнай ситимнэригэр тарҕатан киэҥник сырдатыыга туһаныы, общественность үбүгэр бу эйгэҕэ бириэмийэни олохтооһун туһунан этиилэри киллэрдэ.

Ити курдук мунньах кыттыылаахтара “Аан дойду норуоттарын эпостарын өйдөбүнньүгэ” кинигэ сериятын таһаарыыга өрөспүүбүлүкэ Национальнай тэрийэр кэмитиэтин бырайыагын өйөөтүлэр уонна ити серияны таһаарыыга норуоттар икки ардыларынааҕы редакционнай Сэбиэт састаабыгар кандидатуралары таллылар. Эпоһы хас биирдии тылбаастааһыҥҥа туспа редакционнай коллегия тэриллэн үлэлиэхтээҕэ, ол састаабын бу талыллыбыт Сэбиэт бигэргэтиэхтээҕэ быһаарылынна. Маны сэргэ мунньах кыттыылаахтара Азат Егиазарян “Аан дойду норуоттарын эпостарын нэһилиэстибэтэ” энциклопедияны таһаарарга этиитин биһирээтилэр.

Мунньахха аан дойду араас дойдуларыттан, куораттарыттан кэлбит учуонайдар, культура уонна тыл үөрэхтээхтэрэ, тылбаасчыттар түмсэннэр “Аан дойду норуоттарын эпостара” Норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциация вице-президенэ Александр Жирков норуоттар эпостарын хардарыта тылбаастаан, кинигэ сериятын таһаарыыга 2014 сыллаахтан саҕалаабыт өрөспүүбүлүкэ Национальнай тэрийэр кэмитиэтэ баһылыктаах бырайыагын олоххо киллэриини сөптөөх дьаһал быһыытынан үрдүктүк сыаналаан, өйөөтүлэр уонна бу хайысхаҕа бииргэ үлэлиир бигэ санаалаахтарын биллэрдилэр.

Ил Түмэн пресс-сулууспата.