Халаан, сэрии оҕолоро, ирбэт тоҥ…

Айгыр-силик айылҕабыт барахсан соһуччу көстүүлэринэн араастаан соһуталыыр. Өрүстэрбит хааларыттан халыйан тахсаннар, халааннааннар дохсун сүүрүктэринэн нэһилиэнньэлээх пууннары тоҕута сүүрдүлэр. Икки атахтаах айылҕа илиитигэр баара-суоҕа кыймаҥныыр үөҥҥэ-көйүүргэ тэҥнэһэрин дакаастырга дылылар.

Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ 11 улууһун 35 нэһилиэнньэлээх пуунугар 1191 ыал олорор дьиэтэ ууга барда. Өтөрүнэн буолбатах улахан халаан.

Ил Түмэн уочарата суох ХХХVI пленарнай мунньаҕар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин улуустарыгар сааскы халаан балаһыанньата уонна онтон эмсэҕэлэммити туоратыы миэрэлэрин тустарынан» парламент уурааҕа ылылынна. Бу боппуруоска дакылааты бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Колодезников оҥордо.

Кини: «Халаан уута сыыйа-баайа түһэн эрэр. Билигин чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ саҕаланнылар. Биһиги сүрүн сыалбытынан-сорукпутунан олох кылгас кэмҥэ уоту, гааһы биэриини хааччыйыахтаахпыт, суолу-ииһи оҥоруохтаахпыт, инфраструктура объектарын чөллөрүгэр түһэриэхтээхпит. Итилэри таһынан, саамай кылаабынайа нэһилиэнньэҕэ материальнай көмө оҥоруохтаахпыт», – диэн эттэ.

Ол курдук, чугастааҕы кэмҥэ Амма улууһун 1030, Уус-Маайа улууһун 1217 уонна Чурапчы улууһун 135 олохтоохторугар үбүнэн-харчынан көмө оҥоһуллуоҕа. Оттон атын муниципальнай тэриллиилэр халаан уутугар эмсэҕэлээбит дьоннорун испииһэгин түһэрэ иликтэрэ бэлиэтэннэ. Билигин миэстэтигэр акталары толоруу уонна олохтоохтор ханна регистрацияламмыттарын бэрэбиэркэлиир үлэлэр бара туралларын туһунан дакылаатчыт эттэ.

Алексей Колодезников оҕолор үөрэхтэрэ салгыы ыытылла турарын уонна сайыҥҥы сынньалаҥы тэрийии тустарынан иһитиннэрдэ. Сааскы халааҥҥа түбэспит улуустарга барыта 9623 оҕо (6507 үөрэнээччи, 3116 оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах) оҕо олороро биллибит. Итинтэн 184 үөрэнээччи биир кэлим экзамены туттарыахтаахтар. Сэттэ оскуола ууга барбыт. Уус-Маайа улууһун Е.И. Апросимов Күпсү орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ БКЭ-ни Н.А. Атласов аатынан Эдьээн орто оскуолатыгар уонна А.А. Константинова аатынан Элдикээн орто оскуолатын оҕолоро Петропавловскай оскуолатыгар туттараллара быһаарыллыбыт.

Оҕолор сайыҥҥы сынньалаҥнарын тэрийиигэ уон муниципальнай тэриллии (334 оҕоҕо) сайаапкаларын түһэрбит. Дакылаатчыт халааҥҥа түбэспит оҕолор, бары үс сменанан доруобуйаларын көннөрөр санаторнай лааҕырдарынан хааччыллыахтарын туһунан бэлиэтээтэ.

Маны таһынан Дьокуускай куорат эмчиттэрэ айылҕа алдьархайыгар түбэспит дьону доруобуйаларын туруктарын бэрэбиэркэлиэхтэрэ.

Алексей Колодезников халааҥҥа түбэспит нэһилиэнньэлээх пууннарга пенсияны, социальнай төлөбүрдэри, хамнаһы болдьохторун иннинэ биэриини хааччыйар туһунан иһитиннэрдэ. Кини үүт харчытыгар өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 270 мөл. солк. тыырыллыбытын туһунан эттэ.

Дакылаатчыт: «Сааскы халааҥҥа эмсэҕэлээбит нэһилиэнньэлээх пууннары чөлүгэр түһэриигэ 120,2 мөл. солк. үп резервэтэ тэриллибитэ, Ил Дархан Егор Борисов сорудаҕынан ити суумма 300 мөл. солк. диэри тиэрдилиннэ», – диэн эттэ.

Көһүппэтэх өттүттэн алдьархай ааҥнаатаҕына, саха омук түмсэр, сомоҕолоһор, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит үтүө үгэстээх. Биллэрин курдук, Дьокуускайга куорат олохтоохторо айылҕа алдьархайыгар түбэспит биир дойдулаахтарыгар туох кыалларынан көмөлөһө, өйөбүл буола олороллор.

Депутаттар Леонид Владимиров уонна Петр Аммосов сааскы халаан алдьархайын чөлүгэр түһэриигэ научнай сыһыан наадатын, итини сокуонунан бигэргэтэр туһунан эттилэр. Леонид Николаевич: «Аммалар итинник улахан уу кэлбэтэҕэ үйэ аҥаара буолла диэн кэпсэтэллэр. Суднолар сылдьыбат буоланнар, дириҥэтэр үлэ барбат. Мин даача дьиэбин муус илдьэ барбытын, бары билэн-көрөн олороҕут. Ыалларым дьиэлэрин муус хотоннорун аттыгар аҕалбыт. Билигин кинилэр уулуссаҕа олороллор. Ити тутууну чөлүгэр түһэрэргэ 1 мөл. солк. хайдах да тиийбэт. Дьоҥҥо материальнай көмөнү түргэнник оҥоро охсуохха наада. Бырабыыталыстыба үлэлиир», – диэн эттэ. Депутат Константин Борисов: «Билигин буруйдаахтары көрдүүр наадата суох. Өрөспүүбүлүкэбит бюджетын туруга хайдаҕын билэн олоробут. Норуот депутаттара эр санаабытын ылынан, биир ыйдааҕы хамнаспытын көмөҕө биэриэҕиҥ», – диэн эттэ. Парламентарий Александр Сусоев халааҥҥа түбэспит нэһилиэктэртэн сылдьар устудьуоннарга М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка устудьуоннар профсоюзтарын тэрилтэтэ үбүнэн-харчынан көмөлөһөр туһунан быһаарыныы ылыммыттарын туһунан бэлиэтээтэ. Гульсум Бейсембаевасымыйа сурах тарҕамматын курдук, халаан туһунан официальнай иһитиннэрии оҥоһуллуохтааҕын, онно Дьокуускай куорат мэриятын уопута туһаныллыан сөбүн уонна айылҕа алдьархайыгар түбэспит дьоҥҥо бөдөҥ промышленнай предприятиелар көмөнү оҥорорго кыттыыны ылыахтаахтарын туһунан ыйда. Юрий Баишев Табаҕаҕа муус харыытыгар туох биричиинэ баарын билэр наадалааҕын туһунан эттэ. Кини гааз ситимэ ааһар сиргэ уонна инникитин Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста сиригэр мэлдьи муус харара сэрэхтээҕин бэлиэтээтэ.

Спикер Александр Жирков халаан боппуруоһа бэс ыйын 8 күнүгэр буолар Ил Түмэн уочараттаах ХХХVII пленарнай мунньаҕын бэбиэскэтигэр киллэриллиэҕин туһунан эттэ. Кини норуот депутаттарын кэлэр мунньахха туһалаах кэпсэтии буоларын курдук, миэстэтигэр тиийэннэр үлэлииллэригэр ыҥырда.

Пленарнай мунньахха депутаттар кистэлэҥ куоластааһынынан Дьокуускай куорат 41 уонна 59 №-дээх сууттарын учаастактарын мировой судьуйаларын таллылар.

Норуот итэҕэллээхтэрин баһыйар үгүс куоластарын ыланнар Вероника Борисова уонна Саргылана Петрова пленарнай мунньахха кэлбит дьон иннигэр мировой судьуйа эбээһинэһин чиэстээхтик толоруохпут диэн андаҕар биэрдилэр.

Биллэрин курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Саха сирэ төһө даҕаны ыраах тыылга олордор, уоттаах кыргыһыы барбыт сирдэринээҕэр демография боппуруоһугар итэҕэһэ суох улахан охсууну ылбыта. Уоттаах сэрии барбыт сирдэриттэн ордук Ростовскай (31%), Сталинградскай (30,1%), Воронежскай (28%) уобаластар дьоннорун сүтэрбиттэрэ. Оттон тыылга олорор Саха сирэ 29,5% нэһилиэнньэтин ахсаана аччаабыта. Тэҥнээн көрүҥ. Сибиниэс буулдьалар ыйыласпыт сирдэрин кытта тэҥҥэ кэриэтэ дьоммутун сүтэрбиппит. Уоттаах сэрии сылларыгар Сахабыт сиригэр төһө киһи төрөөбүтэй уонна суорума суолламытай?

Сыл           Төрөөбүт      Өлбүт

1941           14756            15717

1942           10535            18770

1943           6465              16040

1944           8332              8435

1945          11296             6294

Аҕа дойдутун сэриитин түөрт сылларыгар өлүү төрүөхтээҕэр үрдүк. Ити ынырыктаахай сылларга күн сирин көрбүт оҕолор судаарыстыбаттан болҕомто эрэйэллэрэ саамай сөптөөх.

Ил Түмэн уочарата суох ХХХVI пленарнай мунньаҕар депутаттар сэрии оҕолоругар туһуламмыт «1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр диэри сокуоннай саастарын туола илик гражданнары социальнай өйөбүл миэрэлэрин туһунан» диэн сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар.

Тустаах сокуон барыла ылыллан, үлэлээтэҕинэ, сэрии оҕолоругар ый ахсын 1 тыһ. солк. төлөнүөҕэ. Сыл ахсын диспансеризацияны ааһыахтара, доруобуйаларын туругун бэрэбиэркэлэниэхтэрэ. Үс сылга биирдэ өрөспүүбүлүкэ санаторийдарыгар сынньанар-эмтэнэр путевкаларын сыанатын аҥаарын судаарыстыба уйунуоҕа. Сэрии оҕолоро статуһу сүкпүт дьон социальнай өҥөлөрү оҥорор тэрилтэлэргэ уочарата суох сылдьар буолуохтара. Кинилэргэ дастабырыанньа бэриллиэҕэ. Саамай сөптөөх сокуон ылыллан эрэрин бэлиэтиэм этэ.

Ил Түмэн уочарата суох ХХХVI пленарнай мунньаҕар депутаттар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай наҕараадаларын туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» диэн сокуон барылын дьүүллэстилэр. Тустаах докумуоҥҥа туох туһунан этиллэрий?

Суруналыыс идэтин уонна аптарытыатын улаатыннарар, үрдэтэр сыалтан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх суруналыыһа» бочуоттаах ааты олохтуур туһунан сокуон барылыгар этиллэр. Үтүөлээх суруналыыс баар буолуохтаах диэн этиини аан бастаан быйылгы Россия Бэчээтин күнүгэр дойду Президенэ Владимир Путин көтөхпүтэ.

Суруналыыстыка, пресса оруола, суолтата дойду, регион олоҕор-дьаһаҕар, социальнай-экономическай сайдыытыгар, уопсастыба өйө-санаата уларыйыытыгар сүҥкэн оруоллааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Уустук, быыһык уларыйыылаах-тэлэрийиилээх кэмнэргэ суолтата өссө улаатан биэрэр.

История хаппахчытын да арыйан көрүөх. Олунньутааҕы уонна Өктөөп революцияларын ылан көрүөҕүҥ. Бэчээт историятын үөрэтээччилэр бу хамсааһыннарга дьон-сэргэ, норуот өйүн-санаатын уларытыыга, хаһыаттар, пресса оруоллара партиялардааҕар, оннооҕор политическай деятеллэрдээҕэр улаханын бэлиэтииллэр.

Дойдубутугар ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар дьон өйүн-санаатын уһугуннарыыга эмиэ көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар сүҥкэн оруоллаахтарын билэбит.

Кистэл буолбатах, билигин дойдуга идеология доҕолоҥнуур. Оттон регионнарга уопсастыбаны түмэргэ национальнай идеялар суохтар. Тас дойдулар хас сыыһа-халты хамсаныыбытын кэтээн-манаан олорор бириэмэлэригэр — бу улахан сэрэхтээх. Аҥаардас бу кыһын Кемероваҕа эргиэн киинигэр баһаар буолбутугар Украина блогера Интернет ситиминэн сымыйа сураҕы тарҕатан, хайдахтаах курдук дьону аймаабытай? Маннык уустук кэмҥэ норуот түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах, патриотическай тыыннаах эрэ буоллаҕына, дойду көмүскэллээх, халыҥ хаххалаах, суон дурдалаах буолара саарбаҕа суох. Ити итэҕэһи көннөрүүгэ дойдуга үлэ саҕаланыах курдук буолан эрэр. Оттон норуоту түмүүгэ биир сүрүн күүһүнэн, биллэн турар, көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар, суруналыыстар буолаллар.

Кистэл буолбатах, билигин суруналыыс хамнаһа намыһах. Этэргэ дылы, бу эйгэҕэ фанаттар, идэлэрин үҥэр таҥара оҥостубут эрэ дьон үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Онон тус бэйэм суруналыыстар статустарын үрдэтэр кэм үүннэ дии саныыбын.

Биир идэлээҕим, «Комсомольская правда» хаһыакка үлэлээбит суруналыыс хаһыаттар бэчээттэниилэрин, тарҕаныыларын судаарыстыба өйөөбөтөҕүнэ, суруналыыс статуһун үрдэппэтэҕинэ, дойду олоҕор-дьаһаҕар кутталлаах социальнай «дэлби тэбии» буолуон сөптөөх диэн суруйар. Билигин суруналыыс хамнаһа намыһах эбэтэр үлэтэ суох буолан, сакааһынан дьону түһэрэр, үөҕэр матырыйааллары, ыстатыйалары суруйар. Интернетинэн былааһы, салалтаны кириитикэлиир, кэрбиир. Инньэ гынан уопсастыба өйүн-санаатын бутуйар-таһыйар. Ити биллэн-турар, судаарыстыба сайдыытын атахтыыр.

Маннык сокуону 12 регион хайы-үйэ ылыммытын бэлиэтиибин. Ил Түмэн депутаттара тустаах сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар.

Хаһыат ааспыт нүөмэригэр өрөспүүбүлүкэбитигэр барыта 177 бөһүөлэк аһыы утаҕы атыылыыртан аккаастаммытын туһунан суруйан турабын. Ити сыыппара өссө бииринэн эбиллибитин, кэккэтэ хаҥыы турарын бэлиэтиибин.

Бу пленарнай мунньахха парламентарийдар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сунтаар улууһун Туойдаах бөһүөлэгин сиригэр-уотугар итирдэр утахтары атыылыыры бобор туһунан» сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыннылар. Нэһилиэктэр сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин күүһэ, сүмэтэ туохха сытарый? Докумуону оҥорууга, ылыныыга олохтоохтор — бары кыттыыны ылыылара буолар.

Тустаах сокуоҥҥа туһуламмыт улахан ыстатыйаны суруйарбар үгүс тыа сирин олохтоохторун, нэһилиэктэр баһылыктарын кытта кэпсэппитим. Докумуону бары кэриэтэ биһирииллэрин биллэрбиттэрэ. Ол гынан баран кинилэр аһыы утаҕы уоран атыылыыр дьону, точкалары кытта охсуһуу күүскэ барара наадатын, сокуонунан сүрүннэрэ буоллар диэн баҕа санааларын эппиттэрэ. Парламентарийдар бу боппуруоска болҕомтолорун уураллара наадалаах дии саныыбын.

Аан дойду экономиката уонна экологическай өттүнэн куттала суох буолуута килиимэттэн улахан тутулуктаах. Россияҕа ирбэт тоҥ 10,7 мөл. кв. км хабан сытар. Ол курдук, дойдубут сирин-уотун 65% ылар.

Ирбэт тоҥ ириитин боппуруоһа — бу соҕотох Саха сирин эрэ кыһалҕата буолбатах. Аан дойду бүттүүнэ тустаах боппуруоска болҕомтотун уурара наадалаах. Ирбэт тоҥ уулуннаҕына, аан дойду бүтүннүүтэ дириҥ далай уу анныгар тимириэхтээҕин, алдьархай ааҥныахтааҕын билэбит. Сирбит шарыгар «улуу сылыйыы кэмэ» буола турара өйдөнөр. Ол эрээри икки атахтаах итиннэ эбиискэ буолара баар суол.

Санкт-Петербург куорат учуонайдара Олег Анисимов уонна Сергей Лавров ирбэт тоҥноох регионнарга тутуулар эмсэҕэлииллэрэ элбээбитин бэлиэтииллэр. Кинилэр ирииттэн Дьокуускайбытыгар ордук элбэх тутуу алдьанарын ыйаллар. Бэйэбит тутааччыларбыт эмиэ таас тутуу ыытыллара уустугурбутун туһунан эмиэ үгүстүк этэллэр. Ити холобурдар киһини дьиксиннэрбэт буолуохтарын табыллыбаттар.

Ирбэт тоҥу ойуурдарбыт эрэ харыстыыллар, этэргэ дылы, үйэтин уһаталлар. Оттон биһиги, туох кистэлэ кэлиэй, үгүс нэһилиэнньэлээх пууннарбытыгар күн бүгүҥҥэ диэри оһохторбутун маһынан оттунан олоробут. Бөһүөлэк тулатынааҕы ойуурдарбыт мастарын кэрдэн, тоноон бүтэрдибит. Нэһилиэнньэлээх пууннар аттыларынааҕы сыырдар хайдыыларын, хаспахха кубулуйууларын биричиинэтэ манна сытар дии саныыбын.

Маны таһынан ирбэт тоҥ ириитигэр саамай улахан охсуулаах промышленность буолар.

Пленарнай мунньахха депутаттар «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан» ханна да суох уонна билиҥҥи олох тыҥаан турар кыһалҕаҕа туһулуммыт сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыннылар. Бу сокуону көҕүлээһиҥҥэ кимнээх кыттыыны ылбыттарын ааттыыры наадалааҕынан ааҕабын. Ол курдук, Владимир Прокопьев, Иван Шамаев, Ольга Балабкина, Юрий Николаев, Семен Иванов, Алена Атласова, Антонина Григорьева, Юрий Григорьев, Михаил Габышев, Иннокентий Васильев уонна Владимир Федоров.

Биллэрин курдук, тустаах сокуон барылын оҥорууга өрөспүүбүлүкэ парламена үгүс өрүттээх үлэни ыытта. Докумуон үгүстүк дьүүллэһиллибитэ. Сүүрбэ икки ыстатыйаттан турар докумуоҥҥа ирбэт тоҥу харыстааһыҥҥа ыытыллыахтаах үлэлэр тэрээһиннэрэ, салайыныылара, экономическай механизм, тустаах сокуону кэстэххинэ, туох миэрэлэр ылыллыахтаахтара, барыта чопчу ыйыллар.

Ааспыт 2017 сыл кулун тутарга ыытыллыбыт «Экология» VIII норуоттар икки ардыларынааҕы форумҥа тустаах боппуруоска күүстээх болҕомто ууруллубута уонна ирбэт тоҥу харыстыыр федеральнай сокуон ылыллара наадатын туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ.

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн Российскай Федерация экологическай кутала суох буолуутун Стратегиятын уонна үөһэ этэн аһарбыт норуоттар икки ардыларынааҕы форум чэрчилэринэн учуонайдары кытта «Об охране и рациональном использовании вечной мерзлоты» федеральнай сокуон барылын оҥорбуттарын, бэлэмнээбиттэрин бэлиэтиибин. Тустаах докумуону «Экология» уопсастыбаннай форум сэбиэтэ өйөөбүтэ.

Маны таһынан биһиги парламентарийдарбыт бэлэмнээбит барылларын «Уһук Илиҥҥи регион уонна Забайкалье» парламеннарын ассоциациятын уопсай мунньаҕар Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук сокуону оҥорор уорганнарын салайааччылара эмиэ өйүүллэрин биллэрбиттэрэ. Бу мунньахха докумуону ситэрэн-хоторон Федеральнай Мунньах сокуону оҥорооччуларын Сэбиэтигэр киллэрэргэ анал оробуочай бөлөх тэриллибитэ.

Ааспыт сыл ахсынньы ыйыгар Москваҕа ыытыллыбыт Саха сирин күннэрин чэрчитинэн биһиги парламентарийдарбыт Федерация Сэбиэтин тустаах кэмитиэттэригэр үлэлэрин түмүгүнэн, Ил Түмэн бэлэмнээбит «Ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан» сокуонун барылын федераллар өйөөбүттэрин бэлиэтиибин