Хоту сир кыһалҕатын ситимнээн быһаарарга

Тохсунньу 22 күнүгэр Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева Ил Дархан бөлөҕүн кытта Эдьигээн улууһугар сырытта.  Олохтоохтору көрсөн, санааларын истэн, баар кыһалҕаларын миэстэтигэр көрөн кэллэ.

Саха сиригэр олорор аҕы­йах ахсааннаах төрүт норуоттар, ууһунан олорор көс общиналар социальнай өттүнэн өйөбүллэрин, төрүт дьарыктара — балыктааһын, бултааһын сайдыытын, экологияҕа, таба иитиитигэр көрсөр кыһал­ҕаларын туһунан санааларын үллэһиннилэр.

Норуот дьокутаата Елена Голомарева биһиги хаһыаппыт нөҥүө Эдьигээн олохтоохторун ыйытыыларыгар хоруйун тиэрдэр.

Елена Голомарева: “Өрөс­пүүбүлүкэбит норуоттарын төрүт үгэстэрин харыстыыр, араҥаччылыыр, айылҕабытын кытта ситиммитин быспат туһугар ууһунан олорор көс общиналары тэрийии, үлэлэрин өйөөһүн буолар. Саха сиригэр 90-c cыллартан саҕалаан күн бүгүнүгэр дылы маннык общиналар тэриллэн, үлэлээн-хамсаан, төрүт үгэстэрин, култуураларын тутан кэллилэр. Ууһунан олорор көс общиналарга аналлаах Арассыыйа бэдэрээлинэй сокуоннара бааллар. Бу сокуоннарга уларыйыы киириитэ, ордук сир боппуруостарыгар олус улахан хааччахтааһыннары үөскэтэр. Эдьигээн олохтоохторо бу боппуруоска салгыы олохпут отуора хайдах салаллар диэн улаханнык долгуйалларын, мунаахсыйалларын эттилэр, элбэх сытыы ыйытыыны биэрдилэр. Ол сөп. Сокуон оҥорор дьон, биһиги, тустаах боппуруостарга күүскэ үлэлэстэхпитинэ, туруорустахпытына, итиэннэ үлэни табан, ситимнээхтик ыыттахпытына эрэ хамсааһын тахсар».

Эдьигээн төрүт олохтооҕо, өр сылларга ууһунан олорор көс община баһылыгынан үлэлээбит Василий Иванов маннык ыйытыыны биэрдэ: «Төрүт дьарыкпытыгар – бултааһыҥҥа бутуурдаах боппуруостар биһиги олохпутун айгыратар суолга тиэрдэн эрэллэр. Биһигини балыктааһын, экология өттүттэн көмүскүүр сокуоннар хаһан ылыллаллар?»

Елена Голомарева: «Бу оруннаах ыйытыы. Балыктааһыҥҥа билигин саҥа быраабылалар оҥоһулуннулар. Саамай сүрүн боппуруос – балыктыыр учаастагы ылыы. Аукцион нөҥүө биһиги дьоммут кыайан тиксибэккэ хаалаллара баар суол. Үгүс өттүгэр үп-харчы кырыымчыга харгыстыыр. Киирсиэхтэрин баҕарбыттарын да иһин, докумуоҥҥа биир тыл, соппутуой көппүтэ төрүөт буолан аккаас ылбыт түгэннэрэ эмиэ үгүс. Биһиги бэйэбит бырабыыталыстыбабыт, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит таһымыгар управление иһигэр учаастагы тыырыы сокуоҥҥа олоҕуран хайдах барарын көрөр сыалтан биир-икки норуот дьокутаата уонна улуус дьокутаата бэрэстэбиитэллээх барыахтаах диэн ис хоһоонноох сурук суруйаары сылдьабыт. Оччоҕо дьэҥкэ хартыына көстүө этэ».

Елена Храмова, Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар ассоциацияларын аатыттан экология, балыктааһын уонна булт боппуруоһун көтөхтө. Кини этэринэн, өрүскэ уонна муораҕа балыктааһын быраабылаларыгар улахан араастаһыылаах. Өскөтүн уомул икки эрэ нэдиэлэ кэлэн ааһар, оттон күндүөбэй баара-суоҕа биир нэдиэлэ эрэ устан ааһар буоллаҕына, аҥардас биир эрэ илиминэн айахпытын ииттэр кыахпыт суох диэн иһитиннэрдэ.

Маны таһынан, балыксыттар: “Балыктыыр ууларбыт киртийбиттэрэ илимҥэ көстөр. Экологиябытын эмиэ үөрэтэн көрөр кэм кэллэ», – диэтилэр.

Санатар буоллахха

Өрөспүүбүлүкэҕэ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттары көмүскүүр 15 сокуон үлэлиир. Ол иһигэр «РФ Хоту сирин, Сибиирин уонна Уһук Илинин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын айылҕаны үгэс курдук туһанар сирдэрин туһунан», “Көс олохтоох дьиэ кэргэн туһунан”, “Аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар родовой, төрүт көс олохтоох общиналарын туһунан”, “Хотугу төрүт норуоттар тылларын статуһун туһунан», “Төрүт сирдэригэр олорор уонна өбүгэлэрин дьарыктарынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэригэр этнологическай экспертиза туһунан” уо.д.а., тыын суолталаах диэтэхпинэ сыыспатым буолуо, сокуоннар ылыллан, хайыы үйэ үгүс боппуруоска көдьүүстээхтэрин көрдөрдүлэр.
Сокуоннар сүрүн соруктара биир — норуоту араҥаччылааһын, Хоту сир, Сибиир уонна Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара былыргыттан олохсуйбут эйгэлэрин, тылларын-өстөрүн, култуураларын харыстааһын, хотугу дьон үгэс буолбут олохторун укулаатын, үлэлэрин-хамнастарын кэнэҕэски көлүөнэҕэ чөл хаалларыы буолар.

Елена Голомарева: «Балык, булт – Хоту сир төрүт дьарыга. Онон бу боппуруоска күөмчүлээһин суох буолуохтаах. Ол туһугар экология уонна балыктааһын боппуруоһа бииргэ быһаарыллыахтаах. Олохтоох нэһилиэнньэ күннээҕи боппуруоһун оройуон таһымыгар быһаарар кыах баар. Нэһилиэк баһылыга, ууһунан олорор көс общиналар, экология, балыктааһын эйгэтин үлэһиттэрэ сылга биирдэ-иккитэ көрсөн, мунньахтаан, хас биирдии боппуруоһу дьаныһан, эйэ дэмнээхтик, сүбэлэһэн, өйдөөн-дьүүллээн көрдөхтөрүнэ, биирдиилээн кыһалҕаны ситимнээхтик туоратар, быһаарар кыах үөскүүр. Балык саппааһа аҕыйаан иһэрэ баар суол. Арассыыйа таһымыттан хааччахтааһын биир өттүттэн сөп курдук. Ол иһин балыгы ууһатыы өттүн эмиэ көрөрбүт наада. Манна Эдьигээн атын улуустартан инники күөҥҥэ иһэр. Хатыыһы иитэр ферма үлэтин саҕалаатаҕына, балыгынан хааччыйыы боппуруоһа быһаарыллар кыахтанар, итиэннэ экологияҕа охсуу намтыыр. Оройуон иһинэн кыра харгыстары туораттахха, үлэ-хамнас түргэтиир кыахтаах. Маны сэргэ ихтиологтар мониторины быыстала суох ыыталлара наадалаах – күөллэрбит, өрүстэрбит туругун, балык ахсаанын бары билэ олоруохтаахпыт. Кэлэр көлүөнэҕэ, ыччаттарбытыгар хаалар баайбытын сыа-сым курдук тутарбыт ирдэнэр».

Онкология ыарыыта элбээн иһэр диэн дьиксиннэрэр боппуруостары хас да киһи ыйытта. Бу өттүгэр туох үлэ барар?

Елена Голомарева: «Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ дьаһал ылара ирдэнэр. Улахан бэрэбиэркэ барара наада. Балыыһалар сыыйа-баайа үлэҕэ киирэн иһиэхтэрэ. Ол эрээри сүрүн үлэ профилактикаҕа сытар. Олохтоохтор доруобуйалара астан-үөлтэн, иһэр ууттан, олох таһымыттан быһаччы тутулуктаах. Онон ыарыыны сэрэтэр үлэ күүскэ барыахтаах. Хас биирдии бырамыысыланнас баар оройуонугар, бөһүөлэктэргэ Дьокуускайтан итэҕэһэ суох ыраас иһэр уунан хааччыйыы соруга турар. Онон нэһилиэнньэлээх пууннарга ууну ыраастыыр систиэмэни тардыы, тутуулары ыытыы — дьон олоҕун хаачыстыбатын үрдэтии сүрүн хайысхата буолуохтаах».

Маны таһынан Эдьигээн олохтоохторун оройуоҥҥа таба иитиитин сөргүтүү, тырааныспар, суол-иис, аэропорт сайдыытын боппуруостара долгуталлар. Урут Эдьигээн оройуонугар 12000 таба баар эбит буоллаҕына, билигин таба ахсаана 1000-ҕа тиийбэт. Бу чахчы курус хартыынаны үөскэтэр. Өскөтүн 300-тэн тахса төбөлөөх общинаҕа субсидия көрүллэр эбит буоллаҕына, кыра общиналарга бу өҥө оҥоһуллубата төрүт дьарык сайдыытыгар харгыс буолар диэн община бэрэстэбиитэллэрэ санааларын эттилэр.

 Кэпсэттэ Ирина Ханды