Ил Дархан отчуота

Бэбиэскэҕэ 43 боппуруос киирбит, туох да тардыалаһыыта, эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох бэбиэскэни оннунан хаалларарга куоластыыллар. 2014 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын толоруулаах уорганнарын үлэлэрин түмүгүн туһунан отчуоту СӨ баһылыга Егор Борисов оҥордо. Отчуот чаас уһуннаах барда. Ил Дархан киирии тылыгар бэс ыйыгар өрөспүүбүлүкэни салайбыта 5 сыл буолбутун этэн туран, дакылаатыгар 2014 сылынан буолбакка, салайан кэлбит ол 5 сыллааҕы кэмин хабан отчуотун оҥордо.

Өрөспүбүлүкэ бырабыы­талыстыбата нэһилиэнньэҕэ анаан сыл ахсын ыытар отчуотун сэргэ, баһылык бэйэтэ эмиэ улуустарга уонна нэһилиэктэргэ, үлэ кэлэктииптэригэр булгуччу тиийтэлиирин, дьону-сэргэни кытта миэстэтигэр көрсүтэлээн кэпсэтэрин бэлиэтээн эттэ. Ааспыт сылы өрөспүүбүлүкэ бары экэнэмиичэскэй көрдө­рүүлэргэ куһаҕана суох ту­рук­таах түмүктээбит. Федеральнай бюджеттан үп киириитэ кыччаабытын үрдүнэн, өрөспүүбүлүкэ түмүллүбүт бюджетын 25% үрдэтии суотугар, бэйэ дохуоттаах кээмэйэ 100 млрд. солкуобайга диэри улаатта. Ол түмүгэр бюджет эйгэтин үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиигэ 60 млрд. солк. ороскуоттаммыт. 2010-2014 с.с. өрөспүүбүлүкэҕэ ыйдааҕы орто хамнас 28,7 тыһ. солкуобайтан 50,7 тыһ. солкуобайга диэри улааппыт.

Ааспыт сылга сорох судаа­рыстыбаннай бырагыраамалары үбүлээһин кыччаабытын үрдүнэн, үөрэхтээһин эйгэтигэр 6 млрд. солкуобайынан, ОДьКХ-ҕа 3 млрд. солк, олорор дьиэнэн хааччыйыыга 600 мөл.солк., гражданнары социальнай өйөөһүҥҥэ 500 мөл. солк. улааппыт. Кэлиҥҥи 5 сылга өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин үүнүү­тэ дойду орто көрдө­рүүтүнээҕэр үрдүгэ бэлиэ­тэммит. Ол курдук, баалабай регионнааҕы оҥоһуу үүнүүтэ РФ-га 10% буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэҕэ 14%-ҥа тэҥ­нэһэр. Бырамыысыланнай производство 1,7 төгүл улааппыт. 5 сылга өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр триллион солк. кэриҥэ харчы инвестиция быһыытынан тардыллыбыт.

РФ-га биир баста­кынан өрөспүүбүлүкэ судаа­рыстыбаннай бюджета тус сыаллаах бырагыраамалар чэрчилэринэн туһаныллар. Маннык ньымаҕа көһүү, бюджет көдьүүһүн үрдэтэрин таһынан, дьэҥкир буолуутун хааччыйар. Кэлин биэс сылга бюджет дохуоттаах чааһын улаатыыта 95 млрд. солкуобайтан 150 млрд. солкуобайга тиийдэ. Киһи олоҕун уһуна 2 сылга диэри улаатан, 69 сааска тиийдэ. Бу көрдөрүүнэн Дальнай Востокка инники сылдьабыт.

2013 сыл Тыа сирин сылынан биллэриллибитэ, онтон кэлин тыа сирин тирэхтээх сайдыытын 5 сылыгар кубулутан тэриллибитэ. Кэлин 5 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын бырагырааматын олоххо киллэриигэ 50 млрд. солк. тахса харчы ыытыллыбыта. Тыа сиригэр орто хамнас 18 тыһыынчаттан 37 тыһ. солкуобайга тиийдэ. Тыа сирин экэниэмикэтэ тустаах ыарахаттары көрсөр. Ол курдук, батарыы ырыынагын кээмэйэ кырата, суол-иис мөлтөх туруга, тыа сэлиэнньэлэрин инженернэй коммуникациялара эбэтэр төрдүттэн суоҕа, эбэтэр быстар мөлтөх туруктааҕа, оҥорон таһаарыы олус улахан ороскуоттара, о.д.а. ыарахаттар сүрүн мэһэйинэн буолаллар. Тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сир туһаныллар көдьүүһүн үрдэтии, муниципальнай сир учуотун уонна хонтуруолун салгыы тупсарыы соруга биһиги иннибитигэр турар.

2014 сыл өрөспүүбүлүкэҕэ Аартыка сылынан биллэрил­либитэ. Өр сыллар кэннилэриттэн, Аартыкаҕа болҕомто саҥалыы күүһүнэн уурулунна. Кэлин 5 сылга Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустар сирдэригэр-уоттарыгар 150 тахса социальнай уонна хомунаалынай эбийиэктэр, 79 хочуолунай тутулуннулар. Өр сыллар кэннилэриттэн, Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустар нэһилиэнньэлэрэ аҕыйааһына тохтотулунна. Билигин 112 тыһ. киһи олорор уонна үлэлиир.

Федеральнай таһымҥа элбэх боппуруоһу быһаарыы соруга турар. Өрөспүүбүлүкэ Аартыкатааҕы зонатын 13 улууска диэри кэҥэтии боппуруоһа быһаарыллыан наада. Таһаҕаһы болдьоҕун иннинэ тиэрдии, сибээс хаачыстыбатын тупсарыы, альтернативнай эньиэргийэни сайыннарыы, тырааныспар тиийэр-түгэнэр кыаҕын улаатыннарыы, аэропортар комплекстарын тутуу уонна Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар интэриэстэрин көмүскээһин боппуруостарыгар биһиэхэ улахан судаарыстыбаннай өйөбүл наада.

Киин куорат – Дьокуускай уларыйар, үүнэр, сайдар. Ити барыта улахан кээмэйдээх ресурсалаах судаарыстыбаннай бырагыраамалар Дьокуускай сайдыытыгар кылааттарын киллэриилэрин түмүгэр ситиһиллэр. Кэлин 5 сылга Дьокуускай өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 30 млрд. солк. харчыны ылла. 5 сылга инвестициятын кээмэйэ162,5 млрд. солк. тэҥнэстэ, ол иһигэр 71 млрд. солк. бюджет үбэ угулунна. 5 сылга киин куоракка 1 мөл. кв.м тахса иэннээх олорор дьиэ туһаҕа киирдэ. Бу 20 тыһыынча кыбартыыраҕа тэҥнэһэр.

Ааспыт сылга Дьокуускай социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан анал ыйаах ылыллыбыта. Ыйаахха чугастааҕы 5 сылга киин куорат инфра-устуруктууратын сайыннарыы уруттата тутуллуохтаах хайыс­халара бэлиэтэммиттэрэ. Өрөс­пүүбүлүкэ куоракка оҥорор кө­мөтө салгыы утумнаахтык ыытыллыаҕа. Ол эрээри, куорат дьаһалтата бэйэтин болҕомтотун уонна күүһүн хаһаайыстыбаннай дьыалалары быһаарыыга түмэ­ригэр сүбэлиэм этэ.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата быра­мыысыланнай оройуоннар сай­дыыларыгар олоҕурбут урукку сыһыанын уларыта тутта. Эмиэ өр сыллар кэннилэриттэн, өрөспүүбүлүкэ ресурсатын суотугар бырамыысыланнай оройуоннарга социальнай уонна инфра-устуруктуурунай эбийиэктэри тутуу саҕаланна. Ол — поликлиникалар, технопарка, элбэх функциялаах култуура уонна спорт эбийиэктэрэ буолаллар.

Ил Дархан отчуотугар сал­гыы олорор дьиэни тутуу, ОДьКХ, тырааныспар, сибээс, экологическай куттал суох буолуутун, доруобуйа харыстабылын, култуура, омуктар икки ардыларынааҕы сыһыан, буруйу оҥорууну уонна коррупцияны утары охсуһуу боппуруостарыгар уонна проблемаларыгар тохтоото.

Түмүккэ, Ил Дархан: «Сыл анараа өттүгэр, өрөспүүбүлүкэ баһылыгын дуоһунаһын эбээһинэһин ылынарбар, бэйэм үс сыалбын-сорукпун иһитиннэрэн турабын. Ол – судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаастар уорганнарыгар салайыы хаачыстыбатын тосту тупсарыы. Ити сорук олоххо ситэри киллэриллэ илигин да иһин, итинник систиэмэни олохтоотубут диэхпитин сөп. Иккиһинэн, Саха сирин олохтоохторун ырыынак усулуобуйатыгар олорорго уонна үлэлииргэ үөрэтэр соругу туруоруммутум. Эргинэр-урбанар көҕү уһугуннарыынан эрэ буолбакка, дьоҥҥо экэнэмиичэскэй көҥүлү киэҥник биэрэн туран, кинилэр бэйэлэрин үлэлэрин түмүгүнэн олохторун оҥостоллорун ситиһии соругун туруоруммутум. Үһүс соругум – гражданскай көҕү өрө тутуу. Гражданскай көх бэйэ тэлгэһэтин, уулуссатын ыраастааһынтан саҕалаан, былаас уорганнарын дьайыыларын дириҥник хонтуруоллааһыҥҥа тиийэ көстүөхтээх. Ханнык баҕарар кириисис киһиэхэ уонна уопсастыбаҕа куһаҕан дьайыылааҕын таһынан, кинилэр хараактырдарын хатарар, күүстээх быһаарыныылаах санаалаах оҥорор уратылаах. Ыарахаттар биһигини кылааннаан биэрэллэр, оттон ону утары охсуһуу биир сомоҕолуур», ­­­­­­—диэтэ.

Кэпсэтиигэ дьокутааттар Владимир Членов, Иннокентий Васильев, Геннадий Парахин, Иван Шамаев, Ирина Енторова, Гульсум Бейсембаева, Ю.Григорьев, Виктор Федоров тыл эттилэр. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын отчуотун ылынар туһунан Ил Түмэн уурааҕын бырайыага ылыныллар.

«2015 сылга уонна 2016-2017 с.с. былааннаах кэмҥэ СӨ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылын дьүүллэһиигэ дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо. Миниистир быһаарбытынан, 2015 сылга уонна 2016-2017 с.с. өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын сабаҕалааһын 2014 сыл балаҕан ыйын 26 күнүнээҕи туругунан оҥоһуллубут. Ол кэмҥэ АХШ 1 дуолларын атастаһыллар сыллааҕы орто кууруһа 37 солк.70 харчынан ылыллыбыт. (2016 сылга – 38 солк.70 харчы, 2017 сылга – 39 солк.50 харчы). 2015 сылга дуоллар кууруһа 57 солк. тэҥнэспит. Дуоллар кууруһа үрдээһиниттэн, туһалаах баайдары хостооһун иһин нолуок кээмэйэ 5059936 тыһ. солк. сууманан улааппыт.

Бюджет дохуоттаах чааһыгар уларытыылары киллэрии нолуок дохуота улаатыытын кытта сибээстээх. Ол курдук, 13341450 тыһ. солк. нолуок уонна 837516 тыһ. солк. нолуоктан буолбатах дохуоттар улаатыылара тахсыбыт. Судаарыстыбаннай бюджет дохуоттарын уопсай кээмэйэ18378335 тыһ. солк. улаатан, дохуоттаах чааһа 158672447 тыһ. солк тэҥнэспит. Бюджет ороскуоттаах чааһа — 168329 мөл. солк. Бюджет дэпэссиитэ – 9657261 тыһ. солк.
Дуоллар кууруһа үрдээ­һиниттэн, Алроса компания 4386 мөл. солк. нолуогу бюджекка киллэрбит. Ньиэби хостооһунунан дьарыктанар «Сургутнефтегаз»ААУо нолуога 3300 мөл солк. тэҥнэспит.
Хос дакылааты Счетнай палаата бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ирина Басова оҥордо. Счетнай палаата оҥорбут түмүгүнэн, пленарнай мунньахха киллэриллибит сокуон барыла РФ Бюджетын кодексын, «СӨ бюджетын тутулун уонна бюджетын процеһын туһунан» СӨ сокуонун ирдэбиллэригэр сөп түбэһэрэ бэлиэтэннэ.

Миниистиргэ ыйытыылары Василий Тимофеев, Владимир Федоров, Виктор Губарев, Василий Власов, Евгения Михайлова биэрдилэр. Кэпсэтиигэ Владимир Федоров, Василий Власов, Виктор Федоров, Александр Ноговицын, Владимир Прокопьев, Евгения Михайлова кытыннылар.

Сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылылынна. Мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков парламент бырабыы­талыстыбаны кытта ыкса сибээстээхтик үлэлэһэрин этэн туран, ардыгар ыпсаҕайа суох түгэннэр син биир тахсалларын бэлиэтээтэ. Парламент профильнай кэмитиэттэрэ правовой управлениены кытта биир сыһыаҥҥа үлэлээтэхтэринэ, дьыа­ла дьокутааттарга бэйэлэригэр эрэ буолбакка, быыбардааччыларыгар эмиэ дьэҥкэтик өйдөнүөҕүн туһунан эттэ.

Прокопий ИВАНОВ.