Көмүскүүр, туруулаһар, ирдиир

Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын тугу да үлэлээбэтэх курдук дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөбүлү үөскэтэ сатааһын долгуна ааста, тохтоото дии саныы сылдьыбытым баара, күн бэҕэһээ фейсбук социальнай ситими арыйаат, биир норуот депутата диэн үрдүк ааты сүгэ сылдьар киһибит Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын хараардар, киртитэр, парламент аптарытыатын түһэрэр суруйууну көрөммүн, кистэл буолбатах, дэлби хомойдум. Маны бу быыбар саҕана чэпчэки суолу тутуһан, биллэ-көстө сатааһынтан атыннык ааттаабаппын.
Урут да эппитим, билигин да этэбин, уопсастыбаны хайытар дөбөҥ диэн. Уокка арыыны кутан биэрэр наадата суох. Парламентарий бэйэтэ бэйэтинэн итинник суруйара төһө сиэрдээҕий? Күндү ааҕааччым бэйэҥ сыаната быс.
Парламент өрөспүүбүлүкэ, Саха сирин олохтоохторун көмүскүүр, харыстыыр, кинилэр интэриэстэрин туруулаһар аналын ыһыктабакка, күн бүгүнүгэр диэри үлэлээн кэлбитин тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Бу суруйуубар үөһэ ахтан аһарбыт, дьоҥҥо-сэргэҕэ сыыһа санааны, өйдөбүлү туоратар туһуттан, Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта ыыппыт үлэтигэр-хамнаһыгар кылгастык тохтуом.

Атын субъектарга суох

Биллэн турар, парламент ыытар үлэтин биир саамай сүрүннэринэн сокуон оҥоруута уонна ылыныыта буолар. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара өрөспүүбүлүкэ, норуот тустарыгар үлэлиир барыта 797 Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун ылыннылар. Ылыныллыбыт докумуоннар баһыйар үгүстэрэ, парламентарийдар бэйэлэрин сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрэ.
Ити докумуоннар истэригэр Российскай Федерация атын ханнык да субъектарыгар суох, билиҥҥи олохпутугар-дьаһахпытыгар тыын суолталаах «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан», «Көс дьиэ кэргэттэр» туһунан, о.д.а. өрөспүүбүлүкэ сокуоннара бааллар. Биллэрин курдук, ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуон барылын оҥорууга өрөспүүбүлүкэ парламена үгүс өрүттээх үлэни ыыппыта. Докумуон үгүстүк дьүүллэһиллибитэ. Сүүрбэ икки ыстатыйаттан турар докумуоҥҥа ирбэт тоҥу харыстааһыҥҥа ыытыллыахтаах үлэлэр тэрээһиннэрэ, салайыныылара, экономическай механизм, тустаах сокуону кэстэххинэ, туох миэрэлэр ылыллыахтаахтара, барыта чопчу ыйыллар.
Маны таһынан Ил Түмэн Саха сирин олохтоохторун төрүт дьарыктарын, өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун көмүскүүргэ туһуламмыт сокуоннара федеральнай таһымҥа билиниини ылынан, атын регионнарга тарҕаммытын бэлиэтиибин.
2013 сыллаахха федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара уочараттаах ХII пленарнай мунньахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары розницанан атыылааһын бириэмэтигэр, усулуобуйатыгар уонна миэстэтигэр эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Тустаах докумуоҥҥа олоҕураннар, муниципальнай тэриллиилэр нэһилиэктэрин Сэбиэттэрэ өрөспүүбүлүкэ парламеныгар бөһүөлэктэригэр арыгы атыылааһынын бобор туһунан бэйэлэрин сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин киллэрэр толору бырааптаммыттара. Парламентарийдар ити хайысханан нэһилиэктэргэ сылдьаннар үгүс үлэни ыыппыттара. Билигин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн ылыммыт сокуонугар олоҕуран, өрөспүүбүлүкэбитигэр икки сүүсчэкэ бөһүөлэк аһыы утаҕы атыылыыртан аккаастанна.
Маны дойдуга «Циркон» чинчийэр бөлөҕү төрүттээбит уонна салайар Игорь Задорин бигэргэтэр. Федеральнай эксперт: «Якутия — единственный субъект Российской Федерации, где региональные власти официально передали органам местного самоуправления полномочия выступать с такими инициативами. На сегодняшний день это самая успешная модель, когда низовое решение поддерживается государством хотя бы на региональном уровне», – диэн үрдүк сыанабылы биэрбитин урут суруйан турабын. Бу эмиэ атын ханнык да субъекка суох сокуоҥҥа көҕүлээһин.
Туох барыта тэҥнэбилгэ көстөн кэлэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ парламенын бастакы ыҥырыыта 97, иккис ыҥырыы — 242, үһүс ыҥырыы — 556, төрдүс ыҥырыы — 669 өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын ылыммыттар. Сокуоннар дьайыылара тута харахха көстүбэт, биллибэт буоланнар дуу, дьон-сэргэ парламент ыытар үлэтин табатык сыаналаабата баар суол. Итинэн туһанааччылар да бааллар.

Дириҥник толкуйдам­мыттарынан уратылаахтар

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) хас биирдии ыҥырыытын үлэтигэр-хамнаһыгар туох эмэ уратылаах буоларын бэлиэтиибин. Парламент бэһис ыҥырыытын уратыта туохха сытарый? Урут да суруйбутум курдук, бу ыҥырыы депутаттара судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарын кытта ыкса ситимнээхтик, актыыбынайдык үлэлээн кэллилэр. Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта ыыппыт үлэтин сүрүн уратыта манна сытар дии саныыбын. Федеральнай киини кытта үлэлээһин чэпчэкитэ суоҕа биллэн турар.
Парламентарийдар 2013 сылтан саҕалаан, Государственнай Думаҕа барыта 34 сокуон барылын киллэрдилэр. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн хас төрдүс этиитэ федеральнай таһымҥа ылынылларын ситистэ. Итини урукку өттүгэр суох ситиһии, кыайыы быһыытынан сыаналыыбын. Бу — үгүс сыралаах үлэттэн ситиһиллибитин сэрэйиэххэ эрэ сөптөөх. Госдуманы, Федерация Сэбиэтин кытта ыкса ситимнээх үлэ барбытын — туоһута.
Урукку да өттүгэр сокуоннар көҕүлээһиннэрэ Федеральнай Мунньахха киллэриллэллэрэ. Ол эрээри, кистэл буолбатах, хомойуох иһин, итинтэн киин сир депутаттарын, коллегаларын, өйөбүллэрин 3-5 бырыһыана эрэ ылара. Бу туһунан парламент ыҥырыыларын депутаттара өрүү бэлиэтииллэр.
Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттарын үгүс ахсааннаах сокуоҥҥа көҕүлээһиннэриттэн биирин ойуччу тутан холобурга аҕаллым. 2015 сыл бэс ыйын 10 күнүгэр Госдума депутаттара Ил Түмэн өссө 2014 сыл ахсынньы 12 күнүгэр киллэрбит «Российскай Федерация Бюджетын кодексатын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» 675043-6 №-дээх федеральнай сокуонун барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара.
Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара Российскай Федерация Бюджетын кодексатыгар уһук хоту оройуоннар уонна онно тэҥнэнэр сирдэргэ таһаҕаһы, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородууктаны, бурдугу тиэйии болдьохторо хааччахтаахтарынан сибээстээн, тендергэ кыайбыт юридическай сирэйдэргэ субъект бюджетын үбүттэн-харчытыттан бурдук тиэйиитигэр бюджет кредитин биэрэри туруорсубуттара. Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинэ 2015 сыл алтынньыга бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Иккис, үһүс ааҕыыларга көннөрүүлэр киирэннэр, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородуукталары, барыларын таһыыга бюджеттан кредит көрүллэр буолбутун ааҕааччыларбар санатабын.
Тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһин өйөммүтүн, ылыллыбытын, Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын улахан кыайыытынан, ситиһиитинэн ааттыыбын. Тоҕо? Дойду бырабыыталыстыбатыгар уонна Госдумаҕа ити боппуруоһунан үгүс ахсааннаах оробуочай сырыылар, көрсүһүүлэр ыытыллыбыттара. Сокуоҥҥа уларыйыы киирэрэ наадалааҕын дакаастааһыҥҥа сыралаах үлэ, итини ааһан киин сиргэ аптарытыаттаах буолуу наадатын бэлиэтиибин.
Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ парламена пенсияҕа тахсыы сааһын үрдэтии туһунан боппуруос күөрэйээтин кытта тута, тустаах боппуруоһу илдьиритэн дьүүллэспитэ. Ил Түмэн Сэбиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕын ыыппыта. Госдума депутаттарын кытары үлэлэһэр оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Парламент Саха сирин олохтоохторун интэриэстэрин көмүскүүр, Уһук Хотугу уонна онно тэҥнэниллибит сирдэргэ уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттарга пенсияҕа тахсар сааһы үрдэппэттэрин, оннунан хаалларар туһунан этиилэри бэлэмнээн, Госдумаҕа ыыппыта.
Маны таһынан Ил Түмэн депутаттара пенсияҕа тахсар сааһы түһүмэхтэринэн, сыыйа-баайа үрдэтэр туһунан тустаах сокуон барылын пуунугар, биирдии сылынан буолбакка, сыл аҥаарынан үрдэтэр сөптөөҕүн туһунан Государственнай Думаттан туруорсаллар. Бу боппуруоска өрөспүүбүлүкэ парламены салгыы үлэни ыытар.
Хаһыаппыт ааспыт нүөмэригэр суруйбутум курдук, «Российскай Федерацияҕа үөрэхтээһин туһунан» сокуоҥҥа төрөөбүт тыллары үөрэтиигэ уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барыла иккис ааҕыыга Госдумаҕа ылынылларыгар, Российскай Федерация сокуонугар национальнай өрөспүүбүлүкэлэр уонна манна олохтоох омуктар төрөөбүт тылларынан үөрэнэллэрин федеральнай үөрэх стандарта толору хааччыйар диэн соҕотох Ил Түмэн киллэрбит этиитин эрэ ылыммыттарын бэлиэтиибин.
Биллэрин курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыра нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторун тииһимньилээх медицинскэй көмөнөн хааччыйыы туһунан Ил Түмэн, өрөспүүбүлүкэ этиитин дойду Президенэ Владимир Путин өйөөбүтэ. Госдумаҕа «Доруобуйа харыстабылын туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла оҥоһулла сылдьарын бэлиэтиибит. Тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһин ааптардарыттан биирдэстэринэн Саха сирин парламена буолар.
Сэлии муоһун хостооһуну бэрээдэктээһиҥҥэ эмиэ өрөспүүбүлүкэ парламена Госдумаҕа бэйэтин сокуоҥҥа көҕүлээһинин киллэрбитин бэлиэтиибин.
Ил Түмэн судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарыгар этиилэрэ, туруорсуулара дириҥник, ыллыктаахтык толкуйдаммыттарынан, ылыннарыылаахтарынан уратылаах буолалларын, киин сир билинэрин бэлиэтиибин.

* * *

Онон Ил Түмэн өрөспүү­бүлүкэтин, норуотун көмүскүүр, туруулаһар, сокуон туолуутун ирдиир боломуочуйаларын күн бүгүнүгэр диэри чиэстээхтик илдьэ сылдьара үөһэ суруллубуттан ырылыччы көстөн кэлэр дии саныыбын.