“Кэннибит кээнчэ да буоллун” диэбэттэрин туһугар

Бырамыысыланнас хампаанньалара тулалыыр эйгэбит этэҥҥэ буоларыгар кыһаллыахтара

Билиҥҥитэ сир баайын хос­тоо­һунунан дьарыктанар тэрилтэлэр сүрүннээн “Сир аннын туһунан” (“О недрах”) РФ сокуонунан салайтаран үлэлииллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) Саха сиригэр үлэлиир бырамыысыланнай тэрилтэлэр экологияны харыстыырга уонна социальнай өйөбүлгэ эппиэтинэстэрин үрдэтэр сыалтан “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үгэс курдук олорор уонна үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар сирдэригэр этнологическай экспертиза туһунан” СӨ сокуонун, 2016 сыллаахха Экологическай доктринаны таһаарбыта, 2017 сылтан “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уопсастыбаннай экологическай хонтуруол туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуона үлэлээбитэ, билигин “Саха сиригэр үлэлиир сир баайын хостооһунунан дьарыктанар тэрилтэлэр эппиэтинэстэрин туһунан” сокуон барыла оҥоһуллар.

Сэтинньи 8 күнүгэр буолбут парламент истиилэригэр Саха сиригэр үлэлиир бырамыысыланнай хампаанньалара тулалыыр эйгэҕэ уонна нэһилиэнньэ иннигэр социальнай эппиэтинэстэрин туһунан иһитиннэрии оҥордулар.

Сир баайын 227 тэрилтэ хостуур

Саха сиригэр сир баайын хостооһун үлэтин туһунан иһитиннэриини СӨ геологиятын уонна бырамыысыланнаһын миниистирэ Андрей Панов оҥордо. Кини дакылаатыттан сүрүн түгэннэри бэлиэтиибит.
Саха сиригэр алмааһы, көмүһү, ньиэби, гааһы, гаас конденсатын, таас чоҕу, сир аннынааҕы ууну уонна да атын сир баайын хостууллар.
Алмаас хостооһунунан “АЛРОСА” АК, “АЛРОСА-Ньурба” ААУо, “Анаабыр алмаастара” АУо, “Нижне-Ленское” АУо дьарыктаналлар. Көмүһү 10 тэрилтэ, таас чоҕу 2 тэрилтэ , ньиэби 11 тэрилтэ, сурьманы 2 тэрилтэ хостууллар.
2017 сыл 9 ыйдааҕы дааннайынан 9478,06 кг кыһыл көмүс, 5219,2 кг үрүҥ көмүс, 26577 тыһ. карат алмаас, 7582,028 тонна ньиэп, 2232,878 мөл. куб. м айылҕа гааһа, 80,380 тыһ. тонна гаас конденсата, 9100,9 тыһ. тонна чох, 5166,64 тонна сурьма хостоммут.
Бүгүҥҥү туругунан сир баайын хостууру көҥүллүүр 1046 лицензия бэриллибит. Күндү металларга – 347 лицензия, күндү тааска – 77, чоххо – 23, сиртэн хостонор атын баайга – 27, минеральнай ууга – 7 уонна атын сиртэн хостонор туһалаах баайга – 488 лицензия бэриллибит.
Саха сиригэр уопсайа 277 тэрилтэ сир баайын хостуур, онтон 30 тэрилтэтэ биллэр, улахан бырамыысыланнай хампаанньалар буолаллар.

Ханнык кэһиилэр тахсалларый?

СӨ айылҕа харыстабылын миниистирэ Сахамин Афанасьев экологияны харыстааһыҥҥа ыытыллар үлэлэр тустарынан кэпсээтэ. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ территориятын 49%-гар экология туругун кэтээн көрүү үлэтэ ыытыллыбыт. Уу хаачыстыбатын 700 пууҥҥа бэрэбиэркэлииллэр. Ол иһигэр ньиэби, чоҕу, көмүһү, алмааһы хостуур бырамыысыланнай эбийиэктэр дьайыахтарын сөп сирдэрин бэрэбиэркэлээбиттэр.

Судаарыстыбаннай экологическай кэтэбил чэрчитинэн 2015 сылтан 2017 сылга диэри Саха сиригэр уопсайа 12753 хонтуруоллуур бэрэбиэркэ ыытыллыбыт. Ол түмүгэр 6933 тулалыыр эйгэ экологиятыгар сыһыаннаах сокуону кэһии тахсыбыта биллибит. Тэрилтэлэргэ кэһиини туоратар туһунан 2759 дьаһал бэриллибит, 45,7 мөл. солк. суумаҕа ыстараап суруллубут, тулалыыр эйгэҕэ оҥоһуллубут хоромньуну толуйарга 15,7 мөл. солк. суумаҕа ирдэбил бэриллибит. Бөдөҥ бырамыысыланнай хампаанньалар булт сиригэр-уотугар дьайыыларын түмүгэр, кыыл-сүөл ахсаана аччааһына биллибит. 2014 сылтан ыытыллыбыт бэрэбиэркэлээһин түмүгэр бултуур сиргэ-уокка 16 мөл. солк. суумаҕа хоромньу оҥоһуллубутун быһаарбыттар. 6,9 мөл. солк. ирдэһэн төлөтүллүбүт.
Сир баайын хостуурунан дьарыктанар бырамыысыланнай тэрилтэлэр оҥорор кэһиилэринэн ууну киртитиилэрэ, экология хонтуруолун ирдэбилигэр эппиэттээбэт докумуонунан сирдэтэн үлэлээһиннэрэ буолаллар эбит.
Бырамыысыланнай тэрилтэлэр тулалыыр эйгэҕэ оҥорор хоромньуларын хонтуруоллуур өссө биир биэдэмистибэнэн Росприроднадзор Саха сиринээҕи управлениета буолар. Биэдэмистибэ салайааччытын солбуйааччыта Сергей Сивцев иһитиннэрбитинэн, сир баайын хостуурга көҥүллүүр 447 лицензияны бэрэбиэркэлээбиттэрин түмүгэр 203 кэһии тахсыбыта биллибит. Ордук сири кытта үлэлээһин усулуобуйатын тутуспаттарыттан тахсар эбит. Бырайыак докумуонугар кэһиилээх үлэлииллэр, хостуохтаах сир баайын кээмэйин тутуспаттар, сир баайынан туһаналларын иһин төлөбүрдэрин кэмигэр төлөөбөттөр.
Росприроднадзор Саха си­ринээҕи управлениета 2014-2017 сс. бырамыысыланнай эбийиэктэр үлэлэрин бэрэбиэркэлээһин түмүгүнэн кэһиилэри туоратары ирдиир 214 дьаһал биэрбититтэн, 129 кэһии туоратыллыбыт. Росприроднадзор киин биэдэмистибэтигэр 39 эбийиэккэ бэрэбиэркэ түмүгүн ыыппыттар. Тулалыыр эйгэ харыстабылыгар судаарыстыбаннай ирдэбили толорботторун иһин бу тэрилтэлэр болдьохторун иннинэ үлэлэрин тохтотоллоругар этии ыыппыттар.

Этнологическай экспертиза туһунан сокуону – үрдүк таһымҥа

СӨ гражданскай уопсастыба сайдыытын миниистирэ Анатолий Бравин дакылаатыгар “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үгэс курдук олорор уонна үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар сирдэригэр этнологическай экспертиза туһунан” СӨ сокуонугар болҕомтону тарта.

— 2016 сыллаахха тө­рүт сир­дэригэр олорор уонна үгэс быһыытынан хаһаайыс­тыбаларынан дьарыктанар аҕы­йах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэригэр киирсэр хотугу улуустар 45 нэһилиэнньэлээх пууннарын кыраныыссаларын кытта быһыта охсуһар 35 сир быһаарыллыбыт. Бу үлэҕэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 17 мөл. солк. ороскуоттаммыт. Манна даҕатан эттэххэ, аҕыйах ахсааннаах төрүт хотугу норуоттар хаһаайыстыбаннай субъектары, ол иһигэр сир баайын хостуурунан дьарыктанар хампаанньалары кытары алтыһыылара “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үгэс курдук олорор уонна үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар сирдэригэр этнологическай экспертиза туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонунан салайыллар. Сокуон 2010 сыл муус устар ыйыттан үлэлээбитэ. Билиҥҥитэ бырамыысыланнас хампаанньаларын 10 бырайыага этнологическай экспертизаны үтүө түмүктээх ааспыт. Экспертиза түмүгүнэн бырайыактар олоххо киирэллэригэр олохтоох нэһилиэнньэҕэ оҥорор хоромньуларын кээмэйэ биллибит. Бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ 2017 сылга диэри муниципальнай тэриллиилэргэ 65 мөл. солк. толуйбуттар. Икки хаһаайыстыбалаах субъект экспертиза түмүгүнэн толуйуохтаах төлөбүрдэрин хойутаппыттар. Кэлэр сылларга Алдаҥҥа, Кэбээйигэ, Булуҥҥа, Мирнэйгэ, Нерюнгрига, Өлөөҥҥө үлэлиир хаһаайыстыбаннай субъектар 7 бырайыактарыгар этнологическай экспертиза ыытыллара былааннанар.
Иһитиннэриитин түмүгэр Анатолий Бравин этнологическай экспертиза туһунан СӨ сокуонун федеральнай таһымҥа таһаарар тоҕоостооҕун, “Сир аннын туһунан” РФ сокуонугар төрүт дьарыктарынан олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар сирдэригэр этнологическай экспертиза ыытар туһунан эбии киллэрэр табыгастааҕын бэлиэтээтэ.

Бырамыысыланнас хампаанньаларын эппиэтинэстэрин туһунан

Парламент истиилэригэр бөдөҥ бырамыысыланнас хампаанньаларын бэрэстэбиитэллэрэ Саха сирин территориятыгар үлэлииллэригэр сүгэр эппиэтинэстэрин туһунан иһитиннэрии оҥордулар.

“Сургутнефтегаз” ААУо генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Александр Оглы:

— 2016 сылга “Сургутнефтегаз” ААУо Илин Сибииргэ ньиэптээх алта сиргэ үлэтин саҕалаабыта. Онтон биирдэстэрэ – Талакаан. “Сургутнефтегаз” Саха сирин учаастактарыгар үлэлиирин көҥүллүүр 20 лицензиялаах. Онтон 3 лицензията углеводороднай сырьену көрдөөһүҥҥэ, 17 – сир баайын хостооһуҥҥа. 2016 сыллаахха 14 учаастакка сир баайын үөрэтэр, көрдүүр үлэлэр ыытыллыбыттар, 5 учаастакка хаһыы үлэтэ саҕаламмыт.
Хампаанньа сылын аайы айылҕа харыстабылын үлэтин үбүлүүр. 2016 сылга бу хайысхаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2,05 млрд. солк. ыытыллыбыт. “Экология” бырагырааманан хампаанньа салгыны, сир, уу ресурсаларын харыстыыр үлэлэри ыытар, оҥорон таһаарыы тобохторун тулалыыр эйгэҕэ хоромньуну аҕалбат курдук суох оҥорорго кыһаллар, тулалыыр эйгэ экологическай туругун чинчийэр, бырамыысыланнас айылҕаҕа хоромньутун кыччатар аныгылыы технологияны киллэрэр. 2016 сылга Саха сиригэр уу эбийиэктэригэр инвестицията 416 мөл. солк. тэҥнэспит.
2016 сылга Саха Өрөспүү­бүлүкэтин территориятыгар баар лицензиялаах 20 учаастакка икки көрүҥүнэн экологическай мониторинг ыытыллыбыт – тулалыыр эйгэ көрдөрүүлэригэр уонна эбийиэктэр оҥоруон сөптөөх техногеннай дьайыыларыгар.
“Сургутнефтегаз” ААУо Саха сиринээҕи 20 эбийиэгэр 9 тыһ. курдук киһи үлэлии сылдьар, онтон 30% олохтоох дьон буолар. Сылын ахсын исписэлиистэри тус сыаллаах үөрэтии бырагырааманан орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар эдэр дьону үөрэтиигэ направление биэрэр. 2016 сылга 1709 устудьуон үөрэммит.

“ЯТЭК” ААУо толорооччу дириэктэрэ Александр Смирнов:

— “ЯТЭК” хампаанньа Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар үлэлииргэ көҥүллүүр 4 лицензиялаах. Саха сирин киин улуустарын гааһынан хааччыйар соҕотох хампаанньанан буолар. Экологическай хонтуруол оҥоһуллар, ордук уу уонна оҥорон таһаарыы тобохторун тулалыыр эйгэҕэ хоромньута суох оҥорорго үлэ ыытыллар. “ЯТЭК” тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа бырагырааматынан 2017-2019 сс. Кыһыл Сыырга уу састаабын биологическай ыраастааһын станциятын бырайыагын оҥорон киллэрии буолар.

“Восток Инжиниринг” ХЭУо салайар дириэктэрэ Сергей Сергеенко:

— “Восток Инжиниринг” ХЭУо Өлөөн сэлиэнньэтигэр регистрациялаах. Хампаанньа Өлөөн эбэҥки национальнай оройуонун уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кытары социальнай-экономическай сайдыыга үлэлэһэр туһунан сөбүлэһии түһэрсэн үлэлиир. 2015 сылтан нолуогунан төлөбүрэ 42 мөл. солк. тэҥнэспит. Өлөөн улууһугар аһы-үөлү уонна тутуу матырыйаалын тиэрдиигэ үлэлэһэр.
Аһымал бырагырааманан олохтоох оҕо айар бөлөхтөрө куонкурустарга айанныылларыгар көмө оҥорор. Өлөөҥҥө уонна Эдьигээҥҥэ оскуолалар өрөмүөннэригэр көмөлөспүт, олохтоохтор доруобуйаларын бэрэбиэркэлээһини тэрийбит, национальнай култуураны өйүүр сыаллаах “Табаһыттар күннэрэ” бырааһынньыкка көмө оҥорбут.

“Газпром добыча Ноябрьск” ХЭУо тулалыыр эйгэ харыстабылыгар отделын начальнига Татьяна Тепловая:

— “Газпром добыча Ноябрьск” ХЭУо Ленскэй уонна Мирнэй оройуоннарыгар үлэ ыытар. Чайаанда сиригэр үлэлиир лицензиялаах. Хампаанньа эбийиэктэрэ баар сирин экологическай туругун ыйын аайы хонтуруоллуур. Бэдэрээччиттэргэ тулалыыр эйгэни харыстааһын өттүнэн ирдэбиллэр оҥоһуллаллар. Ол курдук, 2017 сылга 9 ый иһигэр 110 бэрэбиэркэ оҥоһуллубут, 268 кэһии тахсыбытын быһаарбыттар, онтон 233-һэ туоратыллыбыт.
Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин, өрөспүүбүлүкэ тустаах научнай кииннэрин кытары Чайаанда учаастагын сирин-уотун, салгынын уонна уутун мониториныгар үлэ ыытар. Ол түмүгэр көрдөрүүлэр нуорматтан тахсыбатахтара биллибит. Оҥорон таһаарыы тобохторун харайыы үлэтэ уустук. Ленскэй оройуонун 70 тыһ. кв. км тайаан сытар сиригэр биир эрэ полигон баар. Доруобуйаҕа буортулаах тобохтору харайыы эбийиэгэ суох. Ол иһин инникитин хампаанньа бу курдук тобохтору харайар эбийиэк тутар былааннаах. 2018 сыл сайыныгар бу эбийиэк бастакы түһүмэҕэ олоххо киирэрэ былааннанар. 370 тыһ. тонна тобоҕу харайар полигон үлэлиэҕэ.

Василий Кононов хаартыскаҕа түһэриилэрэ.