Кэскилбитин түстүүр сүдү докумуон ылылынна

Ил Түмэн уочараттаах төрдүс пленарнай мунньаҕар бастакынан өрөспүүбүлүкэбит сайдыытын мэктиэлиир, нэһилиэнньэ олоҕун тупсарарга туһаайар биир саамай сүрүн докумуону – өрөспүүбүлүкэ 2030 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыытын, салгыы 2050 сылга диэри туһаайыллыбыт сыалын быһаарар Стратегияны бүтэһик ааҕыыга ылыннылар. Сокуон барылын өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана көҕүлээн киллэрбит.

Докумуон ис хоһоонун СӨ Быра­быыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Стручков билиһиннэрдэ. Билэргит курдук, бу докумуону 2016 сылтан саҕалаан былаас бары таһымыгар ырыппыттара. Улахан научнай үлэ оҥоһуллубут, олох-дьаһах ханнык эйгэлэригэр, үлэ-хамнас ханнык салааларыгар болҕомто бастакынан ууруллуохтааҕын быһаарбыттар. Биллэн турар, Стратегияҕа бырамыысыланнас, социальнай эйгэ бары араҥата, тыа хаһаайыстыбата, тутуу, транспорт, сибээс, атыы-эргиэн, араас өҥө барыта хабыллыбыт.  “Докумуон өрөспүүбүлүкэбит бигэтик сайдарын туһунан сүдү идеяны саҕар. Ол аата билигин бу үлэни ыытан, кэлэр көлүөнэ уйгулаах олохтоох буоларын мэктиэлиибит”, — диэн вице-премьер эттэ. Стратегия докумуона өрөспүүбүлүкэҕэ баар хаһаайынныыр субъектары кытары оҥоһуллубут, манна бөдөҥ хампаанньалар үлэлэрин уһун кэмнээх былааннара учуоттаммыт. Алексей Стручков докумуон уопсастыбанньыктары, хаһаайынныыр субъектар бэрэстэбиитэллэрин, экспердэри кытыннаран оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. “Барылы уопсай дьүүллэһиигэ өрөспүүбүлүкэ бары муниципальнай оройуоннарын нэһилиэнньэтэ кытынна. Ол курдук, докумуон барылыгар 1042 бэлиэтээһин уонна этии, ол иһигэр 527 этии улуустартан киирбит. Докумуонтан дьон тугу күүтэрин туһунан санааларын билээри социологическай ыйытык ыытыллыбыт, докумуоҥҥа учуоттаммыт, ыйытыкка өрөспүүбүлүкэни барытын  хабан туран 2 тыһ. киһи кыттыбыт”, — диэтэ Алексей Стручков.

Вице-премьер Стратегия до­кумуона үрдүкү таһымҥа көрүллүбүтүн туһунан иһитин­нэрдэ. Ол курдук,  Стратегия докумуонун барыла Россия Федерациятын экономика сайдыытын, үөрэх, наука, Уһук илин сайдыытын, доруобуйа харыстабылын, социальнай харыстабыл уонна үлэ, айылҕа харыстабылын уо.д.а.  министиэристибэлэригэр сөбүлэһиннэриигэ ыытыллыбыт.  РФ ситэриилээх былааһын уорганнара өрөспүүбүлүкэ Стратегиятын докумуона РФ стратегическай былааннааһын докумуонун сыалын-соругун кытары сөп түбэһэрин бэлиэтээбиттэр. Ол курдук, былырыын ыам ыйыгар өрөспүүбүлүкэ Стратегиятын барылын бигэргэппиттэр.

Алексей Стручков иһитин­нэриитин кэнниттэн норуот депутаттара чуолкайдыыр ыйытыылары биэрдилэр. Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуок уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев өрөспүүбүлүкэ Баһылыгыттан Дьокуускайга үлэлиир алмааһы атыылыыр тэрилтэ (ЯПТА) дьылҕатын туһунан ыйытта. Кини сортировканан, экспертнай сыанабылынан, чочулла илик алмааһы атыылааһынынан дьарыктанар тэрилтэни Владивостокка көһөрөр туһунан боппуруос тура сылдьыбытын санатта. Айсен Николаев ЯПТА-ны кытта икки тэрилтэ эрэ бастайааннайдык үлэлиирин эттэ, алмааһы сортировкалыыр тэрилтэни оннунан хаалларар уонна сайыннарар туһуттан ювелирнай бырамыысыланнаһы сайыннарарга үлэ барыахтааҕын бэлиэтээтэ. Ол гынан баран, ЯПТА-ны Владивостокка көһөрөр туһунан боппуруос турбатын эттэ.

Вице-спикер Виктор Губарев Стратегия докумуонугар дьадайыы таһымын 8% диэри, үлэтэ суох буолууну 5,3% диэри кыччатар туһунан этиллибитигэр быһаарыы көрдөөтө. Алексей Стручков билигин нэһилиэнньэ дьадайыытын көрдөрүүтүн 19,5%, ол эбэтэр икки төгүл аччатар, кыаллар буоллаҕына, онтон да салгыы бу көрдөрүүнү аччатар туһунан сорук турарын эттэ.

Норуот депутата Михаил Эверстов хоту Үөһээ Дьааҥыга тыын суолталаах “Яна” суола хаһан тутулларын ыйытта. Маныаха вице-премьер былааҥҥа баар диэн чопчу күнүн-дьылын ыйбакка хоруйдаабытын, норуот депутата астыммата.  Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова искэн ыарыытын эмтиир өрөспүүбүлүкэтээҕи диспансер иккис уочарата хаһан үлэҕэ киириэҕин ыйытта (бастакы уочарата сотору аһыллара кэтэһиллэр). Маныаха Алексей Стручков чопчу даатаны эттэ – 2021 сылга тутуллан бүтүөхтээх.

Ыйытыылар түмүктэм­мит­тэрин кэннэ, депутаттар Стратегия докумуонун туһунан санааларын эттилэр. Виктор Федоров олохпут кэлэр 50 сылларын хабар сүдү докумуоҥҥа киччэллээхтик сыһыаннаһарбыт, ол эбэтэр сири-уоту, айылҕаны харыстааһыҥҥа улахан болҕомто ууруллара тоҕоос­тооҕун туһунан эттэ. “ХХ үйэ “айылҕаттан төһө кыалларынан элбэҕи ылыахха” диэн лозунунан ааспыта, оттон ХХI үйэҕэ айылҕаттан туһанар эрэ аакка сылдьарбытыттан аккаастаныахха!  Улуу эбэлэрбитин — Өлүөнэни, Индигирканы, Халыманы, Дьааҥыны харыстыырбыт уолдьаста. Сирбитин-уоппутун харыстыыр национальнай идеялаах буолуохтаахпыт.  Биллэн турар, Стратегия докумуонун бүгүн ылыныахпыт, ол эрээри салгыы бу докумуон ис хоһоонун чочуйуу, эбии-сабыы үлэтэ барыаҕар эрэнэбин, ол иһин тустаах оробуочай бөлөх тэрийиэххэ диэн этиилээхпин”, — диэтэ.

Виктор Губарев Стратегия докумуонугар судаарыстыбабыт ханнык тутулугар тиийиэхтээхпит чопчуламматаҕын ыйда. Маны таһынан кини үлэ хаамыыта арылхайдык көстөрүн курдук, сылын аайы Стратегия соруктара олоххо хайдах киирэн иһэллэрин туһунан отчуот ыытыахха диэн этиилээх.

Елена Голомарева Арктическай зонаҕа өрөспүүбүлүкэ 5 оройуонун эрэ киллэрбиттэрин, эбии 8 оройуону киллэриэхтээхтэрин санатта. “Стратегия докумуонун өйүүбүн, ол эрээри хотугу улуустарга туһуламмыт үлэни өссө сүрүннээн биэриэххэ наада”, — диэтэ.

Максим Березин докумуону өйөөтө уонна бөдөҥ инвестордары тардар соруктарбыт эмиэ далааһыннаах буолуохтаахтарын бэлиэтээтэ.

Санаалар этиллибиттэрин кэннэ Ил Дархан Айсен Николаев Стратегия докумуонугар олоҕурбут биэс ыйаахха илии баттаабытын, бу ыйаахтар олоххо киирэллэригэр үлэ ыытыллан эрэрин туһунан иһитиннэрдэ.

Түмүк тылга Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев Стратегия докумуонун ис хоһооно сотору-сотору уларытыллыбатын, ол эрээри оробуочай бөлөх тэрийэн, салгыы үлэ барыахтааҕын бэлиэтээтэ. “Биллэн турар, бу бүгүҥҥү ылыллыбыт Стратегия докумуонун төрүккэ ылабыт”, — диэтэ.

Улахан   сыралаах үлэни   ирдээбит бюджет   ылылынна

Иккиһинэн, «2019 сылга уонна былааннаммыт 2020-2021 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын көрдүлэр. Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуок уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев иһитиннэрии оҥордо. Кини сокуон барыла үгүс ырытыыны, көннөрүүнү ааспытын бэлиэтээтэ — уопсайа 600 көннөрүү киирбит. Түмүгэр бу курдук сыыппаралардаах буолбут:  2019 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһын 20 млрд 811 мөл. солк. улаатыннарбыттар. Оттон билгэлээһининэн, 2019 сылга судаа­рыстыбаннай бюджет дохуоттаах чааһа 201 млрд 53 мөл. солк., ороскуоттаах чааһа 202 млрд 188 мөл. солк., дефицитэ — 1 млрд 135 мөл. солк. тэҥнэспит. Былааннаммыт 2020 сылга дохуот уопсай кээмэйин 172 млрд 742 мөл.солк., ороскуотун 173 млрд 742 мөл.солк. быспыттар. 2021 сылга судаарыстыбаннай бюджет дохуоттаах чааһа 177 млрд 960 мөл. солк., ороскуоттаах чааһа 178 млрд 960 мөл.солк. буоларын сабаҕалаабыттар. Бу сылларга дефицитэ 1 млрд солк. таһымыгар сылдьыаҕар эрэнэллэр.  Ол курдук, көннөрүүлэр түмүгэр үөрэх салаатыгар үбүлээһини 599 мөл. солк., тыа хаһаайыстыбатын салаатын  үбүлээһини 503 мөл. солк., тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа — 233 мөл. солк, дьиэ тутааччылартан эмсэҕэлээбиттэргэ — 150 мөл. солк., элбэх оҕолоохторго бэриллэр учаастактар инфраструктураларыгар — 400 мөл. солк. эппиттэр.

Бюджет  туһунан сокуон барылын бүтэһик ааҕыыга ылыах иннинэ биир эрэ этии киирдэ. Норуот депутата Павел Петров аччыгый авиация үбүлээһинигэр тохтоото, эбии сөмөлүөттэри атыылаһар тоҕоостооҕун эттэ.

Ити этиини сөптөөҕүнэн ааҕан, норуот депутаттара «2019 сылга уонна былааннаммыт 2020-2021 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын бүтэһик ааҕыыга ылыннылар.