Кыргызстан Президенэ Алтаай тыллаах норуоттарга туһаайыы оҥордо

Алмазбек Шаршенович форум пленарнай чааһыгар алтаай цивилизацията киһи аймах историятыгар биһиги эрабыт инниттэн орто үйэлэргэ дылы дириҥ суолу-ииһи хаалларбытын, Манаас курдук киһи аймах тылынан культуратын кылаан чыпчаалын айбытын, кини төрөөбүт дойдуну таптааһын, бэриниилээх буолуу, сатаан көмүскэнии уонна доҕордуу буолуу тыына билигин ордук суолталааҕын анаан-минээн бэлиэтээтэ. Алтаай киһи аймах үөскээбит биһигэ, история уонна культура кэрэһитэ буоларын, былыргы быраман дьылларга биир төрүттээх, биир культуралаах, биир тыллаах этностар бытанан, сорохтор өссө сириэдийэн сайдан, сорохтор симэлийэн, хардарыта дьайсан, байытыһан, күн бүгүн тус туһунан дьылҕалаах норуоттар буолан тиийэн кэлбиттэрин, билиҥҥи кэмҥэ алтаай цивилизациятын бары өттүнэн дириҥник үөрэтэн-чинчийэн, бүгүҥҥүнү уонна сарсыҥҥыны сыһыары тутан кэлэр кэскил, ил-эйэ түстэниэхтээҕин туһунан судаарыстыба, өрөспүүбүлүкэ салайааччылара аан дойдуттан мустубут улахан учуонайдарга туһаайан эттилэр-тыыннылар.

Форумҥа Россия билимигэр киэҥник биллэр лингвист, РНА чл.корр. А.В.Дыбо, биллиилээх алтаист, профессор Н.И.Егоров, МГУ Орто Азия уонна Африка институтун Киин Азия уонна Кавказ дойдуларын кафедратын сэбиэдиссэйэ Ж.С.Сыздыкова, Хакасияттан этнограф, профессор В.Я.Бутанаев, Алтаайтан Россия суруйааччыларын бырабылыанньатын сэкирэтээрэ Б.Я.Бедюров, итиэннэ Казахстантан, Кыргызстантан ааттаах-суоллаах академиктар, профессордар кытыннылар.

Саха сирин делегациятын Александр Жирков салайда

Саха сириттэн бу дьоһуннаах форумҥа үс буолан кыттыыны ыллыбыт — Ил Түмэн спикерэ А.Н.Жирков, Гуманитарнай чинчийии институтуттан этнограф В.В.Ушницкай уонна мин. Александр Николаевич Кыргызстан Президенэ А.Ш.Атамбаевы кытта сирэй билсэр, атах тэпсэн олорон тэҥҥэ кэпсэтэр эбит. Быйыл спикер көҕүлээһининэн Саха сиригэр Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин литературатын, культуратын уонна искусствотын күннэрэ ыытыллыбыттара. Делегацияны салайан кэлэ сылдьыбыт Кыргызстан Президенин сүбэһитэ М.А.Карыбаева Александр Николаевичка хаста да туһулаан махтанарын иһиттим. Кыргызтар Саха сиригэр кэлэ сырыттахтарына, Москваҕа тэҥҥэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин литературатын уонна искусствотын күннэрэ буолбута. Россия Президенэ В.В.Путин Кремльгэ анаан прием оҥорбута. Онуоха А.Н.Жирков ыҥырыллан кыттыыны ылбыта. Бу кэмҥэ Кыргызстан Президенэ А.Ш.Атамбаев Алтаай цивилизациятын форумугар Саха сириттэн кыттыыны ыларга официальнай ыҥырыы оҥорбута.
Александр Николаевич форум пленарнай мунньаҕар Алмазбек Атамбаев кэнниттэн Башкортостан баһылыга Рустэм Хамитовы, Татарстан Президенын Рустам Миннихановы сэргэ тыл эттэ. Кини чахчы да анал үөрэхтээх историк, судаарыстыбаннай таһымнаах салайааччы быһыытынан тыл эппитин форум кыттыылаахтара бэркэ сөбүлээн, сэҥээрэн иһиттилэр. Хас да дойду делегацияларын учуонайдара «биһиэхэ кини курдук чахчы норуотун духовнай культуратыгар, кэлэр кэскилигэр кыһаллар, туруулаһар салайааччы баара буоллар», – диэн ордугургуулларын эттилэр. Кыргызстан Президенэ Алмазбек Шаршенович түмүк тылыгар «Александр Николаевич эппитин курдук», – диэн хаста да бэлиэтээ­битин астына иһиттим.
Биһиги киһибит тыллыын-өстүүн, кэпсэтэрдиин-ипсэтэрдиин, өйдүүн-санаалыын, тутта-хапта сылдьарыныын, көрүҥнүүн атын дойдулар бастакы салайааччыларыттан туох да итэҕэһэ суох, өссө ордук да курдук көстөр эбит диэн бэлиэтээтим, астынным даҕаны.

Наука үлэһиттэрин санаалара биир

Форум пленарнай чааһыгар биллиилээх учуонайдар А.В.Ды­бо, В.Я.Бутанаев (Россия), Ерден Кажыбек (Казахстан), А.Асанканов (Кыргызстан), Чжон Бонсу (Корея) бэйэлэрэ үлэлии сылдьар тиэмэлэринэн лингвистика, история, культура боппуруостарыгар алтаистика проблемаларын туруордулар. Онтон үс секциянан тарҕаһан, 90-тан тахса дакылааты иһиттибит. Форум матырыйааллара эрдэ 988 стр. кинигэнэн тахсыбыт буолан, дакылаатчыттар алтаистикаҕа туох проблемалар баалларыгар тохтоон кэлии ученайдарга биэс-алта, олохтоохторго үс-түөрт мүнүүтэ иһинэн иһитиннэрии оҥорорго тыл биэрдилэр. Онон баар проблемалары сытыытык туруоран бэрт тэтимнээхтик барда.

Ордук латыыныскай алфавит тула кэпсэтиилэр буоллулар. Түүр тыллаах СНГ дойдулара латыыныскай алфавикка киирэллэрэ быһаарыллар кыахтаах буоллаҕына, Россияҕа олорор норуоттарга уустуктардаах буолан тахсар эбит. Чуваш лингвиһэ Н.И.Егоров тыл – судаарыстыба төрдө буолар, онон алтаай тыллаах норуоттар историяларын, культураларын, итэҕэллэрин үөрэтэргэ тыл этимологиятын, дорҕооннор, лексика матырыйаалларын, кинилэр уларыйан иһэр историяларын, сокуоннарын наука өттүнэн дириҥник үөрэтэр наадалааҕын бэлиэтээтэ. Кини историческай хайысхалаах үөрэхтэргэ тылы анал курс быһыытынан хайаан да киллэрэр наадалааҕын ыйда. Билигин тыл үөрэҕиттэн ыраах турар дьон саха тылын ханыылаһыыларын бэрт судургутук, ардыгар киһи күлүөн да курдук, быһааралларыттан сонньуйаҕын. Анал үөрэхтээх, үйэлэрин тухары наукаҕа бэриниилээхтик үлэлээбит лингвист учуонайдар тыл төрдүн-төбөтүн быһаарарга алтаай бөлөҕөр киирсэр түүр-монгол, урал-алтай, тоҥус-маньчжур, ааһа баран финно-угорскай тыллар, фонетикаларын, морфологияларын, лексикаларын тэҥнээн, ырытан чинчийэри туруорсаллар эбит.
Форумҥа алтайскай цивилизация историятын, норуоттар этногенезтэрин, этнографияларын, культураларын үөрэтиигэ уонна чинчийиигэ болҕомтолорун туһаайдылар. Маныаха биллиилээх археолог, профессор Ю.С.Худяков (Новосибирскай к.), А.К.Муминов (Турция), Ж.С. Сыздыкова (Москва), Б.М.Бабаджанов (Узбекистан) дакылааттара форум туруорар проблемаларыгар улахан суолталаах буоллулар. Дьокуускайтан этнограф В.В.Ушницкай Чыҥыс Хаан удьуордарын туһунан дакылаата кэрэхсэбили ылла. Василий Васильевич форуму көрсө Бишкек к. кыргызтар этногенезтэригэр аналлаах монографията тахсыбытын форум кыттыылаахтара бэркэ кэрэхсээн билистилэр, сахалар историческай наукалара инники күөҥҥэ сылдьарын бэлиэтээтилэр. Тэрийээччилэр этэллэринэн, Кыргызстан Президенэ тус бэйэтинэн ааҕан билсибитин уонна саха учуонайа форумҥа кыттарын туһунан туоһуласпыт. Онон, В.В.Ушницкай форумҥа ытыс үөһэ сырытта, кинигэлэрин баар дьоҥҥо бэлэхтэтэлээтэ, суруналыыстар киниттэн субу-субу интервью ыллылар.

«Манаас» уонна Олоҥхо – норуот тылынан айымньытын кылаан чыпчааллара

Кыргызтар, биллэн турар, «Манаастарын» олус үрдүктүк туталлар. Биһиги олоҥхобут курдук ЮНЕСКО киһи-аймах тылынан айымньытын кылаан чыпчаалын быһыытынан биллэриллэн турар аан дойдуга аатырар эпостарын сүрүн ис хоһооно төрүт түөлбэлэрэ Алтаай буоларын, киһи аймах үөскээбит биһигин курдук кэпсэнэр, Манаас түөрт уон киһилээх дружинатынаан (ол аата түөрт уон аҕа ууһун, эбэтэр норуотун кытта) өстөөх бииһин кытта дойдутун көҥүлүн туһугар эрдээхтик охсуһара кэпсэнэр. А.Н.Жирков көҕүлээһининэн «Манааһы» сахалыы, оттон кыргызтар «Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону бэйэлэрин тылларыгар тылбаастаан тураллар. Кыргыз манасчыттара олоҥхо тылбааһын үөрэтэн толорор буолан эрэллэрин туһунан суруйаллар. Кыргызтар биһиги олоҥхобутун ис сүрэхтэринэн ылынан дьонноругар-сэргэлэригэр тарҕаталлара махталлаах суол.

Кыргыз манасчыттара аан дойдуга аатырар «Манаастарын» өрө туталларын, харыстыылларын манасчыттар аан дойдутааҕы фондаларын толорооччу дириэктэрэ Т.А.Бакчиев сэһэргиир. Кини бэйэтэ уһулуччулаах толорооччу, быйыл сайын Дьокуускай к. ыытыллыбыт эпоһы толорооччулар аан дойдутааҕы фестивалларыгар ситиһиилээхтик кыттан, лауреат үрдүк аатын ылбыта. Кини кэпсииринэн, манасчыттар кинигэттэн бэлэм тиэкиһи үөрэппэттэр, бэйэлэрэ хас да сыл дьарыктанан, тута хоһуйан толорорго дьулуһаллар эбит. Бары да турукка киирэн толорору сатыыллар эбит. Талантаалы Алымбекович тэрийиитинэн сэттэ күннээх түүн «Манаастан» толорууга икки төгүл куонкурус ыытыллыбыт. Сүрүн ирдэбил бэриллибит тиэмэни үгэһи тутуһан, хааһахтан хостоон эрэр курдук толоруохтаахтар эбит. Т.А.Бакчиев этэринэн, С.Каралаев, С.Орозбеков курдук уһулуччу талааннаах манасчыттар аһыылларыгар уонна утуйан ылалларыгар эрэ тохтоон ыйы мэлдьи толороллор эбит. Ону Манааска сүгүрүйээччилэр бэркэ сэргээн истэллэрин бэлиэтииллэр. Былыр биһиги талааннаах олоҥхоһуттарбыт эмиэ үс үйэлээх олоҥхону ыйы ыйдаан толороллорун туһунан В.Л.Серошевскай бэлиэтээн суруйбута баар. Билиҥҥи биһиги олоҥхоһуттарбыт олоҥхо баай-талым тылын, олук хоһооннорун, дириҥ ис хоһоонун туһанан толорорго дьулуһуохтаахтар, итиэннэ ону сатаан истэр эйгэ баар буолуохтаах.

Бииргэ үлэлииргэ ыҥырыы

Форум пленарнай чааһа Президент резиденциятыгар, онтон секциялар Иссык-Кульга баар иккис нүөмэрдээх резиденциятыгар буолла. Форум түмүгэр «Алтайская цивилизация и родственные народы алтайской языковой семьи» диэн декларацияны ылынныбыт. Маныаха Алтаай киһи аймах үөскээн тахсыбыт биһигэ буоларынан тыһыынчанан сылларга биһиги норуоттарбыт историялара, культуралара, тыллара хардарыта дьайсан, байытыһан кэлбиттэрин билиҥҥи киэҥ хабыылаах сайдыы, уларыйыы-тэлэрийии үйэтигэр доҕордуу, эйэлээх буоларга, төрүт үгэстэргэ, культураҕа, тылга харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга дьулуһуу хайаан да баар буолуохтааҕын биир санаанан бэлиэтээтилэр. Дьэ, ол иһин Алтаай цивилизациятын киинин, аан дойдутааҕы научнай киин институтун, фондатын тэрийэр наадалааҕын ыйдылар.
Форум кыттыылаахтара «Көс олохтоох цивилизация» музейа аһыллыытын сиэригэр-туомугар кытынныбыт. Президент А.Ш.Атамбаев музей Алтаай цивилизациятын тыһыынчанан сыллаах историятын кэрэһилээн көрдөрөргө эрэнэрин эттэ. Хас биирдии норуот, улаханыттан кыратыттан тутулуга суох, бэйэтин олорон ааспыт историятын, баай культуратын көрдөрөр киин буолуохтааҕын, Татарстан, Башкортастан Президеннэрэ бэйэлэрин норуоттарыгар аналлаах Моҕол ураһаларын туруоруох буолбуттарыгар махтанна. Билиҥҥитэ комплекс биир дьиэтэ тутуллан биһиги баарбытыгар аһылынна. Онтон татаардар, башкирдар, казахтар, узбектар, кыргызтар сайыҥҥы ураһаларыгар материальнай культураларын, таҥастарын-саптарын, астарын быыстапкатын көрдөрдүлэр. Корея уонна Саха сирэ биир ураһаҕа кыттыгас оҥорбуттар. Кыргызстаҥҥа олорор саха кыргыттара, аҕыйах да буоллаллар, астарын, чорооннорун, туттар тэриллэрин уонна ас арааһын тардыбыттар. Профессор В.Я.Бутанаев туустаммыт балыгы сиэн үөрдэ-көттө. Мин кымыспын иһэн астынным. А.Н.Жирков Алмазбек Шаршеновиһы анаан ыҥыран, саха лэппиэскэтин амсатта. Сахалар да бу саҥа аһыллыбыт музейга олоҥхоҕо хоһуллар Моҕол ураһаны туостан таҥан туруораллара буоллар дии санаатым.

Түмүктээн эттэххэ, Кыргызстан Президенэ А.Ш.Атамбаев норуотун биир санааҕа түмэр, олорон ааспыт баай историятын, культуратын аан дойдуга көрдөрөр, атын уруулуу норуоттары кытта иллээхтик-эйэлээхтик, өйдөһөн олорор баҕаттан аан дойду таһымнаах форуму тэрийэн ыытта уонна маныаха норуоттары түмэр, сүрүннүүр улахан соругу ылынна. Быһатын эттэххэ, Бишкек түүр-монгол, тоҥус-маньчжур, урал-алтай, ааһа баран финно-угорскай, тыллаах норуоттары, улаханыттан кыратыттан тутулуга суох, бары бииргэ түмсэн үлэлииллэригэр ыҥырда, маныаха, туох ханнык иннинэ, наука эйгэтин дьоно форумнарга, научнай конференцияларга, бэйэлэрин институттарыгар, научнай-культурнай кииннэригэр уруккуну уонна билиҥҥини ситимнээн үөрэтэллэрэ, норуоттарыгар тиэрдэллэрэ наадалааҕа көстөр.

В.В. Илларионов,
ф.н.д., профессор,
Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин
культуратын туйгуна

2017 с. от ыйын 26 күнэ.