Оҕо — олох тутаах сыаннаһа

Пленарнай мунньах бэбиэскэтигэр 46 боппуруос киирэн сылдьар. Бэбиэскэни дьүүллэһиигэ хас да дьокутаат эбии боппуруостары киллэрэри туруорса сырыттылар. Ол курдук, Егор Жирков парламент сокуону оҥорор уорган буоларын таһынан, өссө бэрэстэбиитэллээх былаас буоларын быһыытынан, «араас» дэнэр боппуруостары бүгүҥҥү бэбиэскэҕэ киллэрэргэ этиитэ кыайан ааспата. Виктор Губарев «сэрии сылларын оҕолоро» сокуон барылын киллэрэргэ этиитэ эмиэ итинник дьылҕаланна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2014 сыллааҕы судаарыстыбаннай бюджета туолуутун туһунан отчуоту үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо. 2015 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, судаарыстыбаннай бюджет дохуоттаах чааһыгар нолуоктан, нолуок буолбатах дохуоттан уонна төлөбүрэ суох киирииттэн 155216065 тыһ. солк. харчы киирбит. 2014 сыл түмүгүнэн 76378874,2 тыһ. солк. нолуок дохуота киирбит. Иннинээҕи сыл туһааннаах кэмин кытта тэҥнээтэххэ, нолуок дохуотун киириитэ 19291890,1 тыһ. солк. улааппыт. Судаарыстыбаннай бюджет дохуоттаах чааһын үөскэтэр сүрүн нолуоктарынан буолаллар: тэрилтэлэр барыстарын нолуога, физическэй сирэйдэр дохуоттарын нолуога, тэрилтэлэр баайдарын-дуолларын нолуога, туһалаах баайдары хостооһун иһин нолуок.

2014 сылга барыс нолуогун төлөөһүҥҥэ «Сургутнефтегаз» ААУо, «Транснефть» компания, «Северсталь» ААУо Нерюнгритааҕы филиала, «Газпром» ААУо, «Мечел», «Мегафон— «Интернэшнл», «Сахателеком» компаниялар мониторинынан хабыллыбыттар. Федеральнай таһымнаах предприятиелар барыстарын нолуогуттан 2013 сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар 7028107 тыһ. солк. киирбит буоллаҕына, 2014 сылга ити көрдөрүү 17320145 тыһ. солк. тэҥнэспит.

2014 сылга алмааһы хостооһун нолуогуттан бюджекка 12182450,4 тыһ. солк. киирбит. Чоҕу хостооһун нолуогуттан 255063,8 тыһ. солк. киирбит. Бюджет анабыла 67% туолбут, 123121,2 тыһ. солк. ситэ киирбэтэҕэ хостооһун былаана туолбатаҕынан уонна «Якутуголь» ХК төлөбүр киириитэ тардыллыбытынан быһаарыллар. Көмүһү хостооһун нолуога 1261567 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Бу суума иннинээҕи сыл туһааннаах кэминээҕэр 12%-нан эбэтэр 133118,0 тыһ. солк. улахан.

Судаарыстыбаннай бюджет 2014 сылга ороскуоттаах чааһа 166440191,2 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт 34 судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир. Олортон бэрт аҕыйахтарын ааттаталаатахха, СӨ доруобуйатын харыстабылын сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматын туолуута 2014 сылга 1873225 7,7 тыһ. солк. тэҥнэспит. Үөрэх судаарыстыбаннай бырагырааматын туолуута — 34682915,8 тыһ. солк. Гражданнары социальнай өйөөһүн судаарыстыбаннай бырагырааматын туолуута 13326738,4 тыһ. солк. тэҥнэспит. Гражданнары хаачыстыбалаах дьиэ-уот-хомунаалынай өҥөлөрүнэн хаачыйыыга уонна электроэнергетиканы сайыннарыыга 18426405,9 тыһ. солк. ороскуоттаммыт.

Дакылааччыкка боппуруоһу бастакынан Виктор Губарев биэрэр. «Алроса» АК акцияларын атыытыттан киирбит харчыттан хайа эрэ өлүүтэ сэмнэх буолбут эргэ дьиэлэри көтүрүүгэ барыахтаах этэ. Уус-Маайаҕа өрөспүүбүлүкэ таһыттан тиэллэн кэлбит ынах сүөһү өлө турарын туһунан ыйытар. Ааспыт сылга 6400 мөл. солк. харчы хаарбах дьиэни-уоту көтүрүүгэ уонна тутууга барбытын туһунан этилиннэ. Уус— Маайаҕа ынах сүөһү бэйэтэ буолбакка, төрүөҕүн өлүүтэ тахсыбытын туһунан ТХМ бэрэстэбиитэлэ эттэ. Дьиҥэр, ол сүөһү төрүөҕэ даҕаны өлөрө туох үчүгэйдээх буолуой. Ону ким да долоҕойугар тохтото барбата. Алина Винокурова, Иннокентий Васильев кылгас ыйытыыларыгар оннук харда бэрилиннэ.

2014 сыллааҕы судаарыстыбаннай бюджет туолуутун отчуотугар иккис дакылааты СӨ Счетнай палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Марков оҥорор. Счетнай палаата оҥорбут түмүгэ – 2014 сыллааҕы судаарыстыбаннай бюджет сүнньүнэн сөптөөхтүк туолбут. Парламент бюджекка, нолуокка, приватизацияҕа уонна бас билиигэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев сокуон барыла кэмитиэккэ дьүүллэһиини ааспытын, Ил Түмэн правовой управлениетын, борокуратуура уонна юстиция кэмитиэтин түмүктэрин ылбытын этэр.
Кэпсэтиигэ Егор Жирков, Владимир Федоров, Виктор Федоров кытталлар. Кыайан баһыламматах улахан суумалаах үбүлээһиннэр, Счетнай палаата докумуонугар, объек­тивнайдарыттан— субьективнайдарыттан тутулуга суох, ол кыаллыбатах биричиинэлэрэ чуолкайдык ыйыллыахтаахтарын туһунан бэлиэтээн этилиннэ. Куоластааһын түмүгүнэн, сокуон барыла бүтэһиктээх ааҕыыга ылыллар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Булгуччулаах мэдиссиинискэй страхованиетын территориятааҕы фондатын 2014 сыллааҕы бюджетын туолуутун туһунан отчуоту доруобуйа харыстабылын миниистирэ Александр Горохов оҥордо. 2014 сыллааҕы бу бюджет дохуота 20838785,1 тыһ. солк., ороскуота 20836678,8 тыһ. солк. бигэргэммит. Дохуота ороскуотун 2106,3 тыһ. солк. куоһарбыт.

Миниистиргэ ыйытыылары биэрдилэр. Виктор Губарев: «Уус-Куйга бөһүөлэгэр ФАП үлэлиир дьиэтэ суох, каадырын чааһыгар биир итинник ыарахан балаһыанньалаах олорор. Маныаха туох дьаһаллар ылыллалларый?»

— Уһук хотугу улуустарга, кырдьык, балаһыанньа ыарахан. Уус-Куйгаҕа балыыһаҕа сөптөөх дьиэни этэ сылдьыбыттара. Көрөн-истэн баран, быһаарыыны ылыахпыт.

— Эмтиир учреждениеларга атахха кэтэр бахилалар дьоҥҥо босхо бэриллиэхтээхтэр, — диир Алина Винокурова. — Нам улууһун эмин тэрилтэлэригэр бахилалар харчыга эрэ бэриллэллэр. Тоҕо?

— Босхо бэриллиэхтээхтэр. Тоҕо эһиэхэ харчыга бэриллэрин быһаарыстахха сатанар.
Евгения Михайлова: «БМС олохтуур тарыыптара ыстандаартарга сөп түбэспэттэр. Кылаабынай быраастар бары тарыып намыһаҕын туһунан этэллэр». «Бу сүрдээх ыарыылаах боппуруос буолар. Наар ыстандаарка сөп түбэһиннэрэн үлэлиир буоллахха, хайдахтаах да бюджет кыайан уйуо суоҕа. Ити этэр ыстандаартаргыт эҥкилэ суох оҥоһуулаах буолбатахтар. Кырдьык, мэдиссиинэ бары ыстандаартарынан биһиэхэ эмпит тиийэр буолбатах. Сорох ыстандаартар олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһиннэрэн, оҥоһуллуохтаахтар этэ», — диир миниистир. Александр Жирков ФАП-тарга сыһыаннаан бырагыраама ылыллыбытын, ол кэлэр сылга туолуо дуо диэн ыйытар. «Туолуоҕа», — диир миниистир.

Счетнай палаата бэрэссэдээтэлэ Егор Марков дакылаатын, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев хос дакылаатын кэнниттэн, куоластааһын түмүгүнэн, сокуон барыла ылыллар.

Оҕо быраабыгар боломуочунай Анна Соловьева 2014 сылга ыыппыт үлэтин-хамнаһын туһунан отчуоттуур. Боломуочунай дакылаатыгар элбэх сыыппаралар, чахчылар этилиннилэр. Оҕо төрөөһүнүгэр өрөспүүбүлүкэ Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка 1-кы миэстэҕэ сылдьар. Оҕо быраабыгар боломуочунай 20 уопсастыбаннай көмөлөһөөччүлэрдээх. Балаһыанньа быһыытынан кинилэр иккилии сыл үлэлии-үлэлии солбуйсан биэрэн иһиэхтээхтэр. Сыл ахсын оҕо быраабыгар боломуочунай аадырыһыгар нэһилиэнньэттэн үҥсүү уонна этии киириитэ улаатан иһэр. Ааспыт сылга 230 итинник этии уонна үҥсүү киирбит эбит буоллаҕына, бу сыл аҥаарыгар 200-кэ тиийбит. Үгүс үҥсүү олорор дьиэ боппуруоһугар, төрөппүт өттүттэн оҕоҕо сөптөөх көрүү-истии, оҕону харайыы суоҕар, өссө төттөрүтүн оҕоҕо кырыктаныы түбэлтэлэригэр сыһыаннаахтар.

Сокуоннай саастарын ситэ илик кыргыттар хат буолуулара уонна ону кытары сибээстээх оҕону түһэртэрии түбэлтэлэрэ элбэхтик тахсар. Ону бэл төрөппүттэрэ билбэккэ хаалаллар. 2014 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо бэйэтигэр тиийиниитин 26 түбэлтэтэ тахсыбыт. Бу сыл 4 ыйыгар уот баһаарыттан 9, тырааныспар оһолуттан 4 оҕо өлбүт. Иэдээннээх сыыппаралар. Ким эрэ буруйунан, олоҕо саҥа саҕаланан иһэн быстыбыт оҕо эрэйдээх алдьархайа, ити кураанах сыыппараларынан этиллэ сырыттахтара.

Иитэртэн куотунан, оҕотун оҕо дьиэтин көрүүтүгэр-истиитигэр «сыҥалаабыт» кэҕэ төрөппүт элимиэн төлүөхтээх. Бу ирдэбил биһиэхэ киэҥник олоххо киирбэккэ турар. Тулаайах оҕо, оҕо дьиэтигэр иитиллэр болдьоҕо таҕыстаҕына, киниэхэ 5 сыл болдьохтоон кыбартыыра биэрэр балаһыанньа баар. 5 сыл кэнниттэн, кыбартыыра киниэхэ болдьоҕо суох бэриллиэн сөп.

Кэлин сылларга оҕоҕо сыһыаннаах буруйу оҥоруу тахсар түбэлтэтэ элбээтэ. Оҕо быраабын көмүскээһиҥҥэ үлэ ордук муниципальнай тэриллиилэргэ ситэтэ суохтук ыытыллар. Оҕо уопсай ахсааныттан 5% муунтуйууттан, өйө-санаата араас оҕустарыытыттан эрэйдэнэр. Биһиэхэ, ордук улуустарбытыгар, оҕону араас муунтуйууттан араҥаччылыыр аналлаах кэбиниэттэр суохтар. Кэлэр 2016 сылы Оҕо сылынан биллэрэргэ биһиги этии киллэрэн турабыт.

Дакылааччыкка ыйытыылары биэрии саҕаланар. Владимир Федоров боломуочунай тус бэйэтэ төһө бүрүйүөмү ыытарын туоһулаһар. Анна Соловьева нэдиэлэ 4 күнүгэр бүрүйүөмү ыытарын туһунан этэр. 20 уопсастыбаннай көмөлөһөөччү — бу элбэх дуу, аҕыйах дуу диэн Гульсум Бейсембаева ыйытар. Кини салгыы бэпэчиитэл уонна эпиэкэ уорганыгар ааспыт сылга 19 үҥсүү киирбитин этэн туран, бу үҥсүүлэр туох ис хоһоонноохторун туоһулаһар. Уопсастыбаннай көмөлөһөөччүлэр састааптара, иккилии сыл буола-буола уларыйа, саҥардылла туралларынан, бу ахсаан үлэ-хамнас хаамыытыгар сөп түбэһэрин туһунан этилиннэ. «Оҕо улаатан, оҕо дьиэтин көрүүтүттэн тахсар, — диир боломуочунай. – Ол тахсыбыта, урукку олорбут дьиэтэ өтөхсүйэн, эргэрэн бүппүт буолар эбэтэр оҕо дьиэҕэ дөкүмүөнэ таһыччы сүтэн хаалбыт буолар. Маннык түбэлтэҕэ кини бастакы уочарат бэпэчиитэл уонна эпиэкэ уорганыгар тиийэргэ күһэллэр».

— Оҕо бэйэтигэр тиийиниитэ биһиэхэ элбии турар, — диир Виктор Губарев. – Бу иэдээни туоратыыга туох үлэ ыытылларый?

— Мин үлэбин бастаан саҕалыырбар сылга оҕо бэйэтигэр тиийиниитин 40 түбэлтэтэ тахсара. Онно холоотоххо, билигин итинник иэдээннээх түбэлтэ тахсыыта аҕыйаата буолан баран, ол биһигини уоскутуон хайдах да табыллыбат. Итинник биир да түбэлтэ тахсара – бу биһиги уопсай иэдээммит. Оҕо уйулҕата бөҕө туруктаах буоларыгар үлэлэһиэхтээх биир да итинник кииммит суох. Хас да сыллааҕыта Ньурба улууһугар тахсыбыт саллыылаах түбэлтэ кэнниттэн, оччотооҕу улуус баһылыга Владимир Прокопьев көҕүлээһининэн, итинник киин аһыллан олус бэркэ үлэлээн сылдьыбыта. Ол эрэн, итинник киин аһылыннаҕына даҕаны, чопчу ким устуруктуурата буолуохтааҕын, хайдах үбүлэниэхтээҕин туһунан балаһыанньа биһиэхэ суох. Оҕо бэйэтигэр тиийиниитин түбэлтэтэ аан дойду үрдүнэн элбии, улаата турар. Бу биһиэхэ эрэ сыһыаннаах проблема буолбатах.

Оҕону иитиэххэ ылбыт төрөппүттэри кытта туох үлэ ыытылларын туһунан Антонина Григорьева ыйыталаһар. «Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлии турар 9 оҕо дьиэтэ 500 иитиллээччилээх. Тулаайах, көрүүтэ-истиитэ суох оҕону дьиэҕэ иитиигэ ылар дьону судаарыстыбаннай өйөөһүн баар. Бу судаарыстыбаннай бэлиитикэ буолар, онон өйөбүл сылтан сыл кэҥэтиллэн, дириҥэтиллэн бэриллэн иһэр. Биллэрин курдук, биһиэхэ тыыннаах тулаайаҕа элбэх. Ол эбэтэр оҕо ийэлээх-аҕалаах эрээри, ол төрөппүттэрэ бэйэлэрин сирэй эбээһинэстэрин судаарыстыбаҕа көлбөрүйбүт дьон буолар. Маннык төрөппүттэр булгуччу элимиэн төлүөхтээхтэр, биһиэхэ ол олох кыаллыбакка турар кыһалҕа буолар. Тус бэйэм бары муниципальнай тэриллии улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарыгар бу дьыалаҕа көмөнү оҥороллоругар этии оҥорбутум эрээри, онтум халтайга хаалла», — диир Анна Соловьева.

Егор Жирков Оҕо сылын биллэрэргэ туох кыһалҕа баарын, дьыала оннук куһаҕан туруктаах дуо диэн туоһулаһар. Оҕо боломуочунайын хардатыгар 250 кэриҥэ оҕо араас биричиинэлэринэн өлөрүн, бу тугунан да кэмнэммэт олус «сиэдэрэй» сүтүк буолара этилиннэ. «Оҕо сыла» ханнык да эбии ороскуоту эрэйбэтэ, ол оннугар оҕо олох сибэккитэ буолар аналын өрө тутуу быһыытынан, туох-ханнык иннинэ, сыаналаныахтааҕа ыйылынна.

Прокопий ИВАНОВ.