Үөһээ таҥара дьаһайар, аллараа сокуон салайар

Бииргэ биири эптэххэ икки буоларын кэриэтэ, туох барыта бэйэ-бэйэтиттэн ситимнээҕэ, биирэ быһыннаҕына атына кыайан силигилээбэтэ биллэр суол. Науката уонна үөрэҕэ суох экэниэмикэ сайдыылаах буолуон табыллыбат, оттон норуот үлэтэ-хамнаһа намыһах таһымнаах култууралаах буоллаҕына, кини тоҕор көлөһүнүн баара-суоҕа кулут кыһалаҥ сыратыгар тэҥниэххэ сөп буолуо.
Дойдубут экэниэ­микэтэ чаастатык «доҕолоҥнуур» биир төрүөтэ, арааһа, култуураны үрдүк таһымҥа таһаара иликпитигэр, өссө оннук соругу туруоруна да сатаабаппытыгар сытар буолуон сөп. Култуура – киэҥ киэлилээх өйдөбүл. Сайдыы ол элбэх култуура төһө үрдүк таһымҥа туралларынан кэмнэнэр. Холобурга, үлэ култуурата диэн үрдүк өйдөбүл уонна олоҕурбут үгэс өйгө-санааҕа, эккэ-хааҥҥа иҥэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиһигин быспакка бэриллэн испэтэхтэринэ, биирдиилээн киһи да, бүтүн судаарыстыба да кыайан чэчириир кыахтара суох. Үлэ көҥүл, үрдүк үөрүүлээх уонна култууралаах буолуохтааҕа – киһи аймах ыра гынан кэлбит биир баҕа санаата.
Ити барыта бэркэ биллэр суол. Сэбиэскэй систиэмэ да саҕана, билигин даҕаны биһиэхэ сүрүннээн судаарыстыба үбүлээһинигэр «тобох бириинсип» бигэ үгэһэ халбаҥнаабаттык үлэлиир. Ол бириинсип чуолаан ханнык салаалары таарыйарын эридьиэстии барымыаҕыҥ. Маннык дьаһаныы үксүгэр улахан кыһалҕаттан, үпкэ-харчы­га кыпчыттарыыттан, ардыгар олоҕуран кэлбит үөрүйэҕинэн «саба тарыйан» кэбиһии үгэ­һиттэн буолара биллэр.
Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, маассабай информация тиһиктэригэр уонна уопсастыбаннай тэрилтэ­лэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин биир сүрүн соруга судаарыстыба бюджетын үбүлээһиниттэн «кытаахтаһан» хаалыы буола­ра үчүгэйдик өй­дө­нөр. Биллэн турар, парламент бары кэми­тиэттэрэ итинтэн туора туран хаалбат улуу дьыалалара буоллаҕа. Ол эрээри чуолаан бу ааттанар сис кэмитиэт (кини чилиэттэрэ), бу боппуруоска, бука, өлөллөрүнэн мөхсөн эр­дэхтэрэ диэн сабаҕалыы сан­­ыахха сөп.
— Ааспыт 2015 сылы, Ил Түмэн бүттүүнэ курдук, биһиги кэмитиэппит үлэ үөһүгэр сылдьан аһарда, — диэн кэпсиир сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева. – Кэмитиэт ырытан оҥорбут 13 барылыттан 12-тэ сокуон быһыытынан ылыллыбыта, биир барыл кыайан ааспатаҕа. Кэмитиэт бэлэмнээбит 26 уурааҕын Ил Түмэн бигэргэппитэ. Отчуоттанар кэмҥэ 9 мунньах, 11 «төгүрүк остуол» тэриллибитэ. 3 бырабыыталыстыба чааһа, 2 парламент истиитэ, сокуон барылларын бэлэмнээһиҥҥэ оробуочай бөлөхтөр 19 мунньахтара ыытыллыбыттара.

Сырдатар, хааччыйар аналын сүтэрбэт

— Ол кыайан ааспатах сокуон барылын туһунан тугу этиэ этигиний?
— Кимиэхэ эрэ, баҕар, боппуруос улахан суолтата суох курдук көстүөҕэ гынан баран, дьыала оннук боростуой буолбатах. Дьон кинигэни, сурунаалы, хаһыаты аахпат буолла, бибилэтиэкэ суолтата түстэ диир тыл-өс баар буолан баран, атын хартыына көстөн тахсарын эмиэ бэлиэтиир наадалаах. Дьиҥнээҕинэн, билиҥҥи уустук кэмҥэ бибилэтиэкэ тыа сиригэр сырдатар уонна хааччыйар оруола өссө хаһааҥҥытааҕар да үрдээбит курдук көстөр. Нэһилиэнньэ сүрүн араҥатын үбэ-харчыта кырыымчыгынан, сурутуу сыаната үрдүүрүнэн, били муҥнаах булугас дииллэринии, дьон хаһыаты, сурунаалы бибилэтиэкэҕэ кэлэн ааҕар буолла. Аны туран, тыа сиригэр кинигэ атыыта тэриллибэт, ити тиһик үлэлээбэт буолбута быданнаата. Тыа сирин үгүс нэһилиэктэригэр Интэриниэт баҕа хоту түргэн хаачыстыбалаах буолбатах. Билигин даҕаны бу технологиянан наадатын туһаммат киһи ахсаана, ордук тыа сиригэр, аҕыйаҕа суох буолуохтаах.
Аҕыйах сыыппараны аҕалыым, өрөспүүбүлүкэҕэ 485 судаарыстыбаннай уонна муниципальнай суолталаах бибилэтиэкэ баар. Баларга сылга 461,7 тыһ. ааҕааччы сылдьыбыт эбэтэр нэһилиэнньэ бибилэтиэкэ өҥөтүнэн хабыллыыта 48,3 бырыһыаҥҥа тэҥнэспит. Аны туран, бибилэтиэкэ өҥөтүгэр наадыйааччы ахсаана көҕүһүөхтээҕэр эбиллэн иһэр.
Норуот дьокутааттара Е.Михайлова, Г.Бейсем­баева, А.Григорьева, М.Филиппова, П.Ам­мосов, С.Иванов уонна А.Уаров көҕү­лээ­һиннэринэн, «СӨ тыа сиринээҕи поселе­ниеларыгар олохтоох суолталаах боппуруостары сыһыарыы туһунан» СӨ сокуонун 1 ыстатыйатыгар уларытыыны киллэрии туһунан» сокуон барыла ырытан оҥоһуллубута. Муниципальнай биби­лэтиэкэлэр периодическай бэчээтинэн, сурунаал­ларынан, уус-уран ки­ни­гэлэринэн хаач­чыллыыларыгар бюд­­жет­тан үбүлэнии­лэрин дьыалата муници­пали­теттар дьаһалларыгар бэриллэр. Ол курдук, биир бибилэтиэкэҕэ кинигэ фондатын толорунууга сылга ортотунан 44,8 тыһ. солк., периодическай бэчээти сурутууга 38,9 тыһ. солк. харчы көрүллэр. Урут маннык үбүлээһин улуустардааҕы кииннэммит би­билэтиэкэлэр сис­тиэмэлэрин нөҥүө оҥо­һуллар этэ.
Барылара диэбэппин, сорох баһылыктар бу этиллэр үбү атын суолга туттан кэбиһэр чахчылара баар. Үбүлээһин уруккулуу, кииннэммит улуустардааҕы бибилэтиэкэлэргэ көрүл­лэн, олорго кииннэнэн ыытыллара сөрү-сөптөөх этэ. Бибилэтиэкэлэри үбү­лээһиҥҥэ өрөс­пүүбүлүкэтээҕи бигэр­гэммит нормативынан сылга 104,6 мөл. солк көрүллэр. Бу харчы бүүс-бүтүннүүтэ аадырыһыгар тиийэр. Ол гынан баран, дьиҥнээх дьыалатыгар бигэргэммит норматив туолуута ааспыт сылга 40,3 бырыһыаҥҥа эрэ тэҥнэһэр. Түмүгэр «Суол картатын» көрдөрүүлэрэ атахтаналлар, көмпүү­тэрдээһин дьыалата бытаарар.
Бу итэҕэс биир сүрүн төрүөтүнэн, ити инники этиллибитин курдук, муниципальнай тэриллиилэр сорох баһылыктара көрүллүбүт үбү атын сыалга туттан кэбиһиилэрэ буолар. Боростуойдук да ылан көрдөххө, бу этиллэр боппуруоска хас биирдии нэһилиэк бэйэтэ дьаһана сатыыра ордук-хоһу түбүк уонна үп ороскуота буоларын бэлиэтиэххэ сөп. Сокуон барылын хаттаан оҥорон, ыам ыйыгар парламент көрүүтүгэр киллэриэхпит.

Уустуктар тустарынан

— Антонина Афа­на­сьевна, ити кэп­сээҥҥиттэн сиэттэрэн, нөҥүөһүлээн ыйы­тар буоллахха, биби­лэтиэкэлэр, чуолаан тыа сирин бибилэтиэкэлэрин кэскиллэрэ оннук сырдык буолан тахсар дуо?

— Чэ, сырдыгын омнуолуу саныыр буол­лаххына, муҥ саатар бибилэтиэкэлэр инни­килэрэ хараҥа буол­батах диэн экчи эрэллээхтик этэр кыахтаахпын. РФ Култууратын минис­тиэристибэтэ «Уопсай туһаныллар бибилэтиэкэ модельнай ыстандаартын» ырытан оҥорбута. Аны­гылыы электроннай бибилэтиэкэлэр баар буолуохтара. Ньурба улууһун 19 нэһилиэгин бибилэтиэкэлэрэ бу сылга электроннай төрүккэ киирэргэ бэлэмнэнэллэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ 100-тэн тахса модельнай бибилэтиэкэ үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Национальнай электроннай бибилэтиэкэ систиэмэтэ тиргиччи үлэлээтэҕинэ, наадыйааччынан уонна туһанар баҕалаах дьо­нунан тутайыа дии санаабаппын. Хата, үбүлэниитин боппуруоһа эмиэ кииннэммит төрүккэ олоҕуран ыытыллара буоллар диэн баҕалаахпын.
Хаһан биһиэхэ проб­лема суох этэй, баара, баар буола да туруоҕа. 2015 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ муниципальнай биби­лэтиэкэлэригэр 1625 ки­һи үлэлиир. Мантан 439 киһи (39,7%) библиотечнай үрдүк үөрэхтээх, 175 үлэһит (15,8%) орто анал үөрэхтээх. Култуура тэрилтэлэрин опти­мизациялааһын сыалынан, ити иннинээҕи сылтан 19 үлэһит сарбыллыбыта. Сорох хотугу улуустар, бэл Нерюнгри уонна Жатай бибилэтиэкэлэрэ анал үрдүк үөрэхтээх испэсэлиистэрэ суохтар. Бүгүн өрөспүүбүлүкэ бибилэтиэкэлэригэр 30-гар диэри саастаах испэсэлиис ахсаана 15% тэҥнэһэр. Орто хамнас — 34,8 тыһ. солк., саамай намыһах хамнас кииннэммит систиэмэҕэ киирбэтэх муниципальнай бибилэтиэкэлэргэ баар.
Улуустардааҕы уонна нэһилиэктэрдээҕи бибилэтиэкэлэр үксүлэрэ санньытаарынай-тэхиниичэскэй ирдэбиллэргэ уонна нуормаларга, үлэ харыстабылын быраабылаларыгар кыайан эппиэттээбэт дьиэлэргэ-уоттарга үлэлии олороллор. Тыа сирин бибилэтиэкэлэрин дьиэлэрэ фондалары харайыы ирдэбиллэригэр, ааҕааччылары хааччыйыы усулуобуйаларыгар кыайан эппиэттээбэттэр. Мара тас көстүүлээх, дьадаҥы ис барааннаах эргэ дьиэлэр дьону бэйэлэригэр угуйар, тардар кыахтара кыра. Хаарбах, саахалланар туруктаах дьиэлээх-уоттаах 10 муниципальнай бибилэтиэкэ баар.

Тирээс түһэрэ наадыйыы аҕыйыырын туоһута буолбатах

— Литэрэтиирэ сылын хайдах түмүктээтибит?
— Үлэ барда диэн сыаналыыбын. Бырабыы­талыстыба таһымыгар эдэр суруйааччылары өйөө­һүҥҥэ, саха ли­тэ­рэтиирэтин кылаас­сыктарын айымньыларын салгыы бэчээттээһиҥҥэ туһуламмыт уураахтар ылылыннылар. Туһааннаах наадаларыгар, айар хомондьуруопкаларга сылдьалларыгар анаан, икки сойууска икки УАЗ автомассыына бэрилиннэ. Икки сойуус үлэтин-хамнаһын сүрүннүөхтээх, айар үлэни көҕүлүөхтээх уонна үбүлүөхтээх саҥа ассоциацияҕа 73 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Бу урукку өттүгэр хаһан да көрүллэ илик харчы. Ассоциация ыытар үлэтэ аһаҕас, үп туһаныллыыта адьас дьэҥкир буолуохтаах.

— Салайар кэ­­ми­тиэтиҥ кэмпи­тиэн­сийэтигэр киирэрин быһыытынан уонна бэйэм даҕаны бэчээккэ сыһыаннаахпынан, бу эйгэ дьыалата хайдах туруктааҕый?
— 2016 сылга «Бэчээт уонна полиграфия сайдыытыгар» бюджекка 426407 тыһ. солк. харчы көрүлүннэ. Ити иннинээҕи сылтан бу 7%-нан үрдүк. Тоҕо? Бэчээт дьыалатыгар сыһыаннаах өҥөлөр сыаналара үрдүүр, сурутуу ахсаана түһэр. Ааспыт сылга 65133 сурутааччы баар буоллаҕына, бу сылга ити ахсаан 42 тыһ. 71 киһиэхэ тэҥнэспит. Кумааҕы бородууксуйаҕа наадыйыы түһүүтэ-тахсыыта бэйэтэ тус уратылардаах. Ол да үрдүнэн, адьас суох буолан эбэтэр олох түһэн хаалыа диэн этэргэ ханнык да төрүөт суох. Аан дойду быраактыкатыгар Интэриниэт кумааҕы бородууксуйаны эһэн, суох оҥорон кэбиспит чахчыта суох. Өрөс­пүүбүлүкэбитигэр сурутуу түһэр түбэлтэтин сүрүн биричиинэтэ – тыа сирэ харчынан дохуота кырата уонна почта оҥорор өҥөтө сыылбата.
— Билигин дойдуга уопсастыбаннай хам­сааһын, уопсастыбаннай дьыала өрө тутуллар кэмигэр олорор кур­дукпут. Онон сылыктаатахха, биһиэхэ даҕаны үлэ оргуйан оло­рор буолуохтаах.
— Салайар кэмитиэтим чи­лиэннэрэ П.Аммосов, Г.Бейсембаева, А.Фи­липпов, Е.Михайлова, И.Шамаев, Е.Жирков ааспыт сыл устата сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин кытта көрсүһүүлэри ыытыыга, кинилэр туруорсар боппуруостарыгар көмөлөһүүгэ көхтөөхтүк үлэлээтилэр. Өрөс­пүүбүлүкэҕэ 2020 эрэ­гистирээссийэлэммит уопсастыбаннай тэрилтэ, түмсүү баар. Олортон саамай элбэх чилиэннээҕинэн (230 тыһ. тахса киһилээх) уонна бастыҥ үлэлээҕинэн Сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин сэбиэтэ буолар. Үөрэх үлэһиттэрин рескомун профсойууһа (бэрэсс. Я.С.Щепанская), доруобуйа харыстабылын профсойууһа (Л.П.Корнилова), ХИФУ тирэх сойууһа (А.Сусоев), «Арассыыйа ийэлэрэ» түмсүү (П.П.Борисова) үчүгэй үлэлээхтэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэллэр. Кулун тутар 17-18 күннэригэр Саха сирин дьахталларын ХIV сийиэһэ ыытыллыаҕа. Бэлэмнэнии бара турар.

Түбүктэр. Түмүктэр. Былааннар

— Антонина Афа­насьевна, ити сү­рүн­нээн салайар кэмитиэккэр сыһыаннаах үлэҥ-хамнаһыҥ буоллаҕа. Оттон сирэй дьоку­таат, Ньурба быыбар­дааччыларын итэҕэл­лэрин сүгэ сылдьар киһи буоларгынан, туох кэпсээннээххиний?
— Сокуон үлэтэ аһара бириинчик уонна ол курдук олус уустук. Ааспыт сылга улууһум бары 19 нэһилиэктэригэр сырыттым, бу сылга ол үлэбин эмиэ салҕыам. Дьон этиитин, туруорсуутун истибэккэ, дьону кытта санааны үллэстибэккэ дьокутаат быһыытынан үлэлиир кыаҕыҥ суох. Кыайыы сылыгар но­руот дьокутааттара В.Прокопьев, И.Ва­сильев, Ю.Григорьев уонна мин буоламмыт Ньурба улууһун дэлэгээс­сийэлэрин дьонун киин куоракка сынньатыыга, доруобуйаларын бэрэ­биэркэлэтиигэ уонна эмтэтиигэ үлэлэстибит. Куоракка ыһыллыбыт ыһыахха 7 тыһ. киһи сыл­дьыбыта.
Ньурба бастыҥ дьо­нун үйэтитии үлэ­тигэр кытынным. Фрон­товик, Ньурба бөһүө­лэгин олохтооҕо, Сэбиэскэй Сойуус дьо­руойа Н.П.Кудряшов паа­матынньыга бэлэм буолла. Эмиэ фронтовик буойун, аатырбыт пе­дагог, Ньурба 1№-дээх оскуолатын дириэктэрэ А.Н.Чусовскойга аналлаах кинигэ бэчээттэннэ. Ньурба тэхиниичэскэй оскуолатын кэлэктиибин тэрийиитинэн, киниэхэ анал­лаах сквер аһы­лынна уонна улуус ыччата үөрэҕириитигэр уһу­луччу үтүөлээх киһи пааматынньыга туруо­рулунна. Сэрии иннинэ уонна сэрии сылларыгар Хорула нэһилиэгин холкуоһугар Дьуона Ньу­кулаайабыс Отчуутап бэрэссэдээтэллээбит. Кини салайар холкуоһа бурдугу үүннэриигэ уһулуччу үчүгэй көрдө­рүүлэнэн, НХБСБ-гар кыттан иккис истиэпэннээх дьупулуомунан наҕараа­даламмыт. Дьуона Отчуутап салайбыт холкуоһугар сэрии сылларыгар биир да хоргуйан өлүү түбэлтэтэ тахсыбатах. Оттон ыаллыы холкуоһугар уонна оройуон атын холкуостарыгар өлүү-сүтүү олус элбэх эбит. Сэрии сылларыгар Хорула оройуоҥҥа саа­май элбэх түүлээҕи туттарбыт уонна оборуона фондатыгар харчыны укпут нэһилиэк буолар. Хорула нэһилиэгин оччотооҕу холкуостаахтарыгар анаммыт аллея, кинилэр хас биирдиилэрин ааттара-суоллара суруллубут истиэндэлэрэ баар буолла уонна И.Н.Отчутов бүүһэ туруорулунна.
Ньурба куоракка быйыл психическэй ыарыы­ны эмтиир аналлаах балыыһа аһыллыаҕа. Эмиэ бу сылга 140 миэстэлээх оҕо саада үлэҕэ киириэҕэ. Биллэрин курдук, Ньурба уруккута геологтар бө­һүөлэктэрэ. Саха си­рин алмааһын арыйбыт улахан ааттаах-суоллаах да, сүүһүнэн ахсааннаах эрэдьэбиэй да геологтар хас эмэ уонунан сылларга Ньурбаҕа олорон, үлэлээн ааспыттара. Ону санатар уонна өйдөтөр Геологтар сквердэрин тутуутугар, бырабыыталыстыба бэрэс­сэдээтэлэ Г.И.Данчикова өйөөһүнүнэн, «Алроса» АК 3 мөл. солк. харчыны көрбүтэ. Куорат улахан оройуонугар Убайааҥҥа тыыппалаах тутуу барбатаҕа быдан­наата. Таас оскуоланы тутуу былааҥҥа киир­дэ, Ил Дархан ону өйөө­тө. Ньурбатааҕы кө­төр баабырыкатын сайдыытыгар бюджеттан 36 мөл. солк. көрүлүннэ. Бу предприятие көдьүүһүн үрдэтиигэ чахчы үчүгэй өйөбүл буолар. 2016 сылга улууска анал граннарынан хотоннор, оҕуруот аһын харайар эбийиэктэр тутуулара ыытыллыаҕа.
Уус-Алдан Тулу­натыгар оҕо саадын таас дьиэтин тутуу үлэтэ былааҥҥа киирэрин ситиһэр инниттэн, кэмитиэт көһө сылдьар мунньаҕын ыыппыппыт. Сыалбытын ситиспиппит, субу соторутааҕыта ол олус наадалаах дьиэ үлэҕэ киирдэ. Манна даҕатан эттэххэ, 2015 сыл оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин сыла этэ. Кыра саастаах оҕолору анал дьиэнэн-уотунан хааччыйыы проблемата син-биир сытыытык турар. Олохтоммут нуорманан, биир бөлөххө 20 оҕо сылдьыахтаах. Биһиэхэ, чуолаан киин куораппыт кыра оҕолорун бөлөхтөрүгэр ити көрдөрүү 40-45 оҕоҕо тиийэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ 30 тыһ. кырачаан оҕо саадынан хабылла илик.
А.Саввинов-Алгыстаах Өлөксөөн ту­руорсуутунан, саха омук Ытык ааттарын итирдэр утахтарга иҥэрии омсолоох үгэһэ тохтотулунна уонна урут таһаарыллыбыт алҕастар туоратылыннылар.
Дьокутаат Евге­ния Михайлова көҕүлээ­һининэн «Норуот дьоку­таатын төттөрү ыҥырыы туһунан» сокуон барылын оҥоро сылдьабыт. Быйыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Арассыыйа Наукатын акадьыамыйатын эспэдьииссийэтэ үлэтин са­ҕа­лыаҕа. Арассыыйаҕа наука туһунан сокуон ылыллыахтаах. Бэйэби­тигэр 90-с сылларга ылыллыбыт сокуон үлэлиир, бу сылга ол сокуоҥҥа уларытыылары киллэриэхпитин наада. Быйыл Киинэ сыла биллэрилиннэ. Биһиэхэ на­цио­нальнай киинэни сайыннарыы боппуруоһа туруохтаах, онуоха чуолкай кэнсиэпсийэ ырытан оҥоһуллуохтаах. Биһиги кэмитиэппит бу боппуруоска үлэлэһэргэ былааннанар, бастаан «төгүрүк остуол» тэри­йиэхпит.
Билиҥҥи кэмҥэ дойдуга олохпут хаачыс­тыбата дьиэнэн-уотунан, эньиэргийэнэн, уунан, сылааһынан, суолунан-ииһинэн хааччыллыы туругунан, үөрэх, доруо­буйа харыстабылын систиэмэлэрин сай­дыы­ларынан, наука си­тиһиилэринэн, бастыҥ технологиялары олохтоо­һунунан сыаналанар буолла. Маныаха Тюмень уобалаһа инники сылдьар, кини кэнниттэн Москва, Петербург уонна Краснодар кэлэллэр. Сибииргэ Красноярскай кыраай инникилээн иһэр, биһиги өрөспүүбүлүкэбит ортоку миэстэҕэ сылдьар. Бу куһаҕана суох көрдөрүү. Ол үрдүнэн өссө тэптэн, баһырхай соруктары туруорунан үлэлиэхпитин наада. Оттон ол сырабыт хардата барыта бэйэбит туспутугар, туһабытыгар буолуоҕа.

Прокопий ИВАНОВ суруйда.