Ольга Балабкина: Хотугу чэпчэтиилэр уларыйбаттар

— Ахсынньы 6 күнүгэр Россия Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев таһаҕаһы (бородууксуйаны) тиэйии болдьохторо хааччахтаах Уһук Хоту сир оройуоннарын уонна кинилэргэ тэӨнэниллибит миэстэлэр кэрискэлэригэр уларытыылары киллэрии туһунан уураахха илии баттаата.
Манна уларытыылар Бурятия, Карелия, Коми, Тыва, Саха сирин, Забайкальскай, Пермскэй уонна Хабаровскай кыраайдар, Амур уонна Мурманскай уобаластарын, ону сэргэ Ханты-Мансийскай АУо сорох оройуоннарын таарыйаллар. «Улахан сири» кытта сибээстиир массыына суоллара суох буоллахтарына, эбэтэр сибээс дьыл кэмиттэн тутулуктаах түгэнигэр сир-уот Уһук Хоту сир оройуонугар тэҥнэниллиэн сөп.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин туһунан этэр буоллахха, уларыйыылар Нерюнгри куораты уонна Алдан оройуонун кэккэ нэһилиэнньэлээх пууннарын таарыйдылар: Алданы, Томмоту, Ленинскэйи уонна Аллараа Кураанаҕы.
Бу испииһэк туох сыалтан оҥоһуллубутун уонна ити кэрискэҕэ ханнык сир-уот, нэһилиэнньэлээх пуун түбэспитин ылан көрүөҕүҥ. Ити уларытыы кытаанах бүрүөһүннээх суоллары, чугастааҕы тимир суолу, муора эбэтэр өрүс пуордун кытта сибээһэ суох миэстэлэри быһаарар сыалтан оҥоһуллубута. Маныаха массыына эбэтэр тимир суолларын уопсай ситимнэринэн сылы эргиччи сибээстэһэр кыах баар буолуохтаах, оттон дьыл кэмиттэн тутулуктанан тырааныспары туһаммакка олоруу 180 күнү аһарыа суохтаах. Маннык регионнарга бородуукталары, эмтэри уо.д.а. табаардары болдьоҕун иннинэ тиэйиллэр. Кинилэргэ ньиэп бородуукталарыгар сыананы үөскэтии ураты бэрээдэгэ олохтонор.

Биһиги билэрбит курдук, үөһэ ахтыллар нэһилиэнньэлээх пууннар дойдуну кытта массыынанан да, тимир суолунан да сылы эргиччи сибээстэһэ олороллор. Тырааныспара суох хаалбаттар, 180 күннээх болдьох туһунан этиллибэт даҕаны.
Итинник докумуон бу иннинээҕи редакциятын тексин көрдөхпүтүнэ, онно таһаҕаһы (бородууксуйаны) тиэйиигэ хааччахтаах Уһук Хоту сир оройуоннарын уонна кинилэргэ тэҥнэниллибит миэстэлэр кэрискэлэригэр Саха сиригэр «Алдан оройуонун уонна Нерюнгри куоратыттан ураты бары оройуоннар уонна нэһилиэнньэлээх пууннар» сыһыаннаахтарын туһунан этиллэр. Оттон билигин биһиги чопчулааһын барбытын туһунан этиэхпитин сөп, ол эбэтэр кэрискэттэн Алдан оройуонун бары нэһилиэнньэлээх пууннара таһаарыллыбыт буолбатахтар, ол оннугар сылы эргиччи тырааныспар схемалаахтар тустарынан этиллэр. Оттон кыра бөһүөлэктэр, холобур, Чагда, Кутана, Хатыыстыыр мэлдьи сибээстэһэр кыахтара суох, дьыл быыһык кэмигэр хааччахтанан хаалаллар, кинилэр, дьэ, бу кэрискэҕэ киирэллэр. Онон таһаҕаһы уонна аһы-үөлү тиэйиигэ кинилэргэ судаарыстыба өйөбүлүн дьаһаллара туттуллуохтара.
Манна бэлиэтээн эттэххэ, уураах хотугу чэпчэтиилэри – пенсияны анааһыҥҥа чэпчэтиилээх ыстааһы, эбии уоппусканы, хамнаска эбии төлөбүрү уо.д.а. соппот. Бу социальнай өйөбүл дьаһаллара Россия Һлэҕэ кодексыгар уонна кэккэ федеральнай сокуоннарга бигэргэтиллэн тураллар. Ити бородууксуйаны болдьоҕун иннинэ тиэйии («хотугу тиэйии» дэнэр) боппуруостарын сүрүннүүр ыйыллыбыт кэрискэни таһынан, «ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1960 с. олунньу 10 к. уонна 1967 с. балаҕан ыйын 26 к. Ыйаахтарын дьайыыта тарҕанар Уһук Хоту сир оройуоннарын уонна Уһук Хоту сир оройуоннарыгар тэҥнэниллибит миэстэлэр кэрискэлэрэ итиэннэ ол оройуоннарга уонна миэстэлэргэ үлэлиир дьоҥҥо чэпчэтиилэр тустарынан» ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин 1967 с. сэтинньи 10 к. 1029 №-дээх уурааҕынан бигэргэтиллибит докумуон баар. Ону уларытыы көрүллүбэт.
Биллэн турар, уопсастыбаҕа улахан дуорааннаммыт, маннык суолталаах докумуоннарга эрдэттэн бары боппуруостарга хоруйдар баар буолуохтарыгар, онон быһаарыы уонна чопчулааһын ирдэммэтигэр баҕарыллар.
РФ Бырабыыталыстыбата итини учуоттуоҕа, оччоҕуна толоруулаах былаас уорганнара, миэстэлэргэ сокуону оҥорооччулар гражданнары уоскута сатыырга уонна федеральнай киин дьаһалларын быһаарарга күһэллибиттэрин курдук балаһыанньаҕа инникитин түбэһиэхпит суоҕа диэн толкуйдуубун.