Олохтоох салайыныы уонна тыа хаһаайыстыбата

Бу иннинэ муниципальнай тэриллиилэр олохтоох салайыныыларын уорганнара тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар быһаарсыһар, кыттыһар боломуочуйалара суоҕа. Өрөспүүбүлүкэ улуустарын баһыйар улахан аҥаардара төрүкү тыа хаһаайыстыбата дьарыктаах муниципальнай тэриллиилэр буолаллар. Нэһилиэктэр тустарынан этэ да барыллыбат, 100 бырыһыан тыа хаһаайыстыбаннай аналлаахтар. Дьэ, бу маннык балаһыанньаҕа, олохтоох салайыныы уоргана — дьаһалта уонна баһылык — тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыттан туора туран хаалбыттара. Өрөспүүбүлүкэбитигэр олохтоох салайыныы тиһигэ 2002-2003 с.с. олохтоммутун ааҕыстахха, нэһилиэк баһылыга 7-8 сыл тухары тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар «буккуспатаҕа». Бырааба уонна боломуочуйата суох этэ. Тыабыт хаһаайыстыбатын салаатын унньуктаах уһун сыллаах хаалыытын биир төрүөтэ, бу сыыһа хайысханы тутуспуппутугар сытар буолуон эмиэ сөп.

Олохтоох салайыныыга киирэрбитигэр, харахта симнэ бэдэрээлинэй сокуону аптамааттыыр туругунан ылыныы итинник алҕаска тиэрпитэ. Арассыыйа чуолаан тыатын сиригэр олохтоох салайыныы ханнык бириинсибинэн салайтаран киирбитин үчүгэйдик билэбит диэн бигэргэтэр кыахтаахпыт дуо? Саарбах. Арассыыйа киин эрэгийиэннэригэр, куораттардааҕы уокуруктарыгар тыа хаһаайыстыбатын дьарыга, тэрээһинэ, салаллыыта Саха сириттэн улахан туспалааҕын көрбүттээҕэр сэрэйбит, бука, чуолкай буолуохтаах.

2016 сылга «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» күүттэриилээх, эрэннэриилээх сокуон ылыллыбыта. Бу сокуон 7 ыстатыйата тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар олохтоох салайыныы уорганнарын кыттыыларын кэрэһэлиир. Элбэхтэн сүрүннэрин бэлиэтиир буоллахха,

1. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга муниципальнай оройуоннар олохтоох салайыныыларын уорганнара маннык дьаһаллары олохтуур бырааптаахтар:

1) олохтоох бюджеттан субсидияны көрөн туран, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын муниципальнай бырагырааматын ылыналлар уонна олоххо киллэрэллэр;

2) муниципальнай оройуоннар административнай кииннэригэр тыа хаһаайыстыбатын ырыынактарын эбэтэр тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибинэй ырыынактарын тэрийиигэ көмөнү оҥороллор, ол иһигэр муниципальнай баайы-дуолу арыандаҕа биэриигэ чэпчэтиилэри олохтооһун суолунан;

3) муниципальнай сир учуотун уонна муниципальнай сир хонтуруолун ыытар учреждение үлэтин-хамнаһын тэрийээһин;

4) РФ бюджекка сокуонун көрдө­бүллэрин учуоттаан, муниципальнай тэриллиилэр устааптарынан көрүллүбүт түбэлтэлэргэ уонна бэрээдэктэргэ, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын өйөөһүҥҥэ муниципальнай оройуоннар олохтоох салайыныы уорганнарыгар бэриллибит биирдиилээн судаарыстыбаннай боломуочуйалары олоххо киллэриигэ тус бэйэлэрин үптэрин уонна матырыйаалынай ресурсаларын эбии туһанар бырааптаахтар;

5) олохтоох салайыныы уорганнара, РФ уонна СӨ  сокуоннарынан  көрүллүбүт атын да дьаһаллары олохтууллар.

2. Куораттардааҕы уонна тыа сиринээҕи поселениелар олохтоох салайыныы уорганнара тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга маннык дьаһаллары олохтуур бырааптаахтар:

1) тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын бырагырааматын уонна (хос бырагырааматын) ылыналлар уонна олоххо киллэрэллэр;

3. Куораттардааҕы уокуруктар олохтоох салайыныыларын уорганнара, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар РФ уонна СӨ сокуоннарынан көрүллүбүт дьаһаллары олоххо киллэрэллэр.

4.Муниципальнай тэриллиилэр баһы­лыктара, олохтоох салайыныы­ларын уорганнарыгар тыа хаһаа­йысты­батын өйөөһүҥҥэ тус­па судаарыстыбаннай боломуочуйалар бэриллибит буоллахтарына, СӨ судаарыстыбаннай бюджетын үбүн-харчытын көдьүүстээхтик туһаныы иһин эппиэтинэһи сүгэллэр.

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна агыраарынай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин (бэрэссэдээтэл А.Находкин) тэрийиитинэн, «СӨ-гэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуон 7 ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн, олохтоох салайыныы уорганнара тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга кыттыы­ларын туһунан» боппуруоска барылааман истиитэ ыытылынна.

Истиигэ норуот дьокутааттара, кэккэ министиэристибэлэр салайааччылара, исписэлиистэрэ, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара, ыҥырыылаахтар кытыннылар. Сүрүн дакылааты тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Ат­ласов оҥордо уонна ыйытыыларга хоруйдаата. Барылааман истиитин Андрей Находкин салайан ыытта.

Миниистир дакылаата элбэх чахчыларынан, сыыппараларынан уонна табылыыссаларынан ытаһаланан бэрилиннэ.

«Ленскэй улууһа» МТ ынах сүөһүнү иитии, сылгыны үөрдээн иитии, үүнээйини үүннэрии, мелиорацияны, ас-үөл уонна астыыр бырамыысыланнаһы  сайыннарыы муниципальнай бырагырааматыгар улуус бюджетыттан бу сылга 32 100 000, 00 солк. харчыны көрбүт.

«Мэҥэ Хаҥалас улууһа» МТ, тыа хаһаа­йыстыбатын производствотын өйөөһүн чэрчитинэн,  2017-2021 с.с. улуус АПК-тын сайыннарыы муниципальнай тус сыаллаах бырагыраамата ылыллыбыт. АПК-ны сайыннарыыга тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларга 2017 сылга 25 250 тыһ. солк., 2018 сылга 25 993 тыһ. солк. субсидия көрүллүбүт. Улуус 30 муниципальнай тэриллиитигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын тус сыаллаах муниципальнай бырагыраамалара ырытыллан оҥоһулланнар бигэргэммиттэр. «Мэҥэ Хаҥалас улууһа» МТ бэйэтин информациятыгар, Үп министиэристибэтэ МТ-лэр бэйэлэрин бюджеттарыттан тус сыаллаах муниципальнай бырагыраама чэрчитинэн тыа хаһаайыстыбатын производствотын, дьоҕус уонна орто предпринимательствоны сайыннарыыга үбүнэн көмөнү оҥороллоро сокуону кэһии буоларын туһунан сэрэтэллэрин ыйаллар. Оччотугар саҥа мэхэньиисимнэр ырытыллан оҥоһуллаллара наадатын бэлиэтииллэр.

«Хаҥалас улууһа» МТ дьаһалтата 2012 сылтан саҕалаан, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы бырагыраамата үлэлиирин туһунан иһитиннэрэр. Бырагыраама 2020 сылга диэри болдьохтоох. Улуус бюджетыттан 2015 сылга – 9 450,0 тыһ. солк., 2016 сылга – 9 164,3 тыһ. солк., 2017 сылга – 10 071,6 тыһ. солк., 2018 сылга – 9 978,0 тыһ. солк. уонна бу сылга бюджеттарын ороскуоттаах чааһа улаатан, баара-суоҕа 1000,0 тыһ. солк.көрүллүбүт.

«Чурапчы улууһа» МТ иһитин­нэрии­тинэн, 2014 сылтан тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын муниципалитеттар икки ардыларынааҕы бырагыраамалара ылыллан үлэлиир. Кэлиҥҥи 3 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар олохтоох бюджеттан 37 700,0 тыһ. солк. көрүллүбүт. Бу сылга ити сыалга 11 000,0 тыһ. солк. харчы угуллубут.

«Үөһээ Бүлүү улууһа» МТ иһитиннэр­битинэн,  улууска 2017-2021 с.с.  тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы муниципальнай бырагыраамата үлэлиир. Улуус бюджетыттан 2017-2021 с.с. 176 720,0 тыһ. солк. көрүллүбүт. Мантан 2018 сылга үбүлээһин 67 100,0 тыһ. солк. тиийэ сылдьыбыт. Бу сылга 40 000,0 тыһ. солк. көрүллүбүт.

Бу аҕыйах информацияттан да көрдөххө, 2010 сыллааҕы сокуон уонна 2016 сылга ылыллыбыт сокуон 7 ыстатыйата олоххо үлэлии турар эбиттэр. Сокуон сүрүн сыала-соруга ситиһиллибит: муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрин төрүт эйгэлэрин — тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга боломуочуйаларын эрэллээхтик тутаннар, үлэ-хамнас салгыы бара турар.

Барылааман истиитэ улахан көхтөөхтүк барда. Дьокутааттар бэйэлэринэн көҕүлээн­нэр интэриэстээх кэпсэтии таҕыста.  Михаил Гуляев, биэс дьокутааттан састааптаах бөлөҕүнэн Халыма-Индигиир улуустарынан сылдьан кэлбиттэрин туһунан этэр. Абыйга быйылгы кыстыкка эмиэ сылгы охтуута тахсыбыт. Халыма сүнньүн улуустара сыллата халыҥ хаарга быстараллара, сааһын уонна сайынын уу халааныгар бараллара олох куһаҕан нуормаҕа кубулуйда. 2016 сылга тыа хаһаайыстыбатын  сокуона ылыллыбытыгар тыа дьоно эгди буолбуттара. Судаарыстыба атыылаһар сыаната, үүт субсидията үрдүөхтэрэ диэн эрэмньи санааттан. Ол кыаллыбата, «Тоҕо?»  диэн ыйытар дьокутаат.

Елена Голомарева хотугу уонна аартыкатааҕы улуустарга субсидия харчытын сүөһү төбөтүгэр буолбакка, үүккэ көрөрү туруорсар. Ааспыт сайын Уус-Алдан улууһугар оттооһуҥҥа 60 мөл. солк. көрүллүбүт. Бу гынан баран сир-дойду кыайан оттоммокко хаалбытын туһунан Петр Аммосов этэр уонна ол «ис хоһоонун» миниистиртэн түөргүлэстэ. Итиннэ эппиэти улуус баһылыга биэриэхтээҕин туһунан дьокутаат саҥа билэн, соһуйан эрэ хаалар.

«Нэһилиэк баһылыга, — диир Алексей Еремеев, — тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарынан  саамай тиһэххэ төбөтүн үлэлэтэр. Кини атын боломуочуйаларын бастакы суолталаахтарынан ааҕар. Маны мин сыыһа диибин. Тыа сирэ — тыа хаһаайыстыбата, тыа дьоно — тыа сирин үлэтэ-хамнаһа. Бу быстыспат ситим уонна өйдөбүл буолаллар. Баһылыктар ол-бу «айхалга», араас күрэхтэһиилэргэ, шоуларга, аныгы арааһынай күлүм-чаҕыл бэтиэхэлэргэ охтоллоро баар суол. «Бэһэлэйгэ — кылгас чааһы, дьыалаҕа — бүтүн бириэмэни» диир норуот муудараһын тутуһуохха».

— Сирбит чааһынай бас билиигэ, — диир абаран-сатаран туран Мэҥэ улууһун нэһилиэгин баһылыга. — Оттон сирдээх дьоммут бүгүн бары куорат олохтоохторо.  Оттонор ходуһалар эбэтэр быраҕыллан, эбэтэр түүлэһиигэ баран сыталлар. Манна бары дьокутааттар, сокуону оҥорор дьон мустан олороҕут. Сокуоҥҥа уларытыыта киллэриҥ, сиринэн түөкэйдээһини тохтотуҥ!

— Оттуур сир боппуруоһа хас биирдии нэһилиэккэ сытыытык турарын ааһан, быһаарыллыыта өссө улахан ыарахаттардаах. Чааһынай бас билии инники тутуллар уонна сокуонунан күүскэ араҥаччыланар уопсастыбатыгар олоробут. Тыа хаһаайыс­тыбатынан дьарыктанарга сөптөөх сир кырыымчыгынан эбэтэр олох да кыайан тиийбэтинэн, табаары оҥорооччулар, саҥа кэтэх хаһаайыстыбаны тэринээччилэр улам уустук балаһыанньаланан иһэллэр.

Барылааман истиитин кыттыылаахтара өрөспүүбүлүкэ бырабыыталысты­батыгар, кэккэ министиэристибэлэргэ сүбэлэри оҥороллор. Ол иһигэр бырабыыталыстыбаҕа туһаайан, Ил Түмэн 2019 сыл кулун тутар 21 күнүнээҕи СӨ судаарыстыбаннай бюджетыгар уларытыылары киллэрии туһунан сокуоҥҥа, ыаммытынан үүт соҕотуопкаланар сыанатын үрдэтии туһунан Ил Түмэн уурааҕын 2 пуунун 2 аннынааҕы пуунун толорууга үлэни ыытарыгар. Тыа хаһаайыстыбатын сиригэр-уотугар хаппыт оту хонтуруоллаах уоттааһын туһунан РФ субьегын туһааннаах сокуонун ылынан туран, «Уот баһаарын эрэсиимин туһунан» РФ бырабыыталыстыбатын уурааҕын 218 пуунугар уларытыыны киллэрии үлэтин күүһүрдэригэр. Тыа хаһаайыстыбатын аналлаах сирин-уотун хос үллэрии пуондатын тэрийэн, сир учаастактарын атыылаһыыга, СӨ олохтоох салайыныыга уорганнарын үбүлээһин боппуруоһун көрөрүгэр сүбэлэннэ, — диэн барылааман истиитин тэрийээччитэ уонна сүрүннээччитэ Андрей Находкин түмүктүүр.

Прокопий ИВАНОВ