Үөрэхтээһин уонна наука: сайдыы саҕахтара

Оҕо дыбарыаһыгар олунньу 7 кү­нүгэр буолбут пленарнай мунньах кэ­мигэр фойеҕа быыстапка тар­дылынна. “Талааннаах оҕо», «Саахыматы — оҕолорго» быра­йыактары, оскуолалар уонна оҕо саадтара, іріспµµбµлµкэтээ±и психологическай-медицинскэй-социальнай көмө оҥорор киин, интернат-оскуолалар, Нерюнгри технологическай колледжа үөрэтэр бырагыраамаларын хайысхатын билиһиннэрдилэр. «Архитектура уонна тутуу комплекса» үөрэх кини­гэтин сүрэхтээтилэр уон­на оскуолаларга аналлаах тэри­ли көрдөрдүлэр. «Эдэр профессионаллар» (WorldSkills) Нацио­нальнай чемпионат кыайыы­лаахтарын уонна призердарын маастар-кылаастара буоллулар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков пленарнай мунньахха тыл этэригэр Оҕо дыбарыаһыгар тэриллибит быыстапка кыттыылаахтарыгар махтанна. «Үөрэх бары сүһүөҕүн көрдөрөр баай ис хоһоонноох быыстапканы туруорбуккут. Урукку атырдьах ыйынааҕы, тохсунньутааҕы сүбэ мунньахтарга, учууталлар уонна педагогическай уопсастыбаннас съезтэригэр түмүллүбүт, этиллибит санаа олоххо киириитин бу быыстапка кэрэһилиир», — диэтэ спикер.
Александр Жирков бэлиэтээбитинэн, үөрэхтээһин киининэн учуутал буолуохтаах. Өрөспүүбүлүкэ µірэхтээх дьоІІо төһө наадыйара чопчу ааҕыллан, хас биирдии киһи үөрэнэр уонна идэтинэн үлэ булар бырааба хааччыллыахтаах. «Учууталга үлэлиир усулуобуйата тэриллиэхтээх. Учуутал төһөнөн интеллегин таһыма үрдүк да уонна кини үлэлииригэр, идэтин үрдэтинэригэр кыах бэриллэр буоллаҕына, оччонон уопсастыба инникигэ эрэллээх буолар», — диэтэ спикер.

Александр Жирков Саха сирин уһун болдьоххо — 2030 сылга диэри уонна 2050 сылга тиийэ сайдыытын көрөр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Стратегиятын барыла оҥоһулларын санатта. Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ иитээччилэри үөрэх сайдыытын балаһыанньаларын чопчулуурга анаан этиилэри киллэрэргэ ыҥырда.
Александр Жирков сүбэ мунньах кыттыылаахтарыгар Ил Түмэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экология±а доктринатын ылыммытын кэпсээтэ. Ил Түмэн спикерэ бэлиэтээбитинэн, бу докумуон өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын уһун болдьоххо торумнуур Стратегия-2030/2050 барыла бигэргэнэн олоххо киирэригэр төрүт буолуо. Ол курдук өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун бырамыысыланнас баһылааһына тэтимирэн иһэр. Федеральнай суолталаах «Уһук Илин уонна Байкал эҥэринээҕи регион 2025 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыыта» уонна «Россия Федерациятын Арктика балаһатын 2020 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыыта» судаарыстыбаннай бырагыраамалар чэрчилэринэн үлэ ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ бөдөҥ инвестордар кэлэннэр, «Сибиир күүһэ» гааґы тиэрдэр ситим тутуллар, «Илин Сибиир – Чуумпу акыйаан» ньиэп турбатын үлэтин кыамтата үрдээн иһэр, онтон да атын сир баайын туһаныыга, энергетикаҕа бырайыактар олоххо киирэллэр. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар киирэр Арктика шельфэтин баһылааһын саҕаланна. Онуоха Саха сирэ Уһук Хотугу сир буоларын быһыытынан ирбэт тоҥ буорга сытар, Россия тыытыллыбатах сирин ньуурун үс гыммыттан биирин ылар, айылҕата ураты уйан, сирин-уотун 40% Арктика балаһатыгар киирэр. Онон айылҕабыт чөллөөх, аан дойду экологията туруктаах буоларын бигэтитэр регион буоларбытынан, өрөспүүбүлүкэ уратытын аахсар Экология доктрината баар буолуохтаах диэн санаанан сирдэтинэн, докумуон оҥоһулунна.
Ил Түмэн спикерэ Россия Федерациятын Экология±а доктринатын таһынан, икки эрэ регион — Москва уонна Саха сирэ бэйэлэрин доктриналарын ылыммыттарын бэлиэтээтэ. Александр Жирков мунньах кыттыылаахтарын болҕомтотун «Экологическай үөрэхтээһин уонна сырдатыы, нэһилиэнньэни экологическай иитии» диэн докумуон биир сүрүн тµґµмэ±эр тарта. Маныаха сүрүн соругунан нэһилиэнньэҕэ экологияҕа билиини-көрүүнү иҥэрэн, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа аныгы таһымҥа сөп түбэһэр сыһыаны олохтоон, куттал суох буолуутугар бэйэ эппиэтинэстээх буоларын ситиһии турар. Нэһилиэнньэҕэ экологическай үөрэхтээһин тиһигэ тэриллиэхтээх. Экологическай сырдатыы, үөрэтии-иитии оҕону оскуола иннинэ үөрэтии тэрилтэлэриттэн саҕалаан, орто уонна анал үөрэхтээһин бары таһымын, общественнай тэриллиилэри, сырдатар-иһитиннэрэр тиһиги хабан, утумнаахтык ыытыллыахтаах. Онуоха учууталлар, иитээччилэр уонна наука µлэһиттэрэ сүрүн оруолу ылалларын Александр Жирков ураты тутан эттэ.
Александр Жирков Ил Түмэн наҕараадаларын бас­тыҥ педагогтарга туттарда. Дьокуускай куорат 12 №-дээх орто оскуолатын математикаҕа учуутала Александр Чиряев Ил Түмэн Бочуоттаах грамотатынан, Сунтаар улууһун Кириэстээх орто оскуолатын физикаҕа учуутала Маргарита Иванова Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махталынан, Уус Алдан улууһун Е.Ф.Габышев аатынан оҕо спортивнай оскуолатын боксаҕа тренерэ Илья Иванов Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суругунан бэлиэтэннилэр.
Саха сирин наукатын эйгэтин уонна үрдүк үөрэҕин үлэһиттэригэр олунньу 8 күнүгэр А.С.Пушкин аатынан Нуучча академическай театрыгар буолбут үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Александр Жирков кыттан тыл эттэ.
Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ наука±а-техника±а улахан кыахтаах үөрэх киининэн буолар. РНА Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай киинин научнай-чинчийэр институттара, бу салаа научнай-чинчийэр тэрилтэлэрэ инники күөҥҥэ, бастыҥ холобурга сылдьаллар. М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет – үрдүк үөрэх сүрүн кыһата науканы, үөрэҕи уонна үлэҕэ үөрүйэҕи дьүөрэлээн, аныгы таһымҥа тахсар.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Саха сирэ ураты айылҕалаах, наука ситэ чинчийэ илик дьикти сир буоларын бэлиэтээтэ. Хас эмэ үйэ тухары дьыл кэмин эргиирэ – өҥүрүк куйааһа, тоһуттар тымныыта бу сиргэ дьайан, чинчийэргэ анаабыт курдук баай палеонтологическай матырыйаалы хаалларбыт. Итиэннэ ирбэт тоҥ, хоту дойду айылҕата, салгын баттааһына ыксаллаах быһыыга-майгыга диэри түһүүтэ – барыта науканан дьарыктанарга баҕаны күөдьүтүөхтээх. «Бу үөрэтиллэ илик өрүт Россия эрэ буолбакка, аан дойду наукатын – бүтүн научнай уопсастыба баайа-дуола буолар. Саха сирин хостонор баайа бэйэтин кэмигэр өрөспүүбүлүкэ экономикатын уонна бырамыысыланнаһы өрө таһаарбыта, онно тирэҕирэн саха омугун бүттүүн өйүн-санаатын, билиитин, култууратын атын таһымҥа сирдээбитэ», – диэтэ спикер. Кини Саха сирин биир уратыта манна олорор омуктар тылларыгар көстөрүн туһунан эттэ. Маннык тыйыс усулуобуйаҕа олорор араас омук тылын үөрэтии, чинчийии наукаҕа тирэҕириэхтээҕин Александр Николаевич ыйда.
Александр Жирков бэлиэтээбитинэн, араас сылларга Саха сиригэр ыытыллыбыт научнай чинчийиилэр өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар туһуланан сатамньылаахтык туттуллубуттара. Ол курдук, 40-с сыллар бүтүүлэригэр өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатынан утумнаахтык дьарыктанан олорор кэмнэригэр бырамыысыланнаһы өрө көтөҕөр сорук турбута. Манна 1925 сыллаахха ССРС Наукаларын академиятын научнай экспедицията саҕалаабыт Саха сирин хостонор баайын чинчийэр киэҥ хабааннаах үлэтин түмүктэрин туһаммыттара. Чинчийиигэ олоҕуран, Саха сирин бырамыысыланнаґын сайдар кэскилэ, наукаҕа тирэҕирэн, хас эмэ сыл урутаан оҥоһуллубута. Бу курдук, чинчийии түмүгэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдар дьылҕатын түстээбитэ. «Научнай экспедиция ыыппыт чинчийиитин көмөтүнэн, Сойуус оччотооҕу бырабыыталыстыбатын, федеральнай киини уонна партия салалтатын, министиэристибэлэри итэҕэтэн, Саха сирин экономикатын үбэ, баайа хаҥатыллыбыта уонна ол өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин олоҕун тупсарыыга анаммыта, итиэннэ дойду бүттүүнүн экономическай кыаҕын күүһүрдэн биэрбитэ өйдөнөр», – диэн Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ эттэ.
Саха сирин парламенын спикерэ Александр Жирков бэлиэтээбитинэн, билиҥҥитэ эмиэ маныаха дьүөрэлии сорук турар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Россия Наукаларын академиятын салалтатынан 2015-2020 сс. Иккис научнай экспедиция Саха сиригэр биир кэлим научнай чинчийиини тэрийэрин туһунан этиини Россия Федерациятыгар өйүүллэрин биллэрдилэр. Саха сиригэр ыытыллыахтаах научнай чинчийиилэр анал бырагыраамалара бигэргэннэ. Манна 2016-2020 сс. дьон олоҕун тупсарар сыаллаах социальнай эйгэ уонна оҥорон таһаарар кыах сайдыытыгар сүрүн болҕомто ууруллубута. «Бырагыраама хайаатар даҕаны толору үлэлээн, сүрүн соруктар туолуохтаахтар. Саха сирин социальнай-экономическай сайдыытын хааччыйыыга, дьон-сэргэ олоҕун тупсарыыга бу докумуон төһүү күүс буолуохтаах», – диэтэ Александр Жирков.
Регион социальнай-эконо­мическай сайдыытын научнай өттүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академията хаач­чыйар. Спикер научнай эйгэ үлэ­һиттэригэр туһаайан, чуолаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наука­ларын академиятын Науч­най киинин салалтатыгар, инно­вация±а суолталаах этиилэр кинилэртэн тахсыахтаахтарын туһунан санатта. «Бүгүн Саха сирэ наука эйгэтигэр Николай Васильевич Черскэй, Юрий Георгиевич Шафер, Авксентий Егорович Мординов, Георгий Прокопьевич Башарин, Павел Иванович Мельников, Дмитрий Данилович Красильников, Никита Гаврилович Соломонов, Гермоген Филиппович Крым­скай, Владимир Пет­рович Ларионов курдук чинчийээччилэргэ наадыйар. Бу учуонайдарынан олохтоммут үрдүк таһымы ыһыктыбакка, дьоһуннук илдьэ сырыттарбыт ханнык», — диэн бэйэтин санаатын А.Н.Жирков үллэһиннэ.
Биллэрин курдук, Саха сирэ академик В.П.Ларионов матырыйааллары үөрэтэр эйгэҕэ, академик П.И.Мельников ирбэт тоҥу үөрэтиигэ, академик Г.Ф.Крымскай космофизика эйгэтигэр уо.д.а. аан дойдуга биллибит научнай оскуолаларынан киэн туттар.
Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ билиҥҥитэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2030 сылга диэри сайдыытын, итиэннэ 2050 сылга тиийэ сүрүн соруктарын быһаарар Стратегиятын бырайыага сөбүлэһиннэрии кэрдииһигэр сылдьарын туһунан иһитиннэрдэ. Манна олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ экологиятыгар сыһыаннаах Ил Түмэн көҕүлээһининэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экология±а доктрината ылыллыбытын эттэ. «Доктрина чочуллуутугар эксперт быһыытынан элбэх учуонай кытынна, тэҥҥэ үлэлэстэ. Саха сиригэр ханнык баҕарар наука±а тахсар хамсааһын дьоһуннаах экологическай арыаллааһыны ирдиир», – диэн бэйэтин санаатын эттэ.
Саха сирин парламена өрөспүүбүлүкэ наукатын уопсастыбаннаһыгар Россия науката сайдарын туһугар саҥа арыйыылары, ситиһиилэри баҕарда.
А.П. Илларионов аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин 2016 с. стипендията М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет юридическай факультетын 3 кууруһун устудьуона Анжелика Карпова±а туттарылынна.

Наука уонна техника эйгэтигэр 2016 с. түмүгүнэн эдэр учуонайдар ортолоругар бастыҥ научнай үлэ иһин В.П. Ларионов аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бириэмийэтэ В.П. Ларионов аатынан Хоту сир боппуруостарыгар физико-техническэй институт научнай үлэһиттэрэ Ксения Степанова±а, Михаил Сидоровка уонна Николай Голиковка туттарылынна. Маннык бириэмийэни Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Педагогическай институтун алын сүһүөх үөрэхтээһиІІэ кафедратын доцена Туяра Шергина уонна М.Г. Сафронов аатынан Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун таба иитиитигэр уонна төрүт үгэскэ олоҕурбут дьарыктарга лабораториятын старшай үлэһитэ Николай Винокуров ыллылар.
Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суруга Ю.Г. Шафер аатынан Космофизика уонна аэрономия институтун научнай үлэһитэ Лена Тарабукина±а туттарылынна. Саха Өрөспүүбүлүкэтин научнай-техническэй эйгэтин сайдыытыгар өҥөтүн иһин Ил Түмэн Бочуоттаах грамотатынан Россия НА Сибиирдээҕи салаатын Ньиэп уонна гаас уустук боппуруостарын үөрэтэр институт лабораториятын сэбиэдиссэйэ, Российскай Федерация үтүөлээх геолога Вячеслав Ситников наҕараадаланна.