Үп-харчы боппуруоһа уустук

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыга көҕүлээһининэн, «2018 уонна 2019-2020 сыллардааҕы былааннаах кэмҥэ СӨ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барыла дьокутааттар көрүүлэригэр киирбит. Дакылааччыт — үп миниистирэ Валерий Жондоров.
2018 сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетын ороскуотун уопсай кээ­мэйэ 177876 тыһ. солкуобайынан улаатан биэрэн, 190 380 717 тыһ. солк. тэҥнэһиэхтээх. Оттон былааннаммыт 2019 сылга 681214 тыһ. солк. улаатан 127 337 217 тыһ. солк., 2020 сылга 807116 тыһ. солк. улаатан 125 799 146 тыһ. солк. тэҥнэһиэхтээх.
Судаарыстыбаннай бюджет дохуоттаах чааһыгар уларытыылар киллэриллибэттэр. Бюджет чычырбаһа (дэписсиитэ), сабаҕалааһыҥҥа сөп түбэһиннэрэн, 2018 сылга 1 705 026 тыһ. солк. былааннанар. Инники 1 527 150 тыһ. солк. былааннаммыта.
2018 сылга 7 639 535 тыһ. солк. суумалаах харчы иэскэ ылыллара көрүллэр. Ол иһиттэн: судаарыстыба сыаналаах кумаа­ҕыларынан — 6 500 000 тыһ. солк., кирэдьииттиир тэрилтэлэр кирэдьииттэринэн – 1 139 535 тыһ. солк.
Дьокутааттар ыйытыыга уонна кэпсэтиигэ киирэллэр. Норуот дьокутаата Константин Борисов: «Идэҕэ үөрэтэр тэрилтэлэр үбүлэниилэрэ тардыллар, матырыйаалынай хааччыллыылара — судаарыстыба эбээһинэһэ. Үөрэнээччи аһылыгын боппуруоһа кыайан быһаарыллыбатаҕа, бу ким көтүтүүтэй? Үөрэх эби­йиэктэрэ булгуччулаах хара­быллааһынынан хааччыллыахтаахтар, биһиэхэ үп-харчы кырыымчыгынан ол кыаллыбат. Дойду үрдүнэн бииртэн биир иэдээннээх түбэлтэлэр тахсыталыы тураллар. Тугуй, биһиги эмиэ оннук алдьархай тахсарын күүтэбит дуо? Оробуочай каадыры бэлэмнээһин уруккулуу сытыытык турар боппуруоска кубулуйда. Биһиэхэ бу хайысхаҕа дириҥник толкуйдаммыт былааннаах үлэ суоҕун курдук суох», — диир.
Норуот дьокутаата Иван Шамаев салайар лиссиэйэ 16 мөл. солк. кирэдьиит­тээх иэскэ киирбитин этэр. Тыа сирин дьоно туттарбыт үүттэрин харчытын көрбөккө олороллоро төһө сиэрдээҕин туһунан боппуруоһу туруорар. «Сырыы аайы биһиги биири истэбит, — диир дьокутаат, — «биһиги үлэлиибит да үлэлиибит, барыта орун-оннугар буолуоҕа» дииргитин. Дьону эрэннэриинэн тоторуоҥ суоҕа. Ол кэм ааспыта».
Үп миниистирэ бэлиэтииринэн, олунньу 20-гэр диэри НДФЛ нолуогуттан эрэ харчы киирбит. Бюджекка үп киириитэ тэҥэ суох, араастаан «ойуоккалааһыннаах».
— Ханнык НДФЛ, ол онтон төһө бырыһыана өрөспүү­бүлүкэҕэ хааларый? — норуот дьокутаата Леонид Владимиров миниистир тылыгар олорсо түһэр. — Биһиги парламеммыт бөдөҥ хостуур компания барыһын нолуогар чэпчэтиини көрөр туһунан Ил Дархан киллэрбит этиитигэр сөбүлэҥин биэрэн турар. Чэпчэтии 9 млрд солк. суумаҕа тэҥнэһэрэ. Айдааннаах 35 №-дээх оскуола үбүлэниитэ харгытааһыныгар ким эппиэти сүгүөхтээҕий?
Миниистир НДФЛ-тан киирэр үп 40% олохтоох бюджекка хааларын туһунан быһааран биэрэр. «Роснефть» компанияҕа бу сылга көрүллүбүт нолуокка чэпчэтии 2,5 млрд солк. тэҥнэһэр эбит. 35 №-дээх оскуола тутуллуу­тугар үп көстүөҕэ диэн буолла.
Норуот дьокутаата Юрий Григорьев «Алроса-Ньурба» аахсыйалаах бакыатын дибидиэнин туһунан ыйыппытыгар, өрөспүүбүлүкэ ааспыт сыл түмүгүнэн 900 мөл. солк. тиксибит. Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева табаһыт хамнаһын олохтооһуҥҥа ааспыт сылга улахан үлэ ыытыллыбытын, хамнаһы ааҕыы саҥа мэтиэдьикэтэ быраактыкаҕа туттууга киирбитин, ол эрэн сыыһалардааҕын бэлиэтиир. Хамнаһы индэксээссийэлээһин тэрилтэ, кэпэрэтиип, предприятие салайааччытыттан быһаччы тутулуктааҕын миниистир бы­һаа­ран биэрэр.
Норуот дьокутаата Алена Атласова этэринэн, тэрилтэ үлэһитин айанын төлөбүрүн төннөрүүнү сыл аҥаарыгар тиийэ тардар түбэлтэтэ аҕыйаҕа суох. Суоттуур-хонтуруоллуур палаата бу боппуруоска туох бэрэбиэркэни ыыппытын туоһулаһар. Хамнас боппуруоһугар бэрэбиэркэ ыытыллыбыт, айан төлөбүрэ таарыллыбатах. «Ааспыт сыл ахсынньытыгар ыытыллыбыт кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар, — диир Хонтуруоллуур кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров — нолуоктан уонна нолуок көрүҥэр киирсибэт дохуоттар тустарынан иһитиннэриини ирдээбитим. Күн бүгүнүгэр диэри күүтэбин. Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Үтүө дьыала» үбүлэниитигэр 250 мөл. солк. көрөргө бырабыы­талыстыба дьаһала тахсыбыта. Дьиҥнээҕинэн, тыа сирин биир да эбийиэгэ хамсаабакка турар. Биһиги, дьокутааттар, бу боппуруос быһаарыллыытыгар бүттүүн биир санааҕа кэлэрбит наада. Ааспыт сылга дуоллар кууруһа 67 солкуобайынан сыыһа быһыллыбыта. Дьиҥнээх дьыалатыгар 58 солк. тэҥнэспитэ. Мин сабаҕалыырбынан, сыл бүтүүтэ дуоллар кууруһа 68-70 солк., оттон эбии дохуоппут 10 млрд. солк. тэҥнэһиэҕэ. Бэйэм сабаҕалааһыммар, өссө биирдэ да сыыстара иликпин санатыахпын баҕарабын».
— Биһиги сөбүлэһэр уонна бигэргэтэр эрэ массыынаҕа кубулуйдубут, — диир Леонид Владимиров. — Онтон хонтуруоллуур функциябытын хаһан, ханна сүтэрэн кэбистибит? Сир аннын туһанааччы НДФЛ-а туохха бааллан хааларый? Өрөс­пүүбүлүкэбитигэр сыллата баахтанан кэлэн үлэлээччи ахсаанын биһиги төрдүттэн билбэппит. Эмиэ ол курдук, туох баар НДФЛ өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр тахса турар. Өскөтө биһиги нолуоктан бэйэбит көҥүлбүтүнэн аккаастана эбэтэр чэпчэтиилэри көрө олорор буоллахпытына, хааһынабыт хайдах туолуой. «Роснефть» компанияҕа 9 млрд солкуобайга чэпчэтиини көрөбүт, оттон компания бэйэтин суотугар атын эрэгийиэҥҥэ саҥа мэдиссиинэ киинин туппутун туһунан эрэкилээмэлиир. 35 №-дээх оскуола туһунан өссө биирдэ. 360 мөл. солк. федеральнай харчы көрүллүбүтүн туһунан иһитиннэрии баар. Оскуола тутуута эспэртиисэни ирдиир, ол суох — харчы эмиэ суох.
Бэйэлэрин санааларын дьокутааттар Гаврил Парахин, Александр Сусоев, Виктор Федоров эттилэр. Мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков дьокутааттар туруорсууларын ураты бэлиэҕэ ылан, салгыы үлэлэһэр наадатын бэлиэтээтэ. Куоластааһын түмүгүнэн сокуон барыла бастакы уонна бүтэһиктээх ааҕыыга ылыллар.

Прокопий ИВАНОВ.