Парламеҥҥа сыл аҥаарыгар туох үлэ барда?

Сүрүн салааларга

Ол курдук, 2017 сыл бастакы аҥаарыгар Ил Түмэҥҥэ түөрт пленарнай мунньах уонна биир парламент Сэбиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа ыытылынна. Итиннэ 256 нуорма-быраап аакталара, мантан 93-һэ өрөспүүбүлүкэ сокуона (43-һэ төрүт) уонна 163 парламент уурааҕа ылыллыбыттара.
Сүрүн салааларга тохтоотоххо, судаарыстыбаннай салайыы уонна конституционнай төрүт эйгэтигэр — 12, бюджекка уонна нолуоктарга — 7 сокуон, олохтоох бэйэни салайыныыга — 7, бас билиигэ уонна өрөспүүбүлүкэ экономическай сайдыытыгар — 47, тыа хаһаайыстыбатыгар, айылҕаны туһаныыга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар — 4, социальнай политикаҕа — 9, аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттары харыстааһыҥҥа — 1, үөрэх, наука, култуура, доруобуйа харыстабылын эйгэлэригэр — 2 сокуон ылылыннылар.

Дойдуга экономическай кризис улам-улам сытыырхайан иһэрин, этэргэ дылы, бүтэй да эттээх киһи сэрэйэр-билэр буолуохтаах. Маннык ыктарыылаах кэмҥэ үүнэр сыллааҕы бюджет барылын оҥоруу, биллэн турар, үгүс ааҕыыны-суоттааһыны уонна кытаанах хааччахтааһыны эрэйбитэ. Ол курдук, парламент уонна бырабыыталыстыба үгүс сыралаах үлэлэрин кэнниттэн «2017 сылга уонна былааннаммыт 2018-2019 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара.
Аҕыйах хонуктааҕыта араадьыйанан өрөспүүбүлүкэҕэ буруйу оҥоруу ахсаана аччаабытын туһунан эппиттэрэ. Итиннэ парламент оруола улахан дии саныыбын. Ол курдук, Ил Түмэн уочараттаах ХII пленарнай мунньаҕар «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары розницанан атыылааһын бириэмэтигэр, усулуобуйатыгар уонна миэстэтигэр эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» сокуон барыла бүтэһиктээх ааҕыыга ылыллыбыта. Тустаах докумуоҥҥа олоҕуран, муниципальнай тэриллиилэргэ депутаттар Сэбиэттэрэ бөһүөлэктэригэр арыгы атыылааһынын бобор туһунан бэйэлэрин сокуону көҕүлээһиннэрин өрөспүүбүлүкэ парламеныгар киллэрэр толору бырааптаахтар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ бу боппуруоска бастакы хараҥаччынан Кэбээйи улууһун II Лүүчүн нэһилиэгин олохтоохторо буолбуттара. Үтүө холобур өрүү батыһыннарыылаах буолааччы. Ол курдук, билигин сүүстэн тахса нэһилиэк итинник сокуону ылынаннар, сирдэригэр-уоттарыгар аһыы утаҕы атыылаабаттар. Буруйу оҥоруу аччаабытыгар ити төһүү буолбута саарбаҕа суох.

Сокуоннары оҥорууну таһынан

Парламентарийдар сокуоннары оҥорууну таһынан, үлэлэрин-хамнастарын биир көрүҥүнэн бырабыыталыстыба чаастарын, парламент истиилэрин уонна «төгүрүк остуоллары» ыытыы буолар. Ол курдук, отчуоттуур кэмҥэ 11 бырабыыталыстыба чааһа, 5 парламент истиитэ уонна 19 «төгүрүк остуол» буолбут. Маны таһынан Ил Түмэн сис кэмитиэттэрэ уонна хамыыһыйалара барыта 86 мунньаҕы ыыппыттар.
Ол курдук, «Саха Өрөспүү­бүлүкэтин оҕолорун таһыы туһунан», «Хоту уонна Арктика улуустарын нэһилиэнньэтин социальнай суолталаах бородуукталарынан, табаардарынан хааччыйыы туһунан», «Аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар олорор уонна үгэс буолбут үлэлэринэн дьарыктанар миэстэлэригэр этнологическай экспертиза туһунан», «2016 сыллааҕы Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туолуутун туһунан отчуоту бигэргэтэр туһунан» парламент истиилэригэр ити боппуруостары, тирээн турар кыһалҕалары илдьиритэн дьүүллэспиттэрэ, санаа атастаспыттара, уустук балаһыанньаттан тахсар суолу тобулбуттара.

«Норуот хаһаайыстыбатыгар хоромньуну аҕалар сиэмэх кыыллар ахсааннарын сүрүннээһиҥҥэ миэрэлэр тустарынан» бырабыыталыстыба чааһыгар сылгыларбытыгар уонна табаларбытыгар кутталы үөскэтэр бөрөлөрү хайдах гынан аччатар туһунан кэпсэтии барбыта. Ол курдук, 2016 сыллаахха ардай тиистээхтэр барыта 7 тыһыынча дьиэ табатын тарпыттар. Ити хоромньута 97 мөл. солк. тэҥнэһэр.
Отчуоттуур кэмҥэ «Са­хам сирэ ХХI үйэҕэ» өрөс­пүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһын тэрээһиннэрин олоххо киллэрии туһунан» диэн тиэмэҕэ бырабыыталыстыба чааһа ыытыллыбыта. Ордук үпкэ-харчыга ыктарыылаах кэмҥэ бу үтүөкэннээх норуот хамсааһына көдьүүстээҕин көрдөрбүтэ ыраатта.
Өрөспүүбүлүкэ 2016 сыл­лааҕы инвестиционнай бырагырааматыгар 25 млрд солк. тахса үп-харчы көрүллүбүтэ. Биллэрин курдук, 2017 уонна былааннанар 2018 уонна 2019 сылларга бырагырааманы үбүлээһин биллэрдик аччаабыта. Ол курдук, ити сыыппара 11 млрд солк. тэҥнэспитэ. Быйылгы сылга ити суума улахан аҥаара саахалланар туруктаах олорор дьиэлэртэн дьону көһөрүү бырагырааматын олоххо киллэриигэ тыырыллыаҕа.
«Лишь немногие начинания кончаются хорошо или плохо, большинство же — ничем» диэн Н. Векшин этэн турардаах. Кырдьык, саҕаламмыт эрэ барыта тиһэҕэр тиэрдиллибэт, толкуйдаммыт эрэ барыта олоххо киирбэт. Биир эмэ хамсааһыны, саҥа сүүрээни норуот бэйэтигэр чугастык ылынар.
«2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын 1999 сыл ахсынньы 17 күнүгэр төрүттэммитэ. Бу күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Михаил Николаев норуот хамсааһынын тэрийэр туһунан Ыйаахха илии баттаабыта.
Уон аҕыс сыл ааспытын кэнниттэн «Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһынын анааран-ырыҥалаан көрдөххө, улахан түмүктээх саҕалааһын диир хайа баҕарар кыахтаахпыт. Үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн тыа сиригэр араас тутуулар дьэндэстилэр. Аҥаардас 2000 сылга, хамсааһын саҕаламмыта бастакы сылыгар, 66 спортивнай саала, 63 спортивнай площадка, 34 оскуола, 31 культурнай-спортивнай комплекс, 19 кулууп, 17 оҕо саада, 3 тустуу саалата, 2 эрчиллэр дьиэ тутуллубуттара. Биир сыл иһигэр сөҕүмэр тутуу ыытыллыбыта.
Оттон 2000-2016 сылларга ити хамсааһын чэрчитинэн барыта 1016 объект тутуллан үлэҕэ киирбит.
Итилэри таһынан отчуоттуур кэмҥэ арктическай улуустарга кыһыҥҥы таһаҕас тиэйиитин, чэпчэтиинэн туһанар нэһилиэнньэ араҥатын эминэн-томунан, төгүрүк тулаайахтары олорор дьиэнэн хааччыйыы боппуруостарыгар, өрөспүүбүлүкэ научнай-техническэй уонна инновационнай сайдыытыгар, «Ыраас уу» бырагыраамалар, «Төрөппүт эппиэтинэһин туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуона туолууларыгар, о.д.а. тиэмэлэргэ бырабыыталыстыба чаастара ыытыллыбыттара.
Арааһа, өрөспүүбүлүкэ парламенын историятыгар аан бастаан буолуо, Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр национальнай бэчээт: кыһалҕалар уонна сайдыы кэскиллэрэ» диэн бэрт наадалаах тиэмэҕэ «төгүрүк остуол» ыытыллыбыта. «Төгүрүк остуолга» национальнай бэчээт, чуолаан пресса, төрөөбүт тыл тула үгүс кэпсэтиһии тахсыбыта. Итинтэн сиэттэрэн, парламеҥҥа «Тыл дьылҕата — норуот дьылҕата» уонна «Сахалыы таба саҥарыы, таба суруйуу – омук сайдыытын мэктиэтэ» диэн тиэмэлэргэ үгүс санаа атастаһыылардаах эмиэ «төгүрүк остуоллар» буолуталаабыттара.
Бу саас Ил Түмэн аан бастаан өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын бастакы съезтэрин тэрийэн үрдүк таһымҥа ыыппытын бэлиэтиибин. Парламент салгыы муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта бииргэ үлэлиир киэҥ былааннаах.

Госдумаҕа үс сокуон барыла

Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара бу отчуоттуур кэмҥэ Госдумаҕа үс федеральнай сокуон барылын уонна судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганыгар биир туһаайыы суругу бэлэмнээн киллэрбиттэрин бэлиэтиибин.
Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара Госдуманы уонна Федерация Сэбиэтин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлииллэрин туһунан урукку да өттүгэр суруйан турабын. Ол курдук, 2013 сылтан саҕалаан Госдумаҕа барыта 25 сокуоҥҥа көҕүлээһини киллэрдилэр. Итинтэн 6 сокуоҥҥа көҕүлээһин федеральнай сокуон буолла. Биир сокуон барыла иккис ааҕыыны ааста. Билигин Госдума көрүүтүгэр парламентарийдарбыт киллэрбит 8 сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрэ баар. Маны өрөспүүбүлүкэ саҥа парламенын историятыгар уруккута суох ситиһии, кыайыы быһыытынан сыаналыыбын. Итилэр үгүс сыралаах үлэттэн ситиһиллибиттэрин сэрэйиэххэ эрэ сөптөөх.

2015 сыл бэс ыйын 10 күнүгэр Госдума депутаттара Ил Түмэн өссө 2014 сыл ахсынньы 12 күнүгэр киллэрбит «Российскай Федерация Бюджетын кодексатын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» 675043-6 №-дээх федеральнай сокуонун барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһин өйөммүтүн, ылыллыбытын, Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын улахан кыайыытынан, ситиһиитинэн ааттыыбын. Тоҕо? Дойду бырабыыталыстыбатыгар уонна Госдумаҕа ити боппуруоһунан үгүс ахсааннаах оробуочай сырыылар, көрсүһүүлэр ыытыллыбыттара. Сокуоҥҥа уларыйыы киирэрэ наадалааҕын дакаастааһыҥҥа сыралаах үлэ, итини ааһан киин сиргэ аптарытыаттаах буолуу наадатын бэлиэтиибин.
Дойдуга үпкэ-харчыга ыктарыылаах кэм үүммүтүнэн сибээстээн, биһиги парламентарийдарбыт хоту сиргэ саамай сүрүн аһылыгы — бурдугу тиэйиигэ бюджеттан кредити туруорсубуттара. Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинэ 2015 сыл алтынньыга бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Иккис, үһүс ааҕыыларга көннөрүүлэр киирэннэр, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородуукталары барыларын тиэйиигэ-таһыыга бюджеттан кредит көрүллэр буолбутун ааҕааччыларбар санатабын.
Урукку да өттүгэр Хоту сир үтүмэн кыһалҕатын туруорсуу элбэҕэ. Ол эрээри «вся Россия — Север» диэн матыыбынан туруорсуулар болҕомтоҕо ылыллыбаттара. Ити туһунан парламент урукку ыҥырыыларын депутаттара өрүү бэлиэтииллэр.
Отчуоттуур кэмҥэ Ил Түмэн депутаттара Госдумаҕа «Сиртэн хостонор баай» туһунан федеральнай сокуон 12 уонна 16 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбиттэрэ.
Бу сокуоҥҥа көҕүлээһини Госдума депутаттара өйөөтөхтөрүнэ, сирбитигэр-уоппутугар үлэлиир промышленнай тэрилтэлэр социальнай эппиэтинэстэрэ үрдүөҕэ. Лицензияларыгар субъект уонна муниципальнай тэриллии социальнай-экономическай сайдыыларыгар кыттыыны ылалларыгар усулуобуйа олохтонуоҕа. Ити тустаах сокуон 12 ыстатыйатыгар уларыйыы киириитигэр туһуланар.
Оттон 16 ыстатыйаҕа уларыйыы муниципальнай тэриллии уонна регион толоруулаах былааһын уорганнара социальнай-экономическай сайдыы усулуобуйатын олохтооһуҥҥа сөбүлэҥнэрин биэрэри кө­ҥүллүүр нуорманы олохтуоҕа.
Тустаах сокуоҥҥа уларыйыы туһунан бу саас Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев Госдума айылҕа ресурсаларыгар, сир сыһыаннаһыыларыгар уонна бас билиигэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ кытта санаа атастаспыта. Николай Николаев тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһини өйүүрүн биллэрбитэ.
Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, бүттүүн дойдуга алмааһы кырыылыыр уонна ювелирнай салаалар уустук балаһыанньаҕа үлэлии олороллор. Ил Түмэн депутаттара өрөспүүбүлүкэҕэ бу салааны өрө тардарга туһуламмыт үлэни-хамнаһы саҕалаатылар. Ол курдук, парламентарийдарбыт ювелирнай производствоны өйүүр сыаллаах Госдумаҕа «Буруйу оҥоруу суолунан булуллубут үбүнэн-харчынан терроризмы үбүлээһини, дохуот киллэриини утары үлэ туһунан» федеральнай сокуон 7 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бэлэмнээн киллэрдилэр. Тустаах сокуон ювелирнай оҥоһугу атыылаһыы сыанатын хааччахтыыр. Ити оҥорон таһаарааччылар ыытар үлэлэрин-хамнастарын туорайдаһар. Сокуоҥҥа көҕү­лээһин хааччахтаммыт сыананы үрдэтэн биэрэр сыаллаах.
Бу салааҕа үлэлээччилэргэ сөптөөх нолуокка ситим суоҕа. 18% НДС баара, көрдөрүүлэрэ, үлэлэрин түмүктэрэ намтыырыгар тириэрдэр. Ил Түмэн итини туоратар сыаллаах «Российскай Федерация Нолуокка кодексатын 21 баһын иккис чааһыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын Госдумаҕа бэлэмнээн киллэрбитэ.

Итини таһынан бу саас Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөс­пүү­бүлүкэтигэр алмааһы кырыылыыр уонна ювелирнай салаалар туруктарын туһунан» диэн тиэмэҕэ парламент истиилэрэ буолан ааспыта. Онно Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков 90-с сылларга сай­дыбыт алмааһы кырыылыыр салааҕа, саха маастардара ювелирнай оҥоһуктарга бриллианы кыбытар буолбуттарыттан ылата, хаачыстыба өттүнэн тупсуу, хамсааһын баар буолбутун ахтыбыта. Кини бу салааны нуорма-быраап өттүнэн сүрүннээһин, нолуокка, таможняҕа сөптөөх сыһыан, кыраныысса таһыгар барыстаахтык эргитиигэ сөптөөх сырье суох буолан, о.д.а. биричиинэлэринэн алмааһы кырыылааһын көрдөрүүлэрэ таҥнары түһүүтүгэр тириэрдэллэрин туһунан эппитэ.
Парламент истиилэригэр инникитин тустаах салаалар үлэлэрин өрө көтөҕөр сыаллаах ханнык соруктар, былааннар баалларыгар тохтообуттара. Ил Түмэн депутаттара аны күһүн бу боппуруоска эмиэ эргиллиэхтэрэ.
Маны таһынан норуот депутаттара «Ил Түмэн Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенкоҕа уонна Госдума бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володиҥҥа нэһилиэктэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттара дьиэлэрин, техникаларын, дохуоттарын уонна кэргэннэрин, маны таһынан сокуоннай саастарын туола илик оҕолорун дьиэлэрин-уоттарын, техникаларын туһунан сибидиэнньэлэри түһэриилэригэр сыһыаннаах боппуруоска туһаайыы сурук суруйбуттара. Бу көрдөһүү сурукка нэһилиэктэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттара дохуоттарын, баайдарын-дуолларын туһунан сибидиэнньэни биэриилэрин болдьохторун уһатар туһунан этиллибитэ.
Маны таһынан туһаайыы сурукка өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота киэҥэ, нэһилиэнньэлээх пууннар икки ардылара ырааҕа, суол-иис суоҕа, мөлтөҕө, Интернет куһаҕаннык үлэлиирэ, айан төлөбүрэ ыарахана депутаттар дохуоттарын туһунан сибидиэнньэлэрин биэриилэригэр мэһэй буолбуттара ыйыллыбыт. Депутат болдьоҕун иннинэ боломуочуйатын тохтотуута эбии быыбардар ыытыллыыларыгар тиэрдэрэ, итинэн сибээстээн олохтоох бюджекка охсуулаах буолара сурукка бэлиэтэммитэ.
Биллэрин курдук, 2015 сыллаахха сэтинньигэ «Коррупцияны утары үлэ туһунан» 273 №-дээх федеральнай сокуон эрэдээксийэлэнэн, тыа сирин депутаттара дохуоттарын, баайдарын-дуолларын туһунан декларация түһэриилэрэ булгуччулаах буолбута.
2017 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи дааннайынан, дохуоттарын туһунан декларацияны 3494 депутат түһэрбит, 423 депутат итини наадалааҕынан аахпатах. Парламентарийдар Госдумаҕа «Сиртэн хостонор баай» туһунан федеральнай сокуон 12 уонна 16 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбиттэрэ.
Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара 2017 сыл бастакы аҥаарыгар ыыппыт үлэлэригэр кылгастык тохтоотоххо итинник.