Парламент Госдумаҕа бэйэтин этиилэрин киллэрдэ

Сокуон  барыла күнү  көрбүт бастакы  көрүҥүнэн

Санатар буоллахха, сокуон барылын Госдума муус устар ыйыгар билиһиннэрбитэ. Тутатына Саха сирин парламена уонна да атын национальнай өрөспүүбүлүкүлэр сокуон барылын үгүс өрүттэрин кытары сөбүлэспэттэрин биллэрбиттэрэ. Ол түмүгэр сокуон барыла күнү көрбүт бастакы көрүҥүгэр уларытыы киллэрэргэ сорук турбута.

Киһини сэрэхэдитэр уларыйыылар ис хоһоонноругар тохтуур буоллахха:

Сокуон барыла Арас­сыыйаҕа  олорор омуктар нуучча тылын үөрэтиигэ хоромньуну оҥорбокко, төрөөбүт төрүт тылларын баҕа быһыытынан үөрэтэллэрин уонна үөрэтиэн баҕарар тылларын бэйэлэрэ талалларын туһунан суруллар. Ол эбэтэр, бу иннинэ национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ төрөөбүт тылы үөрэх кыһаларыгар үөрэтиини баар буо­луохтаах көстүү курдук ылынар эбит буоллахтарына, сокуон барылынан үөрэнээччи төрөппүтэ оҕото төрөөбүт тылын үөрэтиэн баҕарарын туһунан сайабылыанньа суруйбутун, оскуола көҥүл биэрбитин кэннэ эрэ үөрэтэр буолуоҕун сөп. Маны таһынан сокуон барылыгар төрөөбүт тылы оскуола бырагырааматыгар киллэриэх иннинэ, төрөппүт, үөрэнээччи маныаха төһө наадыйарын учуоттуур наадатын ыйбыттар.  

Саха өрөспүүбүлүкэтин парламена уопсастыбаннас кыттыылаах сокуон барылын дьүүллэһэр үгүс тэрээһини ыыппыта. Холобур, Ил Түмэҥҥэ буолбут “төгүрүк остуолга” үгүс санаалар, этиилэр киирбиттэрэ. Оттон  37-с пленарнай мунньахха депутаттар сокуон барылын дьүүллэспиттэрэ, тустаах докумуон барыла хас биирдии Арассыыйа олохтооҕо, кини төрөөбүт тылын үөрэтэрин мэктиэлиир быраабын кэһиэн сөбүн туһунан эппиттэрэ. Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков улахан сэрэхтээх федеральнай сокуон барыла оҥоһуллубутун, сүрүн балаһыанньалара ылылыннахтарына, төрөөбүт тылы үөрэтиигэ эбии ыарахаттары үөскэтэр кыахтаахтарын бэлиэтээбитэ. Александр Николаевич бу федеральнай сокуон барылын Судаарыстыбаннай Дума бары фракцияларын («Биир ньыгыл Россия», «Сиэрдээх Россия», РФКП, РЛДП) бэрэстэбиитэллэрэ кыттыһан бэлэмнээбиттэрин ыйан туран, Ил Түмэн фракциялара бэйэлэрин партияларын кытта үлэлэһэллэригэр, өрөспүүбүлүкэ парламенын этиитин туруулаһалларыгар ыҥырбыта. Итиэннэ сокуон барылын кытта үлэлэһэр  үөрэххэ, наукаҕа, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева, норуот депутаттара Егор Жирков, Иван Шамаев, Евгения Михайлова састааптаах оробуочай бөлөх тэрийэр туһунан дьаһал ылыныллыбыта.

Ол кэннэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Россия Федерациятын Судаарыстыбаннай Думатын үөрэххэ уонна наукаҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Никоновы уонна Россия Федерациятын Судаарыстыбаннай Думатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, КПРФ фракциятын салайааччыта Иван Мельниковы кытта тус көрсүһүүтүгэр Саха сирэ сокуон барылыгар этиилэрин билиһиннэрбитэ.

Сөптөөх быһаарыыны ылыналларын туһугар

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков:

— “Үөрэх­тээһин туһунан” феде­ральнай сокуон барыла мөккүөрү таһаарара сэрэйиллибитэ. Ордук национальнай өрөспүүбүкэлэргэ улахан долгуйууну таһаарда. Ол курдук, сокуон барылын кытары билсээт, биһиги докумуон сүрүн өрүттэрин кытта сөбүлэспэппитин биллэрбиппит уонна Госдумаҕа бэйэбит этиилэрбитин бэлэмнээбиппит. Бэс ыйын 8 күнүгэр буолбут пленарнай мунньахха оҥорбут этиилэрбитин Госдумаҕа ыыппыппыт. Бэйэбит өттүттэн бу сокуон барылынан үлэлэһэр икки бэрэстэбиитэли анаабыппыт. Тустаах комитет бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьеваны уонна норуот депутатын Егор Жирковы. Бу күннэргэ кинилэр Госдумаҕа бэйэлэрин үлэлэрин саҕалаатылар. Ол курдук Егор Петрович Жирков Судаарыстыбаннай Дума үөрэххэ уонна наукаҕа кэмитиэт мунньаҕар кытынна. Кини барарыгар туруоруллубут соруктарбыт ситиһилиннилэр – сокуон барылын кытары үлэлэспит фракция бэрэстэбиитэллэрин кытары көрсөн кэпсэттэ, биһиги тутуһар көрүүлэрбитин тириэртэ. Ону кытта биһиги этиилэрбитин өйүүр Госдума депутаттарын кытары көрсөрүгэр соруктаах этилэр. Манна, бэйэбитигэр эмиэ депутаттартан уонна бырабыыталыстыба чилиэннэриттэн турар тустаах хамыыһыйа тэриллибитэ. Онон төрөөбүт тылбытын үөрэтии хайысхатыгар сөптөөх быһаарыныылары ылыналларын туһугар үлэлэһэбит.

Кыра  хардыынан үгүһү  ситиһэргэ!

Сокуон барылын ис хоһоо­нун кытары билсибит дьон сөптөөҕүн долгуйаллар. Ол курдук, депутаттар уонна тыл үөрэхтээхтэрэ төрөөбүт тылы үөрэтии сыыйа-баайа факультатив таһымыгар түһүөн сөп диэн сабаҕалыыллар.  Ол иһин Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт дьүүллэһиилэр кэнниттэн биир улахан хамсааһын таҕыста. Ол – спикер Александр Жирков сорудаҕынан, сокуон барылын кытта үлэлэһэр норуот депутаттара Антонина Григорьева уонна Егор Жирков Госдумаҕа тиийэн сокуон барылын сүнньүнэн Ил Түмэн позициятын иһитиннэрбиттэрэ уонна көмүскээбиттэрэ буолар.

Егор Жирков ол сырыы туһунан санаатын “Ил Түмэн” хаһыакка үллэһиннэ.

— Биһиги 37-с пленарнай мунньахха баһыйар куола­һынан (43 депутат куоластаан) “Үөрэхтээһин туһунан” РФ сокуоҥҥа көннөрүүлэр туһунан сокуон барылын үс көннөрүүлэрин уларытар, биир көннөрүүнү төрдүттэн суох оҥорор туһунан уураах ылыммыппыт. Билигин бу уураахпытын олоххо киллэргэ дьулуһан үлэлиибит. Ол курдук спикер Александр Жирков сорудаҕынан Арассыыйа күнүн кэнниттэн Москваҕа Госдумаҕа тиийэн Судаарыстыбаннай Думатын үөрэххэ уонна наукаҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Вячеслав Никоновы уонна кини солбуйааччытын Олег Смолины кытары көрсүбүппүт. Олег Смолин Ил Түмэн туруорсар этиилэригэр кырдьыктаах төрүөт баарыгар сөбүлэспитэ. Кини Татарстантан сокуон барылын сүнньүнэн сөпсөспөттөрүн биллэрэр суруктар киирбиттэрин туһунан кэпсээбитэ. Мин кэмитиэт салайааччыларыгар Саха өрөспүүбүлүкэтин дьоно-сэргэтэ туохтан долгуйарын туһунан иһитиннэрбитим. Ол — кэлиҥҥи сылларга саха тылын үөрэтии көрдөрүүтэ 10% түспүтүн, оттон аҕыйах ахсааннаах хоту сирин норуоттарын төрүт тылларын үөрэтии букатын хобдох балаһыанньалаахтарын туһунан этэ. Онуоха кини сарсыныгар буолуохтаах кэмитиэт мунньаҕар этинэрбэр ыҥырбыта. Бу көрсүһүүбүтүгэр Олег Смолин өрөспүүбүлүкэлэр төрүт тылларын үөрэтиилэрин чинчийбиттэрин түмүгэр балаһыанньа мөлтөҕө көстүбүтүн туһунан эппитэ. Кини: “Төрөөбүт тылларын үөрэтэри элбэх регион туруорсар. Онон кинилэр туоруорсууларыгар эппиэтиир быһаарыы була сатыахтаахпыт”, — диэбитэ. Итиэннэ төрөөбүт тылы үөрэтии ФГОС-ка көрүллэрэ булгуччулааҕын ыйбыта. Санатар буоллахха, саха тылын үөрэтии үөрэх бырагырааматын стандартыгар киирбэт. Ол эбэтэр манан бигэргэммит учебниктар суохтар. Уруттаан этэр буоллахха, мин кыттыбыт кэмитиэт мунньахпар атын кыттааччылар үөрэх кинигэтин федеральнай испииһэгэр биэс эрэ (татаар, башкир, алтай, хакасия уонна чечен тылларыгар) бигэргэммит үөрэх кинигэтэ баарыгар, 13 омук тылын үөрэтэргэ аналлаах үөрэх бырагыраамата (чуваш, татаар, абазия, саха, коми, алтай, вепс, карелия, ливвиковскай, финн, грек, украина, крым татаардарын тыллара) үлэлииригэр болҕомтону тардар наадалааҕынан эппиттэрэ.

* *  *

Сарсыныгар буолбут кэмитиэт мунньаҕар Егор Петрович кыттыыны ылбыт. Онно кини бэйэтин этиитигэр Россия Федерацията Конституцияҕа сурулларынан олохтоох норуоттар төрүт тылларын үөрэтиини, харыстааһыны, сайыннарыыны мэктиэлиирин санаппыт. Саха сирин парламена Россия Федерациятын 18, 55 ыстатыйаларыгар олоҕуран, Россия Федерациятын Конституциятын 26 ыстатыйатынан мэктиэлэммит норуоттар төрөөбүт тылларын харыстыыр бырааптарын аахсан туран, «Россия Федерациятыгар үөрэх туһунан» Федеральнай сокуон 14 ыстатыйатын 3, 6 чаастарыгар,  44 ыстатыйатын 3 чааһын 1 пуунугар киллэриллэр  уларытыылары Конституциянан олохтоммут нуормалары кытта тэҥҥэ тутан  ситимнээхтик  көрүүнү туруорсарын ыйбыт. Ол курдук, мунньахха сис кэмитиэт чилиэннэрэ, регионнар бэрэстэбиитэллэрэ Россия Федерациятыгар судаарыстыбаннай тыллары сэргэ олохтоох хас биирдии омук тыла үөрэтиллиэхтээҕин ыйбыттар.

Мин салгыы Егор Жирковтан “тустаах сис кэмитиэт мунньаҕар кыттыбытыҥ кэнниттэн үтүө хамсааһын тахсыаҕар эрэллээх буолуохпутун сөп дуо?” диэн ыйытабын. Онуоха кини: “Биһиги бэйэбит позициябытын биллэрбиппит үчүгэй, кыра да хардыынан үгүһү ситиһиллэр”, — диэн эттэ. Ол курдук, Ил Түмэн пресс-сулууспата иһитиннэрбитинэн, ырытыы кэннэ сис кэмитиэт чилиэннэрэ сокуон барылын балаһыанньатыгар Россия Федерациятын норуоттарын тылларыгар уонна Россия Федерациятын өрөспүүбүлүкэлэрин судаарыстыбаннай тылларыгар киирсэр төрөөбүт тылынан  үөрэтии уонна иитии боппуруоһа чуолкайданара наадатын ыйбыттар.  Россия Федерациятын норуоттарын тылларыгар уонна Россия Федерациятын өрөспүүбүлүкэлэрин судаарыстыбаннай тылларыгар киирсэр үөрэтии уонна иитии тылын талыыга үөрэнээччи уонна төрөппүт (сокуоннай бэрэстэбиитэл) санаата төрөппүт (сокуоннай бэрэстэбиитэл) суругунан киллэрэр сайабылыанньатыгар олоҕуран аахсылларын бэлиэтээн туран, сокуон барылын иккис ааҕыытыгар уларыйыылар киириэхтээхтэрин эппиттэр. Россия Федерациятын Судаарыстыбаннай Думатын үөрэххэ уонна наукаҕа кэмитиэтэ «Россия Федерациятыгар үөрэх туһунан» сокуон 11 ыстатыйатыгар уларыйыы киириэхтээҕин эппиттэр. Кэмитиэт чилиэннэрэ үлэлиир бөлөх этиитинэн Россия төрүт омуктарын, Уһук Илин уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын үөрэтэр пуонда тэрийэр сөптөөҕүн бэлиэтээбиттэр. Федеральнай сокуон барылын бэлэмнииргэ 2019 уонна 2020-21 сылларга федеральнай бюджекка үөрэх кинигэтин өйүүр туһунан боппуруоһу көрөргө ыйбыттар.

* *  *

Россия Федерациятын Судаарыс­тыбаннай Думатын үөрэххэ уонна наукаҕа кэмитиэтин мунньаҕар кыттан баран Егор Жирков  Россия Федерациятын Судаарыстыбаннай Думатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччытын, КПРФ фракциятын салайааччытаын Иван Мельниковы кытта тус көрсөн,  Саха сирэ сокуон барылыгар сүнньүнэн этиилэрин билиһиннэрбит. Ол туһунан норуот депутата бу курдук кэпсиир:

Сокуон барылыгар этиллэр баҕа өттүнэн төрөөбүт тылы үөрэтии уонна оскуолаҕа киирэр оҕолоох төрөппүт атын уопсастыбаннас санаата учуоттаныахтаах диэн пууннар тоҕо биһигини ордук долгуталларын быһаарбытым. Бу билигин сокуоҥҥа суруллар баҕа өттүнэн диэн пуун кэлин умнуллан симэлийэн хаалыан сөбүгэр тоһоҕолообутум. Оннук буолбатах дуо? Төрөөбүт тылы үөрэтии мэхэниисимин олус уустугурданнар, түмүгэр олох да судургуну сырсан бары биир тылынан эрэ үөрэнэр буолуохпут. Биирдиилээн патриоттар куруһуок быһыытынан үөрэтэ сатыахтара. Иван Иванович Мельников ол санаабын кытары сөбүлэһэрин биллэрбитэ. Итиэннэ бу сырыыбыт өссө биир соругунан Ил Түмэн бу туруорсар боппуруостарынан “ура патриотизмын” көрдөрө сатыыр буолбатаҕын, төттөрүтүн нуучча тылын харыстыыбыт диэн өйдөбүлүнэн атын омуктар тылларын хааччахтааһыҥҥа киллэрбэттэригэр, нуучча тыла хаһан да хааччахтамматаҕын уонна хааччахтаныа суоҕун, национальнай тыллар симэлийиилэрэ улахан сүтүгүнэн буолуоҕун сөбүн  туһунан өйдөбүлү тиэрдии буолбута.

Аны биир ыйынан сокуон барылын иккис ааҕыыга ылыныахтаахтар. Онуоха диэри ыйааһыннаах дакаастабыллардаах этиилэрбитин бэлэмнээн үлэлэһэр соруктары спикер Александр Жирков туруорда.

Эрэниэҕиҥ

Ханнык баҕарар норуот кэскилэ төрөөбүт тылын кытта ситимнээх. Онон хас биирдии национальнай өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо бу сокуон барылын “ыарыылаахтык” ылыммыт буолуохтаах. Чуолаан Саха сиригэр сокуон барыла олоххо киирэрин буолуохтаах көстүү курдук кэтэһэн олорбокко, депутаттар, уопсастыбанньыктар төрүт тылбыт дьылҕатын туһугар хайа кыалларынан туруулаһаллар. Ол туруорсуу үтүө түмүктэри аҕалыаҕар эрэниэххэйиҥ.

Санаалар

Ыам ыйын 25 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Төрөөбүт тыллары сайыннарыыны уонна харыстааһыны сокуон өттүнэн хаач­чыйыыга этиилэр тустарынан» диэн тиэмэҕэ буолбут «төгүрүк остуолга» этил­либит санаалар.

 Уопсастыбаннай деятель Мария Погодаева:«Хотугу төрүт норуоттар тылларын үөрэтии баҕа өттүнэн буолбута, хайдах курдук охсуулаах буолбутун, бары билэ-көрө олороҕут. Хоту улуустарга сылдьан көрүҥ-истиҥ эрэ төһө эбээннии, эбэҥкилии, чукчалыы билэллэрий? Төрөөбүт тылы баҕа өттүнэн үөрэтии сокуонунан бигэргэннэҕинэ, саха тыла эмиэ итинник дьылҕаланыан сөптөөх».

Иван Алексеев-Хомус Уйбаан: «Билигин Россияҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга идеология мөккүһүүтэ буола турар. Дойду модунун икки араастык быһаараллар, көрөллөр. Бастакытынан, дойду олохтоох норуоттара, бүттүүн үүнэннэр-сайданнар, Россия модунун хааччыйыахтаахтар. Иккиһинэн, коммунистическай идеология суох буолла диэн өйү-санааны күөртээн туран, уруккута Екатерина II ыраахтааҕы идеологиятын олохтуу сатааһын төрүөттэрэ бааллар” Ол курдук, Екатерина II хотун Россия кыра омуктарын барыларын, тылларын суурайан, биир улахан омук тылыгар киллэрии политикатын ыыппыта. Ити икки идеология охсуһуутугар олоробут. Россия модун буолуутугар чөл өйдөөх-санаалаах киһи барыта кыһаллар. Ол иһигэр Сахабыт сирин олохтоохторо».

илигин Россияҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга идеология мөккүһүүтэ буола турар. Дойду модунун икки араастык быһаараллар, көрөллөр. Бастакытынан, дойду олохтоох норуоттара, бүттүүн үүнэннэр-сайданнар, Россия модунун хааччыйыахтаахтар. Иккиһинэн, коммунистическай идеология суох буолла диэн өйү-санааны күөртээн туран, уруккута Екатерина II ыраахтааҕы идеологиятын олохтуу сатааһын төрүөттэрэ бааллар” Ол курдук, Екатерина II хотун Россия кыра омуктарын барыларын, тылларын суурайан, биир улахан омук тылыгар киллэрии политикатын ыыппыта. Ити икки идеология охсуһуутугар олоробут. Россия модун буолуутугар чөл өйдөөх-санаалаах киһи барыта кыһаллар. Ол иһигэр Сахабыт сирин олохтоохторо». 

Уопсастыбанньык Дьулустаан Осипов:  «Ханнык да сайдыылаах дойдуга олохтоох төрүт омуктар тылларын күөмчүлээһин, статус­тарын түһэрии суох, сокуонунан бигэргэтиллибэт. Бу сокуон үөрэх эйгэтин эрэ таарыйбат. Ол курдук, саха тыла араас эйгэҕэ туттуллар. Литератураҕа, театрга, киинэҕэ, иитии эйгэтигэр, о.д.а. Мин саныахпар, оскуолаҕа төрөөбүт тыл булгуччулаахтык үөрэтиллиэхтээх».