Парламент үлэтин түмүгэ — сокуоннар хаачыстыбалара уонна олоххо киириилэрин хонтуруоллааһын

Ытыктабыллаах

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын эбээһинэһин быстах

кэмҥэ толорооччу!

 Ытыктабыллаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу! 

 Ытыктабыллаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун Бэрэссэдээтэлэ!

 Ытыктабыллаах норуот

депутаттара,былаас судаарыстыбаннай уорганнарын,

уопсастыбаннас  бэрэстэбиитэллэрэ уонна ыҥырыылаах дьон!

Манна баар дьону кэлэн иһэр Өрөспүү­бүлүкэ судаарыстыбаннаһын күнүнэн эҕэрдэлиирбин көҥүллээҥ. Бу биһиги өрөс­пүүбүлүкэбитигэр аныгы конституция-быраап системата, норуот былааһын институттара атаҕар туруутугар суолталаах оруоллаах, Саха сирин социальнай-экономическай сайдыытыгар чопчу хайысхалары быһаарбыт историяҕа киирбит күн иннинэ саҥа талыллыбыт парламент бастакы мунньаҕа ыытыллара бэлиэ түгэн буолар.

Быыбар түмүктэрэ көрдөрбүттэринэн, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ биһиэхэ эрэнэр. Ити итэҕэли түһэн биэриэ суохтаахпыт. Биһигиттэн хас биирдиибит норуотунан талыллан, парламент, норуот депутаттарын үлэтин өйдөбүлэ уонна ис хоһооно бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сиригэр олох хаачыстыбатын иһин эппиэтинэһинэн эрэ муҥурдамматын өйдүөх тустаах, ол курдук, ордук суолталааҕа – биһиэхэ кэскили итэҕэйдилэр! Аҕа көлүөнэ кинилэр оҥорбуттарын-туппуттарын барытын харыстаан, өссө байытарбытыгар эрэнэр, оттон ыччат бэйэтин кэскилин туһунан ыра санааларын биһигини кытта сибээстиир, ыал буолар дьон – ийэ уонна оҕо аймах туһугар судаарыстыба кыһамньытыгар эрэнэр, экономикаҕа уонна социальнай эйгэҕэ дьарыктаах дьон – сөптөөх хамнаһы уонна үлэ үтүө усулуобуйаларын күүтэр. Саха сиригэр хас биирдии куоластаабыт киһи биһиэхэ эппиэтинэстээх үлэни итэҕэйдэ – норуот бэрэстэбиитэлэ буолан, сокуону оҥорууну, хонтуруолу ыытары. Идэтийбит юрист быһыытынан, быыбардааччылар итэҕэллэрэ хас биирдиибитигэр, бастатан туран, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлигэр, ирдэбили сүктэрэр диэн ааҕабын.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Россия Федерациятын субъегын быһыытынан, бүттүүн быраап хонуутугар баарынан, Россия Федерациятын Президенин ыам ыйынааҕы ыйааҕар олус чуолкайдык уонна дьэҥкэтик туруоруллубут судаарыстыба уопсай сыалларыгар уонна соруктарыгар сөп түбэһиннэрэн сайдыахтаах. Россия Федерацията научнай-технологическай уонна социальнай-экономическай сайдыыта тэтимирэрин туһугар дойду нэһилиэнньэтин ахсаанын улаатыннарыы, гражданнар олохторун таһымын үрдэтии, кинилэр олохторугар тупсаҕай усулуобуйалары, ону сэргэ хас биирдии киһи олоххо бэйэтин сыалын ситиһэригэр уонна талаанын таһаарынарыгар усулуобуйалары үөскэтии соруктара биһиги иннибитигэр тураллар.

Өрөспүүбүлүкэ саҥа парламена Россия Федерациятын субъектарын сокуону оҥорор мунньахтарын кытта сибээстэри бөҕөргөтүүгэ үлэни салгыы ыытара күүтүллэр. Биһиги Уһук Илин федеральнай уокуругун уонна РФ Арктикатааҕы зонатын састаабыгар киирэр субъектары кытта хардарыта үлэҕэ ураты болҕомтону ууруохтаахпыт. Ил Түмэн кинилэр социальнай-экономическай сайдыыларыгар уратылаахтарын учуоттаан, федеральнай уонна субфедеральнай таһымнарга сокуону оҥоруу үлэтин күүһүрдүөх тустаах.

2018 с. балаҕан ыйын 9 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгынан Айсен Сергеевич Николаев талылынна. Туох да саарбаҕа суох, өрөспүүбүлүкэ парламенын үлэтэ өрөспүүбүлүкэ Баһылыга киллэрэр сокуону көҕүлээһиннэрин кытта ыкса сибээстээх буолуоҕа. Айсен Сергеевич норуокка туһуланар быыбар иннинээҕи бырагырааматын олоххо киллэрии, быыбардааччылар туруорбут этиилэрин толоруу соруктара ураты суолталаныахтара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыга дуоһунаһыгар официальнайдык киирбитин кэннэ бырабыыталыстыба саҥа састааба таҥыллыаҕа, оччоҕуна биһиги кинини кытта үлэбит саҕаланыаҕа.

Үлэбит биир суолталаах хайысхатынан олохтоох салайыныы салгыы сайдыыта буолар. Былаас бастакы эшелонунан буолан туран, муниципалитеттар күннэтэ нэһилиэнньэ тыын суолталаах кыһалҕаларын быһаараллар. Чуолаан кинилэр олох үөһүгэр сылдьаллар итиэннэ кинилэртэн сокуону тупсарыыга көҕүлээһиннэр  тахсыахтаахтар. Судаарыстыбаннай Мунньах сокуону көҕүлүүр быраабы олоххо киллэриигэ бэрэстэбиитэллээх уорганнарга методическай көмөнү оҥороро наадалаах.

РФ Федеральнай Мунньаҕын Госдуматын уонна Федерация Сэбиэтин таһымыгар уопсай интэриэстэри туруулаһар туһугар Судаарыстыбаннай Мунньах Россия Федерациятын сокуону таһаарааччыларын Сэбиэтин, “Уһук Илин уонна Забайкалье” Парламеннар Ассоциацияларын кытта хардарыта үлэни салгыы ыытыаҕа. Өрөспүүбүлүкэбитигэр олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын I Съеһин ситиһиилээхтик ыытыы уопута баар. Былаас бары таһыма хардарыта көдьүүстээхтик үлэлиирин инниттэн маннык форумнары салгыы ыытыахтаахпыт.

Алтыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) иннигэр өрөспүүбүлүкэбит тэриллибитэ 100 сылын кытта сибээстээх улахан соруктар тураллар. Бу бэлиэ даатаны дьоһуннаахтык көрсүүгэ бары күүспүтүн түмэрбит ирдэнэр.

Парламент бэрэссэдээтэлин дуоһуна­һыгар санаабын уурарбар, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэҕэ парламентаризм баай уопутугар тирэҕирэр былааннаахпын. Ил Түмэн бастакы ыҥырыыларынан уонна 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтинэн өрөспүүбүлүкэҕэ конституция-быраап систематын акылаата ууруллубута, өрөспүүбүлүкэ сокуону оҥорууга базатын тупсарыыга сүүнэ үлэ ыытыллыбыта. Ааспыт ыҥырыыларга үлэлээбит норуот депутаттарыттан уонна парламент салайааччыларыттан, сокуону оҥорор былаас федеральнай уорганнарын депутаттарыттан турар бастайааннай төрүккэ үлэлиир сүбэлэһэр уорган Судаарыстыбаннай Мунньах Бэрэссэдээтэлигэр баар буолуохтаах диэн эрэллээхтик этиэхпин сөп.

Судаарыстыбаннай Мунньах хас биирдии ыҥырыытын иннигэр турбут бэйэлэрин соруктарын-сыалларын кинилэр ситиһиилээхтик толорбуттара. Биһиги кинилэр үөрүйэхтэригэр мэлдьи тирэҕириэхтээхпит. Александр Николаевич Жирков салайааччылаах Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта парламентаризм сайдыытыгар улахан оруоллаах. Бэһис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньах 2 тыһыынчаттан тахса нуормалыыр правовой аактаны ылыммыта, ол иһигэр СӨ 824 сокуонун, федеральнай таһымҥа 34 сокуон барылын көҕүлээбитэ, онтон 7-тэ федеральнай сокуонунан буолла. Бу парламент өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын, толоруулаах былааһы, РФ Федеральнай Мунньаҕын кытта сыралаах, дьүөрэлэһэн үлэтин түмүгэ. Онон биһиги, алтыс ыҥырыыга норуот депутаттара, тирэх оҥостор сокуоннарбыт базата баар.

Онно тирэҕирэбит, ол эрээри биир сиргэ туруо суохтаахпыт. Сокуону айан оҥоруу – бу мэлдьи сайда турар процесс. Сокуоннар олох саҥа ирдэбиллэригэр эппиэттиэхтээхтэр, ол эрээри атын өттүттэн олохтон тэйиэ суохтаахтар. Конституция-быраап эйгэтигэр учуонай уонна практик быһыытынан, сокуону оҥоруу сайдыытын бүгүҥҥү түһүмэҕэр ылыллыбыт сокуоннар хаачыстыбаларыгар уонна сокуоннар олоххо киириилэрин хонтуруоллааһыҥҥа ахсаабат болҕомтобун уурар санаалаахпын. Манан сибээстээн биһиги уопсастыба институттарын эрэ кытта буолбакка, экспердэри кытта күүскэ үлэлиирбит ирдэнэр. Манна гражданскай уопсастыба институттарыгар: сокуон барылларын нулевой ааҕыыга саамай көхтөөх кыттыыны ылар кыахтаах электроннай уонна үгэс буолбут сонуну киэҥник тарҕатар средстволарга, өрөспүүбүлүкэ Уопсастыбаннай палаататыгар, уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ уонна холбоһуктарга, гражданскай актыбыыстарга улахан эрэли сүктэрэбин. Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) официальнай сайтыгар гражданнар бэйэлэрин этиилэрин “уопсай түннүк” бириинсибинэн киллэрэр кыахтарын толкуйдуохха наада. Сокуону оҥоруу үлэтигэр уопсастыбаннаһы тардыы, бастатан туран, Ил Түмэн ылынар сокуоннарын хаачыстыбатын үрэтиэ диэн эрэнэбин.

Сокуону таһаарар былаас үс боло­муо­чуйаҕа тирэҕирэр, онтон биирэ хонтуруоллааһын буолар. Сокуон быһыытынан, хонтуруоллуур үлэ сороҕун Ааҕар-суоттуур палаата толорор. Парламент, бастатан туран, сокуону айар уорган быһыытынан, ылыллыбыт сокуоннар олоххо хайдах киирэллэрин хонтуруоллуох тустаах. Судаарыстыбаннай Мунньах Хонтуруоллуур кэмитиэтэ сокуоннары олоххо киллэриигэ бастайааннай мониторины ыытара ирдэнэр. Онуоха анаан Ил Түмэн аппараатыгар структураҕа саҥа парламент сыалларыгар-соруктарыгар эппиэттиир уларытыыны ыытар наадалаах. Бары кыттыһан коррупцияны утары, экологическай хонтуруолу салгыы сайыннарыахтаахпыт. Чугастааҕы кэмҥэ, Ил Түмэн регламенын быһыытынан, биһиги сокуону оҥоруу үлэтин былаанын бигэргэтиэхпит.

Ити курдук, парламент үлэтин түмүк сыалынан ылыллар сокуоннар хаачыстыбалара уонна кинилэри олоххо киллэриини хонтуруоллааһын буолар. Бу стратегическай сыалтан-соруктан биһиги эһигинниин бүгүҥҥү олохпут диэки хайыһан, туһааннаах түһүмэхтэргэ тактическай соруктарбытын быһааран, өрөспүүбүлүкэбит уонна кини олохтоохторун уйгутун туһугар бэйэбит үлэбитин ис хоһоонунан, өйдөбүлүнэн толорон биэриэх тустаахпыт.

Ытыктабыллаах депутаттар!

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) народнай депутаттарын быыбардара буолан аастылар. Биһиги эбээһинэспитин толорууга киирэр туһугар кылгас кэмҥэ парламент салалтатын талыахтаахпыт, сис кэмитиэттэр састааптарын уонна бэрэссэдээтэллэрин быһаарыахтаахпыт. Мин кандидатурабын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыга Айсен Сергеевич Николаев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэһис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков, норуот депутаттара, парламеҥҥа политическай партиялар фракциялара өйөөбүттэрэ мин эппиэтинэһим таһымын балайда үрдэтэр. Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын, норуот депутаттарын, политическай партиялары кытта үгүстүк сүбэлэстим. Көрсүһүүлэр кэмнэригэр  Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлин солотугар боломуочуйалары олоххо киллэрэрбэр өйүүр тыллар, баҕа санаалар мин аадырыспар этилиннилэр.

Биллэн турар, биһиги араас санаалаах, политическай көрүүлээх буолуохпутун сөп, ол эрээри биһигини биир түмэр өрүттээхпит: парламент бэрэстэбиитэллээх, сокуону оҥорор уонна хонтуруоллуур уорган быһыытынан ыйааһыннаах уонна сөптөөх быһаарыылары ылар туһугар күүстээх, ыллыктаах этиилэрдээх уонна принципиальнай буолуохтаах! Мин кандидатурабын Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар талар түгэҥҥэ эһиги үрдүк итэҕэлгитин толоруом уонна парламент функцияларын дьоһуннук толоруутун хааччыйыам диэн эрэннэрэбин.

2018 сыл балаҕан ыйын 25 күнэ.