Өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын историятыгар киириэҕэ

Муньахха өрөспүүбүлүкэ Баһылыга А.С.Николаев, судаарыстыбаннай сүбэһит, өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев, Конституционнай суут бэрэссэдээтэлэ А.Н.Ким, Ил Түмэн урукку ыҥырыыларын дьокутааттара, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччылара, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Мунньаҕы бэһис ыҥырыы­лаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ А.Н.Жирков салайан ыытта. Александр Николаевич, бастатан туран, парламент уочараттаах биэс сыллаах үлэтигэр сыана биэриигэ, түмүктэри оҥорууга халбаҥнаабат үгэс олохсуйара наадатын бэлиэтээтэ.

— Биһиги, — диэтэ мунньах бэрэссэдээтэлэ, — үлэлээбит сылларбыт былаһын тухары элбэх саҥа этиилэри оҥордубут уонна, ол курдук, сокуоннары ылынныбыт. Бу үлэбитигэр, биһиги иннибитигэр сокуону оҥорууга уонна ылыныыга үлэлээбит Ил Түмэн бары ыҥырыыларын, өрөспүүбүлүкэ урукку Үрдүкү Сэбиэтин үлэлэригэр-хамнастарыгар баар бары бастыҥы харыстааһын эрэ быһыытынан буолбакка, өссө туһанар, эбии сайыннарар үгэстэри тутуһан кэллибит.

Парламент биэс сыллаах үлэтин устата өрөспүүбүлүкэ 800 тахса сокуонун, Ил Түмэн 1400 уурааҕын ылыммыт. 51 парламент чааһын, сүүһүнэн ахсааннаах «төгүрүк остуолу» тэрийэн ыыппыт. Ил Түмэн бэдэрээлинэй кииҥҥэ, Судаарыстыбаннай Дуумаҕа сокуону көҕүлээһиҥҥэ Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурукка киирэр эрэгийиэннэр истэригэр эрэ буолбакка, уопсайынан Арассыыйа субьектарын ортолоругар баһылыыр-көһүлүүр миэстэҕэ сылдьар. Ол курдук, РФ субьектарыттан Судаарыстыбаннай Дуумаҕа  ылыллыбыт сокуон барыла 2,4% буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ көрдөрүүтэ 25%  тэҥнэһэр. 2013-2018 с.с. өрөспүүбүлүкэ парламена Судаарыстыбаннай Дуумаҕа 30-тан тахса сокуону көҕүлээһини оҥорбута, олортон кэккэ этиилэр федеральнай сокуон күүһэ күүстэммиттэрэ.

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн парламеннар икки ардыларынааҕы үлэни саҥа таһымҥа таһаарда. Ол курдук, Бэдэрээлинэй Мунньах Судаарыстыбаннай Дууматын, Бэдэрээссийэ Сэбиэтин, РФ субьектарын  сокуону оҥорор бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытары парламеннар икки ардыларынааҕы сибээс утумнаахтык олохтонно. СӨ парламена РФ 27 субьегын сокуону таһаарар уорганнарын кытта бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэһиилэрдээх уонна дуогабардардаах.

Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ усулуобуйаларын уратыларын туһунан сокуону оҥорууга этиилэрэ сир аннын туһунан, айылҕаны туһаныы туһунан, күндү металлар уонна таастар тустарынан, суут систиэмэтин туһунан, олохтоох салайыныы туһунан, булт уонна балыктааһын тустарынан, Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурукка сир учаастактарын биэрии уратыларын тустарынан, доруобуйа харыстабылын, үөрэх, култуура тустарынан, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар айылҕаны туһаныыга үгэс буолбут сирдэрин-уоттарын туһунан уо.д.а. сокуоннарга учуоттаммыта уонна ылыллыбыта.

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тутаах хайысхаларын нуормалаах-правовой хааччыллыытыгар сокуоннар аакталаах систиэмэлэрин оҥорууга уруттата тутуллар суолтаны биэрэн үлэлээбитэ. «СӨ-гэр стратегическай былааннааһын туһунан», «СӨ-гэр бырамыысылыннай бэлиитикэ туһунан», «Дьоҕус уонна орто предпринимательствоны сайыннарыы туһунан», «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан», о.д.а. кэккэ сокуоннар стратегическай былааннааһын төрүттэрин олохтууллар, сабаҕалааһын процесстарын, экэнэмиичэскэй уонна социальнай бэлиитикэни былааннааһыны уонна бырагыраамалааһыны, тас экэнэмиичэскэй үлэни-хамнаһы сүрүннүүллэр, производство үгэс буолбут салааларыгар судаарыстыбаннай өйөбүл систиэмэтин олохтууллар.

— Өрөспүүбүлүкэ күүрээннээх олоҕор, биэс сыл диэн олох күлүм гынан ааһар кылгас кэм буолар. Оттон чуолаан дьокутаат үлэтигэр, өйүгэр-санаатыгар киниэхэ олоҕун устатыгар хаалан хаалар бэлиэ кэрчик. Бүгүн мин бииргэ үлэлээбит бары кэллиэгэлэрбэр, бэлитиичэскэй баартыйалар фракцияларыгар тус махталбын биллэрэбин. Өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар кыахпытын уонна күүспүтүн биэрдибит. Ардыгар сытыы мөккүөрдээх түгэннэргэ даҕаны, дьоммут-сэргэбит туһа диэн, тиһэххэ биир тылы булан, биир быһаарыыны ылынан, кыайыылаах тахсыбыт түбэлтэбит элбэх. Биһиги сүрүн сорукпутун — судаарыстыбаннаһы бөҕөргөтүүгэ уонна сайыннарыыга, норуот интэриэһигэр үлэлиир сокуоннары оҥорууга – өйбүтүн-санаабытын, билиибитин-көрүүбүтүн, чиэспитин-суобаспытын уонна дьулуурбутун толору биэрэн үлэлээтибит. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) бэрэссэдээтэлин быһыытынан, эһиэхэ барыгытыгар барҕа махталбын этэбин! Салгыы үлэҕитигэр-хамнаскытыгар ситиһиилэри, тус олоххутугар дьолу-соргуну баҕарабын! – диэтэ түмүгэр Александр Жирков.

«Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин түмүктээтэ, ол өрөс­пүүбүлүкэ парламентаризмын историятыгар киириэҕэ, — диэтэ СӨ Баһылыга Айсен Николаев. – Бэһис    ыҥырыылаах Ил Түмэн бэйэтин болдьоҕор дьоһуннаахтык үлэлээтэ. Биэс сыл устата ылыммыт 800 сокуонуттан улахан аҥаара өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын төрүттүүр тирэх сокуоннар буолаллар.

Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевичка бэйэм тус махталбын этэбин. Ил Түмэн федеральнай сокуоннары оҥорууга хаһааҥҥытааҕар да көхтөөхтүк уонна таһаарыылаахтык кыттыбытын бэлиэтиибин.  Парламент нэһилиэнньэни кытта сибээһэ бөҕөргүүрүгэр, бэйэтэ аһаҕас буолуутугар, уопсастыбаннаһы кытта ситимнээхтик үлэлииригэр Александр Николаевич элбэҕи оҥордо уонна ситистэ.

Тус бэйэм, уруккута норуот дьокутаата буоларбынан, быыпсай дьокутаат диэн өйдөбүл суоҕун үчүгэйдик билэбин. Дьокутаат дьайыылаах мандааттаах да буоллун, боломуочуйата бүппүт эбит да буоллун, кини уопсастыбаннай олоххо көҕүн, итэҕэстэри кытта эйэлэһимтиэтэ суох буолар, дьон-сэргэ интэриэһин туруорсар болооччу майгытын ким да мэлдьэһэр, аахсыбат буолар туһа суох. Барыгытыгар салгыы таһаарыылаах үлэни-хамнаһы, ситиһиилэри!».

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын кыраамататынан норуот дьокутааттара, «Таба-Яна» тэрилтэ салайааччыта Александр Слепцов уонна «Трансстрой-Восток» компания генеральнай дириэктэрэ Александр Дудников наҕараадаланнылар.

Салгыы СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Александр Ким бэһис ыҥырыылаах парламент үлэтин-хамнаһын кэккэ түгэннэригэр тохтоото уонна Бочуоттаах кырааматалары туттарда.

«Биир ньыгыл Арассыыйа», РФКП уонна «Сиэрдээх Арассыыйа» бэлитиичэскэй баартыйалар фракцияларын ааттарыттан Алексей Еремеев, Виктор Губарев уонна Юрий Григорьев тыл эттилэр. Фракциялар салайааччылара, үлэ-хамнас хаамыытыгар төһө да арааһынай «кыраадыстаах» мөккүөрдэр үөскүүллэрин үрдүнэн, «муос туллар, сыҥаах тостор» алдьархайа хаһан даҕаны тахсыбатаҕын, ол оннугар мэлдьитин ылыннарыылаах тыл-өс, дакаастабыл үөһэ тутуллан кэлбитин бэлиэтээтилэр.

Мунньах бэрэссэдээтэлэ икки дьокутаакка – Василий Власовка уонна Евгения Михайловаҕа – анаан-минээн тыл биэртэлээтэ. Бастакы дьокутаат «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйа фракциятын, иккис – «Биир ньыгыл Арассыыйа» чилиэннэрэ.

Уһун сыллаах бэлитиичэскэй үлэтин-хамнаһын манан түмүк­түүрүн туһунан этэн туран, Василий Власов бэһис ыҥырыы дьокутааттара, федеральнай сокуоннары оҥорооччулары «соһуппут» барыллары көҕүлээн киллэрбиттэрин аҕынна. Ол курдук, сир аннын туһанааччылар миэстэтигэр социальнай эппиэтинэстэрин, ирбэт тоҥу харыстааһын, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарын уонна интэриэстэрин көмүскээһин, босхо гектар тустарынан уо.д.а. сокуоннар барыллара, күдээринэ соҕус  суолталаах  федеральнай барыллар ылыллалларын туормастаабыттара мэлдьэх буолбатах. «Инникитин даҕаны, туохтан да толлубакка, бэйэ интэриэһин туруулаһар парламентарийдар өрүүтүн баар буола турдуннар», – диэн түмүктээтэ өрөспүүбүлүкэ биир кырдьаҕас, уопуттаах парламентарийа.

Евгения Михайлова бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн ыытан кэлбит үлэтигэр-хамнаһыгар алта уратыны туспа тутан бэлиэтээтэ. Бэһис ыҥырыылаах парламент нэһилиэнньэҕэ уонна профессиональнай холбоһукка саамай аһаҕас уонна чугас турар, ким баҕарар тиийиэн-түгэниэн сөптөөх уонна кыахтаах тэрилтэтинэн буолара. Бэһис ыҥырыы дьокутааттара дьулуурдаах уонна көдьүүстээх үлэһит буолалларын дьыалаҕа көрдөрдүлэр. Кинилэр ылыммыт бары сокуоннара ханнык да харгыһа суох олоххо үлэлээн бардылар. Оттон дьокутааттар бэйэлэрэ үлэни-хамнаһы сырыыптыыр иирээнэ, утарыта турсуута суох дьиҥ профессиональнай төрүккэ олоҕуран үлэлээтилэр.

Евгения Исаевна, өрөс­пүүбүлүкэ урукку Баһы­лыга Егор Борисов «парламент дьыалаҕа, ситэриилээх былаастааҕар ордук билиилээҕин көрдөрдө» диэн бэлиэтээбитин холобурга аҕалла. Эдэр исписэлиистэри производствоҕа,ол иһигэр хостуур бырамыысыланнаска тардар туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона ылылынна. Итинник сокуон бүгүн бүтүн Арассыыйа үрдүнэн суох. «Дьокутаат боломуочуйатын тохтотуу туһунан» сокуон барыла олоххо киирбэккэ турарын, алтыс ыҥырыы парламентарийдара бу дьыаланы тиһэҕэр тиэрдэллэригэр эрэнэрин биллэрдэ.

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн бүтэһик пленарнай мунньаҕар кыттыыны ылбыт бырабыыталыстыба, элбэх ахсааннаах министиэристибэлэр, бас-көс тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ биэдэмистибэннэй наҕараадаларынан, бочуоттаах кырааматаларынан, махтал суруктарынан дьокутааттары бэлиэтээтилэр.

Манан, Саха Өрөспүү­бүлүкэтин бэһис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) бүтэһик пленарнай мунньаҕын үлэтэ түмүктэннэ.