Саха сирин эрэ таарыйар кыһалҕа буолбатах эбээт

Тэрээһини салайан ыыппыт бастакы вице-спикер Анатолий Добрянцев килиимэт уларыйыыта Арктика оройуоннарыгар биир бастакынан дьайан эрэрин туһунан эттэ. “Сылын аайы  халаан уута хоромньуну оҥорор, ордук Алаһыай  сүнньүнэн турар Андрюшкина, Арҕахтаах сэлиэнньэлэр сылын аайы ууга бараллар. Хотугу сиргэ кыыл табалар миграциялара уларыйыылара, популяциялара аҕыйааһына, туундара кутаҕа кубулуйара – бу барыта килиимэт уларыйарын туоһулуур уонна киһи-аймах олоҕор улахан кыһалҕаны аҕалан эрэр”, — диэн Анатолий Добрянцев эттэ.

Бу боппуруоһу быһаччы үөрэтэр учуонайдар – историческай наукалар доктордара Сардана Боякова, биологическай наукалар доктордара Иннокентий Охлопков кыһалҕа  далааһыннаах хайысхаланан эрэрин туһунан иһитиннэрии оҥордулар. Килиимэт уларыйыыта киһи аймахха ханнык кыһалҕаларынан эргийэн тахсыан сөбүй?

Экспертар ырытан көрбүт­тэринэн хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарыгар сыһыаннаан бу курдук алдьархайдар тахсыахтарын сөп:

Ирбэт тоҥ ууллан дьиэ акылаата хамсыыр, гаас-уу турбалара алдьаналлар,  биэрэк самнар. Дьыл эрдэлээн эбэтэр хойутаан кыһыҥҥы суол кэмигэр аһыллыбакка ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга кыһалҕалары аҕалар. Уу халаана уонна ойуур баһаара аҕалбыт содулун туоратарга үгүс үп баранар. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар килиимэт уларыйыыта эмиэ дьайар. Дьон доруобуйатыгар эмиэ дьайыылаах. Үөнүнэн-көйүүрүнэн араас ыарыылар тарҕаныахтарын сөп, ирбэт тоҥ анныгар тоҥмут кыыл-сүөл ирэн үйэлэргэ “утуйа” сыппыт инфекциялар тарҕаныахтарын сөп.

Наука уопсастыбата ордук  түөлбэлээн олорор  хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын олохторун укулаата уларыйыан сөп диэн дьиксинэллэр. Килиимэт уларыйарын түмүгэр кыыл табалар, балык олохсуйар сирдэрин уларыталлар, хаар, муус халҕаһата улаатан табалар мэччийэр сирдэриттэн маталлар, хоту сир кыыла-сүөлэ араас ыарыыга ылларан, ахсаана аҕыйыан сөп, ону да таһынан үгэс олохтон туоруур элбэх көстүүлэр тахсыахтарын сөп.

Килиимэт уларыйыытын үөрэтээччилэр үөһэ этиллибит алдьархайдар тахсалларын кэтэһэн олорбокко, миэрэ ыларга ыҥыраллар. Ол курдук, хотугу төрүт олохтоохтор олохторун-дьаһахтарын кэтээн туран региоҥ­ҥа килиимэт уларыйыытын үөрэтэр тоҕоостооҕун, хотугу улуус нэһи­лиэнньэтин көмүскүүр сэрэтэр бырагыраамалары ылынар наадалааҕын, килиимэт уларыйыыта киһи аймахха дьайыытын үөрэтиини күүһүрдэр наадалааҕын бэлиэтииллэр. 2009 сыллаахха “РФ климатическай доктринатын” холобуругар олоҕуран кыһалҕаны быһаарарга төһүү күүс буолуон сөп  “СӨ климатическай доктринатын” оҥорор туһунан этии киллэрдилэр.

Ирбэт тоҥ иститутун старшай научнай үлэһитэ , геолого-минералогическай наукалар кандидаттара Семен Готовцев 2008 сыллаахха Алаһыай өрүс сирин-уотун үөрэтэр экспедиция тэриллэн олус  сөптөөх научнай үлэ ыытан испиттэрин туһунан кэпсээтэ. “Килиимэт сылыйыытын-тымныйыытын циикилэ 35-45 сыл быыһыктаан хатыланар. Орто Халымаҕа бүтэһигин сылыйыы 1975 сыллаахха бэлиэтэммитэ. Ол аата 2014-2016 сылларга тымныы сатыылыахтаах этэ да, тымныйбата. Ол киһини дьиксиннэрэр – килиимэт бэрээдэгэ ыһыллан эрэрин туоһулуур. Экспедициябыт салгыы үбүлэммэккэ, килиимэт ирбэт тоҥҥо дьайыытын салгыы үөрэппэтэхпит. Дьиҥэ, үөрэтэргэ уолдьаста”, — диэн учуонай этэр.

Наука үлэһиттэрэ иһитин­нэрбит кыһалҕалара кураанах тыл эрэ буолбатаҕын, килиимэт уларыйыытын түмүгэр тахсар кыһалҕалар хотугу сир төрүт дьонун-сэргэтин олоҕор дьайан эрэрин туһунан үгүс киһи этиннэ. Ол курдук, Аллараа Халыма улууһун баһылыга Иван Суздалов уонна Өлүөрэ туундаратын табаһыттара видеонан кыһалҕаларын кэпсээтилэр. Уссуйаана Хаһааччыйа сэлиэнньэтин “Саһарҕа” хаһаайыстыба салайааччыта Марина Куличкина, хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуотун ассоциациятын вице-президенэ Вячеслав Шадрин таба ахсаана аҕыйах сыл иһигэр биллэрдик аҕыйаабытын, кэлиҥҥи кэмҥэ кыһын, саас кэмигэр кэлбэккэлэр тыа хаһаайыстыбатыгар улахан хорумньуну таһаарбыттарын, маннык усулуобуйаҕа табаһыттар, балыксыттар үлэлэригэр эрэйдэнэллэрин туһунан кэпсээтилэр.

Наука бэрэстэбиитэллэрэ уонна кыһалҕаны эттэринэн-хааннарынан билэн эрэр дьон этимиттэрин кэннэ боппуруоһу дьүүллэстилэр, иһитиннэрээччилэргэ депутаттар ыйытыылары биэрдилэр уонна этиилэри киллэрдилэр. Елена Голомарева хотугу сир ылар охсуутун сөптөөхтүк сыаналыыр хамыыһыйа тэрийэр наадалааҕын, Петр Аммосов килиимэт уларыйыыта сир баайдаах территорияларыгар дьайыытын дириҥник үөрэтэн эрэ баран бырамыыссыланнай тэрилтэлэри онно үлэлииргэ көҥүллүүр туһунан этии киллэрдилэр.

Мунньах түмүгэр вице-спикер Виктор Губарев СӨ бырабыыталыстыбатын иһинэн килиимэт уларыйыытын боппуруостарын сүрүннүүр сэбиэт тэрийэр сөптөөҕүн, бу кыһалҕа аҥардас Саха сиригэр эрэ сыһыана суоҕун, кыһалҕа аан дойдуну барытын хабарын тоһоҕолоото. Парламент истиилэрин түмүгүнэн научнай тэрилтэлэргэ уонна туһааннаах министиэристибэлэргэ, биэдэмэстибэлэргэ кэккэ этиилэри киллэрдилэр.