Сайыҥҥы сыралҕан иннинэ. Бюджет тула

Саалаҕа СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Е.А.Чекин, Конституционнай суут бэрэссэдээтэлэ А.Н.Ким-Кимэн, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Г.И.Данчикова, бырабыыталыстыба чилиэттэрэ, ыҥырыылаахтар бааллар.
Мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, бу адьас соторутааҕыта соһумардык олохтон туораабыт кэллиэгэлэрин уонна табаарыстарын, норуот дьокутаата, парламент тутууга уонна ОДьХХ-ҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, СӨ үтүөлээх тутааччыта, матырыйаалынай оҥорон таһаарыы уобалаһыгар Ю.Н.Прокопьев аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Александр Афанасьевич Романовы саҥата суох атахтарыгар туран кэриэстииллэригэр көрдөһөр.

Мандаат уонна эрэгилээмэн хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Марфа Филиппова, дьокутаат­тыыр болдьохторо бүтүөн иннинэ, бэйэлэрин сайабылыанньаларынан уурайбыт Мариан­на Магомедова уонна Юрий Михайлов оннуларыгар “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа Өлүөхүмэтээҕи быыбардыыр холбоһугун испииһэгинэн талыллыбыт Краснов Сергей Анатольевич, уонна “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа Кэбээйитээҕи-Үөһээ Дьааҥытааҕы быыбардыыр холбоһугун испииһэгинэн талыллыбыт Стручкова Акулина Трофимовна норуот дьокутааттарынан буолбут боломуочуйаларын бигэргэтэр туһунан Ил Түмэн уурааҕын иһитиннэрэр. Мунньах бэрэссэдээтэлэ саҥа дьокутааттарга дастабырыанньаларын туттартыыр.
Ил Түмэн Уопсастыбаннай палаата састаабын сорҕотун бигэргэтэр боломуочуйалаах. Парламент судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев Уопсастыбаннай палаата чилиэнигэр хандьыдаат 63 киһи аатын-суо­лун кистэлэҥ куоластааһын бүлүтүөнүгэр киллэрэр туһунан этиитэ өйөнөр. Салгыы Алексей Еремеев өрөспүүбүлүкэтээҕи Быыбар киин хамыыһыйатын боломуочуйата бу сыл атырдьах ыйын 13 күнүгэр тохтуу­рун быһыытынан, Ил Түмэн анал уурааҕынан саҥалыы тэриллиэхтээҕин туһунан этэр.
«2017 сылга уонна 2018-2019 с.с. СӨ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылын өрөспүүбүлүкэ Баһылыга көҕүлээбит. Үп миниистирэ Валерий Жондоров дакылаата парламент туһааннаах кэмитиэтигэр истиллибитин быһыытынан, пленарнай мунньахха хатыламмата. Тутатына ыйытыыларга киирии буолла.
Алена Атласова перинатальнай киин уонна онкологическай диспансер тутуулара, сайдыы бюджетын туруга уустугурбутунан, ханнык источниктан үбүлэнэллэрин ыйытар. 210 куойкалаах, радиологическай отделениелаах уонна хаһаайыстыбаннай блоктаах өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер уонна 130 куойкалаах өрөспүүбүлүкэтээҕи перинатальнай киин тутуулара 1 091 550,6 тыһ. солк. үбүлэнэр. Перинатальнай киин тутуута бу сыл бүтүүтэ түмүктэнэр.

2017 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын дохуотун күүтүллэр туолуута: нолуок­тан уонна нолуок буолбатах дохуоттар туолуулара — 121 147 822 тыһ. солк. (100%). Нолуок дохуоттара — 99 998 522 тыһ.солк. (100%). Барыстан нолуок, дохуоттар — 61 906 181 тыһ.солк. (100%).

Гаврил Парахин Саха сирин норуоттарын култуураларын эбийиэктэрэ 2 412 мөл. солк., тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа 800 мөл солк. тахса харчыга үбүлэнэллэрин ыйан туран, бу мантан быһар-отор тоҕо кыал­лыбатын сураһар. Эппиэтэ – сарбыйыы ыытыллыбыт, сибээс өҥөтүн сыаната ыараханынан, гражданнар информациялаах буолар бырааптара күөмчүлэниэ суохтааҕынан быһаарыллар.
Эбээн Бытантайга төрүт саха ынаҕын иитиинэн дьарыктанар «Бытантай» удьуору ууһатар питомникка анаан, сүөһү комплексын тутуу боппуруоһун Елена Голомарева сураһар. Бу боппуруоһу туруорсубуттара уонча сыл буолбутун санатар. Быйылгы бюджекка бу сыалга 45 мөл. солк. көрүллүбүт эрээри, дьыала уустуктардаах. Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, сыана бэлиитикэтигэр уонна нолуокка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев быһаарбытынан, «Туймаада» ҮХАПК үбүн суотугар тутууну ыытар боппуруоһу бырабыыталыстыба көрөрүгэр этиллибит. Александр Жирков бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Евгений Чекиҥҥэ туһаайан, боппуруос «бытыга олус уһаабытынан» уонна саха төрүт баайыгар уратылаах болҕомто наадатын бэлиэтээн туран, сөптөөх быһаарыы ылылларыгар эрэлин этэр.
Дьокутааттар Евгения Михайлова, Владимир Федоров, Леонид Владимиров, Петр Аммосов биэрбит ыйытыыларыгар кылгас хоруйдары ыллылар. Салгыы кэпсэтиигэ киирэллэр.

— Бюджет сарбыллар, — диир Виктор Губарев, — инникитин өссө сарбыллыа турдаҕа. Экология доктринатын ылбыппыт, экологтар сийиэстэрин ыыппыппыт. Экологияҕа 1 млрд. солк. эрэннэриллибитэ, ол кураанах тыас курдук таах хааллаҕа. Улуустардааҕы хаһыаттары үбүлээһини сарбыйабыт, эбиитин күлүү гыммыттыы, бэйэлэрэ харчыны өлөрөллөрүгэр «сүбэлиибит». 3-түү, 4-түү тыһыынча нэһилиэнньэлээх хотугу улуустар типэгирээпийэлэрэ уонна эрэдээксийэлэрэ туох үбүн-аһын хоторор кыахтаах­тарый?
Хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэри көтүрүү былаанын өрөспүүбүлүкэ кыайан толорбото. 8200 кыбартыыраны көтүрэн, саҥанан солбуйууга 24 млрд. солк. харчы ороскуоттанна. Оччотугар бырагырааманы толорорго 80 млрд. солк. наада буоларыгар тиийэр. Бырабыыталыстыба адьас чопчу уонна чуолкай бырагыраамалаах буолуохтаах. Быһыы-майгы инникитин өссө уустугуран иһиэҕэ.
Александр Ноговицын ОДьХХ субсидиятын боппуруоһугар тохтуур. Урукку өттүгэр, ыам ыйыгар тиийэн, ОДьХХ салаатын субсидиялааһын 80% быһаарыллан, сайыҥҥы бэлэмнэнии үлэлэр сөптөөх болдьоҕор ыытыллан иһэр олохсуйбут бэрээдэктэрэ үөскээбитин бэлиэтиир. Кэлин наар кэммиэрчэскэй кирэдьииттэринэн туһанарга күһэллибиттэрин туһунан этэр.

«Устааптаах фонданы улаа­тыннарыы, — диир Леонид Владимиров, — быраабыла курдук, сайдыыга туһуланыахтаах. Биһиэхэ буоллаҕына, туох сыалга туһуланарын ким да билбэт. Венчурнай устааптаах фонданы 80 мөл. солк. улаатыннарыы ааптара ким эбитэ буолла? Бырайыактаах салайыыга киирдибит, маныаха бас билии улаатан, хаҥаан иһиэхтээх этэ. Биһиги миниистирдэрбит билэллэрэ эрэ сыаналаах кумааҕы, федеральнай субсидия…Бырабыыталыстыба чуолкай, ол үөһэ ытарчалыы ыга ылар кытаанах бырагыраамалаах буолуохтаах».
Елена Голомарева бу сылга Судаарыстыбаннай Дуумаҕа бултуур сир уонна ол арыандатын туһунан сокуон барыла ылылларын этэр. Муниципальнай тэрээһиннэргэ уонна төрүт уус общиналарга сири түүлээһин төлөбүрэ кинилэр кыахтарын таһынан буолуоҕун бэлиэтиир. Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттарга тыһыынчаттан эрэ тахса балыктыыр учаастак тиксэр быһыыта-майгыта — бу баттабыллаах сыһыан. Өрөспүүбүлүкэбит иһигэр бэйэбит нуормабытын ырытан оҥорор кыахпыт суох. Елена Голомарева ити курус чахчыны бэлиэтээн туран, бырабыыталыстыба уонна Судаарыстыбаннай Дуумаҕа Саха сирин дьокутаата буоланнар, бу боппуруоһунан федеральнай таһымҥа үлэлэһэллэригэр этэр.

— Үп министиэристибэтэ нолуоктан киирэр харчыны үллэрэр, — диир Владимир Федоров. – Бырабыыталыстыба толкуйа суох бюджеты сарбыйарын билэр, ол иһигэр үөрэх эйгэтин киэнин. Бырайыактаах салайыыга киирдибит диибит, Экэниэмикэ министиэристибэтэ кириисистэн тахсыы суолун биирдэ эмэтэ ыйан биэрбит түбэлтэтэ баар дуо? Баҕар, мин өйдөөбөтүм буолуо. Киин куораппыт, Дьокуускай, барыларыттан элбэх субвенцияны сүтэрдэ. Киин куоратынан «оонньоомоҥ», күһүн дьон уулуссаҕа тахсыаҕа.
Тополинай бөһүөлэгин дьиэ­лэрэ эргэрэннэр, хаарбах туруктаммыттарын туһунан Дмитрий Саввин этэр. Социалистическай Үлэ Дьоруойа, аатырбыт хаһаайыстыбанньык-дириэктэр В.М.Кладкин саҕанааҕы, сэбиэскэй кэмҥэ тутуллубут, толору хааччыллыылаах дьиэлэр эргэрэр кэмнэрэ кэллэҕэ. Өссө сэрэхтээҕэ – бөһүөлэк хочуолунайа быстар куһаҕан туруктааҕа. Быйылгы кыһыны улахан кутталынан туораабыттар. Бөһүөлэккэ 700 киһи олорор, үксүлэрэ эбээннэр. Кииннэммит хочуолунайы тутуу былааҥҥа баар, үбүлэниитэ 53 мөл. солк. быһыллыбыт. Дьокутаат бырабыыталыстыбаны уонна ОДьХХ салалтатын боппуруоһу күннээҕи хонтуруолга туталларыгар этэр.

Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Евгений Чекин бюджеты сүрүннээһиҥҥэ солкуобай дуол­лар кууруһугар сыһыаннаан, үөһээ-аллараа халбаҥныы турара уустуктары үөскэтэрин бэлиэтиир. Бюджет бас­таан таҥылларыгар дуоллар кууруһа 63,5 солкуобайынан быһыллыбыт буоллаҕына, бүгүн дуоллар кууруһа 56 солкуобайга тэҥнэһэр. Бүгүн эбии үбү-харчыны хантан булабытый диэн кимиэхэ туһаайыллара биллибэт ыйытыыны бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ туруорар. Бука, тус бэйэтигэр уонна салайар бырабыыталыстыбатыгар чопчу сыһыаннаах боппуруос буолуон сөп. Тиһэҕэр, тутуллуохтаах эбийиэктэр бу сылга син биир туһаҕа киирэр кыаҕа суохтарынан, үбүлэниилэрин сарбыйыы боппуруоһун туспа көрөргө этэр.
— Инвестициялааһын бырагыраамата биһиэхэ сарбыллар, — диир Александр Жирков, ­— ол түмүгэр улуустарга уонна нэһилиэктэргэ тутуу дьыалата улаханнык уустугурар. Эн, Евгений Алексеевич, өссө өрө баран, «Үтүө дьыала» өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын үбүлэниитин сарбыйарга этии киллэрэҕин. «Үтүө дьыала» хамсааһын үбүлэниитэ — 500 мөл. солк. Бу кыра суума, эбийиэктэрэ да ол тэҥинэн улахана суохтар. Бу хамсааһын аҕыйах нэһилиэнньэлээх, ыраах кырыыба олохтоох, куһаҕан суоллаах-иистээх, таас тутуу өтөрүнэн ыытыллар кыаҕа суох балаһыанньалаах улуустары уонна нэһилиэктэри сүнньүнэн социальнай, култуурунай аналлаах эбийиэктэринэн хааччыйар сыаллаах төрүттэммитэ. «Үтүө дьыала» өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын ити сыалын- соругун уһун сылларга чиэстээхтик толорон кэллэ. Билэбин, «Үтүө дьыала» хамсааһын аадырыһыгар сүнньүнэн олоҕо суох саба түһүүлэр тахсаллар. Ураты уустук социальнай, суол-иис, тырааныспар, хааччыллыы, о.д.а. кыһалҕалардаах кыракый нэһилиэктэргэ былыр-былыргыттан дьон олорор. Төрөөбүт буордарын, өтөхтөрүн, хаан-уруу дьоннорун мэҥэ уҥуохтарын быраҕан, бастара ханна батарынан ыһыллан хаалбакка, бииргэ тутуһан олороллоругар биһиги кинилэргэ улуу махталлаах буолуохтаахпыт. Кырыы нэһилиэктэр кыһалҕаларын чэпчэтиигэ биһиги туох кыаллары, ол үөһэ кыаллыбаты да оҥоро сатыахтаахпыт. Ол биһиги иэспит уонна эбээһинэспит буолар. Парламент уонна норуот дьокутааттарын бириинсиптээх позициялара итинник.

Голомарева, этиигин суругунан киллэр. Виктор Федоров туруорбут куорат 5 №-дээх оскуолатыгар анаан дьиэни атыылаһыы боппуруоһа сөптөөхтүк быһаа­рыллыахтаах. Тополинай бөһүөлэгэр киин хочуолунайы тутуу боппуруоһун ураты хонтуруолга ыларга. Саахалланар туруктаах дьиэни көтүрүү бырагыраамата туолбатаҕар бырабыыталыстыбаны хомуруйуу сиэрэ суох быһыы буолуоҕа.
Бюджекка күттүөннээх уларытыылар киллэрилиннилэр. Ол эрэн, бу бастакы түһүмэх буолар. Парламент бюджекка кэмитиэтэ инникитин туһааннаах министиэристибэлэри кытта ыкса сыһыаннаах үлэтин мөлтөппөтө наада.
Куоластааһын түмүгүнэн уураах бырайыага ылыллар.
Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.