Сокуон көдьүүстээҕэ көһүннэ

Тэрээһини Ил Түмэн дьиэ кэргэн, оҕо аймах, ыччат дьыалаларыгар, чэгиэн-чэбдик олоххо уонна спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Баишев салайан ыытта.

Олохпут хобдох көстүүлэрэ

Кэлиҥҥи кэмҥэ Интернет ситимигэр, көрдөрөр-иһитиннэрэр ситимнэргэ төрөппүт оҕотун кыр-баабыт, оннооҕор сырдык тыынын быспыт, киһи өйүгэр кыайан батан киирбэт мөкү сонуннары истэрбит, көрөрбүт, ааҕарбыт, хомойуох иһин, хойдон иһэр. Саҥа хааман эрэр оҕону табах-татан бусхаттардарбыт ол суох. Ити олохпут хобдох көстүүлэрэ социальнай кыһалҕаҕа кубулуйаннар, оҕону иитиигэ төрөппүт эппиэтинэһин туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун ба-рылын оҥорорго күһэйбитэ. Маны таһынан төрөппүттэр оҕону иитиигэ эппиэтинэстэрэ кыччааһыныгар сэбиэскэй тутул урусхалланыыта, социальнай-политическай, экономическай балаһыанньа, дьон-сэргэ өйө-санаата тосту уларыйыылара, дьиэ кэргэн института өр сыллар усталара биллэрдик түөрэҥнээһинэ эмиэ улахан оруоллаахтар дии саныыбын. Ырыынак сыһыаннаһыы-ларыгар киирэр 90-нус сыллар сиэр-майгы сатарыйыытыгар саамай алдьатыылаах кэм этэ диэтэхпинэ, үгүстэр утарбаккыт чахчы. Дойду ыһыллыытын-тоҕуллуутун кэмигэр туох барыта «көҥүл» буолбута. Ити бэриллибит көҥүлбүт, демократиябыт икки өрүттээҕэ. Үтүө уонна мөкү. Күөх экранынан эроти-ческай сценалары аһаҕастык көрдөрөр буолбуттара. Ону оҕолорбут улахан дьон суохта-рына уора-көстө көрүмүнэлэр, ханна барыахтарай? Маннык видеолар мас сыыһын курдук элбээбиттэрэ. Билигин ити түмүгэр оскуолаҕа үөрэнэр кыргыттарбыт оҕолоноллоро наһаа элбээтэ. Аны өйдөрүн-төйдөрүн туппакка сылдьан, муода курдук, эдэр ыччаппыт ыал буолуута үксээтэ. Маннык ыал арахсыыта элбии турара ханна барыай? Итини таһынан, сорох эдэр ийэ уонна аҕа оҕолорун иитиилэригэр эппиэтинэстэрэ намыһаҕа биллэр. Биллэрин курдук, тустаах сокуон барылын оҥоруу наадатын аан бастаан «Россия ийэлэрэ» Бүтүн Россиятааҕы общественнай хамсааһын Саха сиринээҕи салаата көҕүлээбитэ. Ааҕааччыларга маннык сокуон Дагестаҥҥа эрэ баарын туһунан санатабын.

Оҕоҕо куттал суоһаабатын туһугар

Тустаах сокуон барыла үгүс дьүүллэһиини ааспыта. Ол курдук, араас площадкаларга, телевидениеҕэ элбэх ахсааннаах ырытыһыы буолбута. Киин куорат эрэ буолбакка, улуустар эмиэ тустаах докумуону дьүүллэһиигэ актыыбынайдык кыттыбыттара. Учууталлар атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар, үөрэх министерствотыгар өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын төрөппүт кэмитиэттэрэ кыттыылаах киэҥ ырытыһыы ыытыллыбыта. Манна үгүс интэриэһинэй этиилэр киирбиттэрэ. Бырабыыталыстыба чааһыгар сүрүн дакылааты ыччат дьы-алаларыгар уонна дьиэ кэргэн политикатыгар министр Афанасий Владимиров оҥордо. Ил Түмэҥҥэ сокуон ылыллыбытын кэннэ бырабыыталыстыба тэрээһиннэр былааннарын туһунан дьаһала тахсыбыта. Ити тэрээһиннэр олоххо киириилэрин былаас аҕыс толоруулаах уоргана, 31 улуус, нэһилиэнньэлээх пуун уонна дьиэ кэргэн, ийэ, аҕа уонна оҕо боппуруостарынан дьарыктанар общественнай тэрилтэлэр хааччыйаллар. Улуустар эмиэ туспа былаан ылыммыттар. Министр этэринэн, бүгүҥҥү туругунан, Абый, Өлөөн уонна Хаҥалас улу-устара тустаах боппуруоска былааннарын ылына иликтэр эбит. Былааҥҥа төрөппүт эппиэтинэһин, аптарытыатын үрдэтэргэ туһаайыллыбыт тэрийэр уонна правовой хабааннаах 42 тэрээһин киирбит. Оҕо куттала суох буолуутун хааччыйыы боппуруоһугар сүрүн болҕомто ууруллубут. Ол курдук, ааспыт сыллаахха муниципальнай тэриллиилэргэ дьаһалталар истэринэн анал хамыыһыйалар тэрилли-биттэр. Дакылаатчыт отчуоттуур кэм иһигэр үтүө өттүгэр хамсааһыннар баалларын бэлиэтээтэ. Ол курдук, төрөппүт быраабын быһыы аччаабыт. Ааспыт сыллаахха 503 төрөппүт бырааба (2015 с. – 625, 2014 с. – 652) быһыллыбыт.

Ууга оҕо былдьаныытын түбэлтэтэ аҕыйаабыт. 2015 сыллаахха ууга түһэн, тоҕус оҕо күн сириттэн күрэммит. Оттон 2016 сыллаахха — биэс оҕо. Сокуоннай сааһын туола илик оҕо буруйу оҥоруутун көрдөрүүтэ намтаабыта бэлиэтэммит. Ол курдук, 2016 сыллаахха 477 буруйу оҥоруу тахсыбыт, 2015 сыллаахха — 556. Ол эрээри оҕо быраабын кэһии үгүс өттүгэр төрөппүттэр өттүлэриттэн таһаарылларын министр бэлиэтээтэ. Хас сылын ахсын ыал арахсыыта, саахса-ламмакка олорор дьон, толорута суох дьиэ кэргэн ахсааннара элбии тураллара дакылаакка ыйылынна. Буруйу оҥоруу үксэ, биллэн турар, аһыы утаҕы амсайыыны кытта ситимнээх.Афанасий Владимиров:«Оҕолорбут уйгулаах, туруктаах олохторо хас биирдиибититтэн тутулуктааҕын умнуо суохтаахпыт. Биһиги, көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар, төрөппүттэр уонна кинилэри тулалыыр эйгэ кырачааннар-бытын араҥаччылаатахпытына, инники кэскилбит дьылҕаларын быыһыахпыт. Өрөспүүбүлүкэбитигэр манна туһаайыллыбыт судаарыстыбаннай политика сүрүн сыалынан-соругунан хас биирдии оҕо төрөппүт үрдүк эппиэтинэһигэр, тапталыгар угуттанан улаатыыта буолар. Уопсастыба туохха да кыһаллыбат буоллаҕына, ханнык да судаарыстыбаннай бырагыраамалар туһаны, көдьүүһү аҕалыахтара суоҕа», — диэн эттэ. Дакылаатчыкка депутаттар үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Антонина Григорьева төрөппүт быраабын төннөрүү, чөлүгэр түһэрии боппуруоһун интэриэһиргээтэ. Сөптөөх ыйытыы дии саныыбын. Үксүгэр ийэ, аҕа бырааптарын быһыы боппуруостарын эрэ өрө тутуу баар суол. Оттон үтүө олоххо төннүү туһунан боппуруоһу үгүс өттүгэр тумнабыт. Афанасий Владимиров ааспыт 2016 сыллаахха 22 төрөппүккэ быраап-тара төннүбүтүн туһунан эттэ. Депутат Иннокентий Васильев төрөппүттэр өттүлэриттэн ханнык буруйу оҥоруулар таһаарыллалларын туһунан туоһуласта. Гульсум Бейсембаева тустаах сокуон олоххо киириитин былаана төһө көдьүүстээҕин ыйыталаста. Де-путат Юрий Баишев оҕолор ортолоругар суицид ахсаанын, итиннэ аччааһын баарын дуу, суоҕун дуу туһунан туоһуласта. Дакылаатчыт ааспыт сыллаахха бэйэҕэ тиийинии тоҕус түбэлтэтэ таһаарыллыбытын туһунан эттэ. Аччааһын баара бэлиэтэннэ. Депутат Петр Аммосов ыаллар арахсыыларын боппуруоһун таа-рыйда. Куоракка дуу, тыа сиригэр дуу ордук элбэх арахсыы баарын ырытан көрөр наадалааҕын ыйда. Жанна Егорова оҕолор, ыччат ортолоругар субкультура сайдыытын боппуруоһун таарыйда.

Депутаттар Василий Местников уонна Алексей филиппов тулаайах оҕолор кыһалҕаларыгар, кырачааннар доруобуйаларын бөҕөргөтүүгэ күүстээх болҕомто ууруллара наадатын ыйдылар. Иһитиннэриилэри «Россия ийэлэрэ» Бүтүн Россиятааҕы общественнай хамсааһын Саха сиринээҕи салаатын уонна «Өрөспүүбүлүкэ аҕаларын лигата» общественнай тэрилтэ бэрэссэдээтэллэрэ Прасковья Борисова уонна Айхал Габышев оҥордулар. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ быйыл аан бастаан Уол оҕо күнүн бэлиэтээтибит. Дойдуга эр киһи, уол оҕо оруола таҥнары түспүтэ баар суол. Ити хас да сыллар усталара мунньуллан кэлбит кыһалҕанан буолар. Күүстээх аҥаар оруолун көтөҕүүгэ бу бырааһынньык суол-талаах буолара саарбаҕа суох. Маны таһынан аҕалар съезтэрэ ыытылынна.

* * *

Бырабыыталыстыба чааһын түмүгэр Юрий Баишев төһө да утарсыылар баалларын үрдүнэн, «Төрөппүт эппиэтинэһин туһунан» сокуон көдьүүстээхтик үлэлиирин бэлиэтээтэ. Кини бу күннэргэ элбэх оҕолоох ийэлэри өйүүр уонна социальнай статустарын үрдэтэр сыалтан өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын Ыйааҕа тахсыбытын туһунан үөрүүлээх сонуну мустубут дьоҥҥо иһитиннэрдэ. Российскай Федерация үрдүнэн суос-соҕотох Ыйаах буоларын бэлиэтээтэ. Маны таһынан Юрий Баишев кыаммат гражданнарга аадырыстаах социальнай көмө туһунан Ыйаах тахсыбытын туһунан билиһиннэрдэ. Уопсайынан, өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ кэргэҥҥэ, ийэҕэ, оҕоҕо туһуланар барыта уон үс нуорма-быраап акталара баалларын депутат бэлиэтээтэ.