Үүтү-бааһы оһорунарга

Мунньахха кыттыыны ылаллар: өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов, РФ Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутааттара Федот Тумусов уонна Галина Данчикова, ыҥырыылаахтар.

«Бүлүү өрүс тардыытыгар үөскээбит  экологичес­кай быһыы-майгы туһунан» тиэмэҕэ барылааман истиилэрин сүбэлэрин туһунан»  бэбиэскэҕэ бастакынан турар. Иһитиннэриини «АЛРОСА» АК (ПАУо) генеральнай дириэктэрин-толоруулаах дириэктэрин бастакы солбуйааччы Игорь Соболев оҥорор.

— Ааспыт сыл атырдьах ыйыгар тахсыбыт саахал кэнниттэн, — диир «АЛРОСА» компания биир үрдүк сололоох тойоно, — тутатына ууну аһарар ханаал кыамтатын улаатыннарыыга эбии үлэлэр ыытыллыбыттара. Маны таһынан, быстах кэмнээх даамба тутуллубута. Саҥа бырайыак быһыытынан, чааска 250 тыһыынча кубометр ууну аһарар ханаал тутуллар. Саҥа бырайыагынан ыытыллар ханаал үлэтин бастакы уочарата муус устарга бүтүөҕэ. Тахсыбыт саахал кэнниттэн Сунтаар, Ньурба уонна Үөһээ Бүлүү улуустарын нэһилиэнньэлэрин ыраас иһэр уунан хааччыйыыга, улуустар дьаһалталара үлэлэспиттэрэ. Биһигиттэн ирдэнэр төлөбүрү ахсынньы ыйга сабарга эрэннэрбиппит, ол тылбытын толордубут.

Инники өттүгэр стихийнэй, техногеннай кутталлартан көмүскэллээх буолууга, компанияҕа былааннар торумнаннылар. Бу хайысханан тиһигин быспат үлэни ыытарга эрэннэрэбит. Эһигинэн, норуот итэҕэллээх дьонунан сирэйдээн, Саха сирин бары олохтоохторуттан өссө төгүл бырастыы гыналларыгар көрдөһөбүт. Төһө да айылҕа оҥорбут алдьархайа буоллар, мэлдьи сэрэхтээх буолууга бэйэбит таһаарбыт көтүтүүбүтүн билинэбит.

Салгыы дьокутааттар Игорь Соболевка боппуруостары биэрдилэр. Мария Христофорова Сунтаарга Кэмпэндээйи санаторийа (“АЛРОСА” дьаһалыгар киирэр), Бүлүүгэ уонна Ньурбаҕа үрдүк хаачыстыбалаах минеральнай уу улахан саппааһа баарын этэн туран, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга санаторий-куруорт баазатын тэрийэргэ баҕа санаатын этэр. Кэккэ дьокутааттар, ааспыт сайын Иирэлээх бириискэтигэр  тахсыбыт бөдөҥ саахал төрүөтүнэн, халлаантан харыыта суох түспүт ардах уута буолбакка, бырайыактыыр-тэхиниичэскэй алҕаһы уруттата тутан бэлиэтээтилэр.

Антонина Григорьева кэлим научнай чинчийиилэри ыытыыга “АЛРОСА” ылар өлүүтэ төһө буолуоҕун ыйытар. «Биһиги оптимизациялааһыҥҥа “АЛРОСА” ыытар улахан бэлиитикэтин болҕомтоҕо ылбаппыт, — диир Виктор Губарев. — Компания каадырга бэлиитикэтигэр, кэмиттэн кэмигэр инсэниэринэй-тэхиниичэскэй персоналы, исписэлиистэри, оробуочайдары босхолооһун ыытылла турар. Компанияҕа тахсыталыы турар саахаллар төрүөттэрэ манна сытар буолбатаҕа буолуо дуо?». Владимир Алексеев оҥоһуллубут сүбэлэр сөптөөхтөрүн этэн туран, олоххо киирэллэригэр үбүлэниилэрин кээмэйин туһунан ыйыталаһар.

— Компания ити этиллибит бырагыраамалары үбүлээһиҥҥэ ылыахтаах өлүүтүн туһунан билигин тугу да этэр кыаҕым суох, — диир Игорь Соболев. – Арай бэлиэтэммит бары  бырагыраамалар булгуччу компаниянан үбүлэнэр кыахтара суоҕун туһунан эрэ чуолкайдык этэр кыахтаахпын. Ааспыт сайыннааҕы саахал тэхиниичэскэй да, производственнай да биричиинэлэрэ суох. 6 мөл. кубометр сабардамнаах уу түспүтэ, ити өссө учуоттаммыт, ааҕыллыбыт эрэ уута. Кырдьык, компанияҕа үлэһит сарбыллыыта баар буолар. Ол эрэн сарбыйыы, “АЛРОСА” курдук модун хостуур предприятиеҕа, хайа да түгэҥҥэ чаастатык уонна үлэҕэ-хамнаска хоромньулаах, охсуулаах буолар гына таһаарыллар туһа суох. Производственнай эбийиэктэргэ, сулууспаларга, сыахтарга үлэһити сарбыйыы ыытыллыбат.

Бу боппуруоска дакылааты Ил Түмэн сир сыһыаннаһыытыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев оҥорор.

— Ааспыт сайын Бүлүү өрүс уута киртийиитэ, кини сүнньүгэр олохсуйан олорор нэһилиэнньэлээх пууннара ууну ыраастыыр эбийиэктэрэ ырааҕынан көдьүүстэрэ суоҕун, эбэтэр төрүкү даҕаны суохтарын дьэҥкэтик туоһулаата. Бүлүү уута киртийиитэ өр кэмнээх уонна ураты ыараханнык барбыт процесс буолар. Ааспыт сайыннааҕы айдааннаах быһыы-майгы, кэтээн көрөр уорганнар үлэлэрэ-хамнастара саргы-сатаҕайын, ыһыллаҕаһын эмиэ дьэҥкэтик көрдөрдө. Үлэлии сылдьар сокуоннарбытыгар көтүтүүлэр баалларын, наукаҕа олоҕурбут чинчийиилэр наадаларын, олоххо-дьаһахха, үлэҕэ-хамнаска саҥа технологиялары олохтооһун, тыынар салгын кэриэтэ, уһулуччу наадаларын туоһулаата.

Күн бүгүн Бүлүү уонна кини салаата Марха бүтүн өрөспүүбүлүкэни аһатан-сиэ­тэн олороллор. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бюджетын  улахан өлүүтэ кинилэргэ хостонор алмаастан киирэр.

Саха норуотугар оҥорор ол сүдү өҥөлөрүн туһугар, бу өрүстэр уулара эрэ буолбакка, тулалыыр айылҕалара, сирдэрэ-уоттара, фауналара, дьонноро-сэргэлэрэ, туох баар хамсыыр харамайдара, көтөрдөрө, балыктара саамай алдьатыылаах техногеннай дьайыыга оҕустардылар.

2015 сыл ахсынньытыгар биһиги сис кэмитиэппит «АЛРОСА» АК эбийиэктэрэ экологическай куттала суох буолууларын хааччыйыы боппуруоһугар анаммыт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕы ыыппыта. 2016 сылга Ньурба куоратыгар Марха өрүс тардыытын экологическай туругар барылааман истиилэрэ тэриллибиттэрэ.

СӨ Баһылыгын «Өрөспүү­бүлүкэ экологическай үтүө туруктаныытын туһунан» ыйааҕар бэлиэтэммит дьаһаллар былааннарын олоххо киллэрии сыалынан, оҥоһуллуохтаах сүбэлэр бырайыактарыгар киирбит этиилэри учуоттаан уонна үлэлиир сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн, боломуочуйалары араартаан туран уонна судаарыстыбаннай бюджеты көрүү чэрчитинэн боппуруостары быһаарарга, сүбэлэр барыллара 2018 сыл ахсынньы18 күнүгэр, 2019 сыл тохсунньу 25 уонна 29 күннэригэр сис кэмитиэт мунньахтарыгар көрүлүннэ.

Элбэхтэн сүрүннэрин бэлиэ­тээтэххэ маннык: чугастааҕы 3-5 сылларга Бүлүү сүнньүнээҕи улуустары ыраас иһэр уунан, аан дойдуга саамай эрэллээх источнигынан ааҕыллар сир аннынааҕы источниктартан ылыллар уунан хааччыйарга. Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын сорудаҕар сөп түбэһиннэрэн, бу хайысхаҕа үлэ саҕаланна: «2019-2023 с.с. ыраас уу» уонна «2019-2025 с.с. Бүлүү сүнньүн улуустарын уонна Эдьигээн сэлиэнньэтин уунан хааччыйыы систиэмэтин сайыннарыы» анал бырагыраамалара оҥоһуллаллар.

«АЛРОСА» компания адьас кылгас кэм иһигэр, производственнай уонна гидро-тэхиниичэскэй эбийиэктэрин уларытан тутуу, модернизациялааһын суотугар, саахал содулларын туоратыыга, Бүлүү экосистиэмэтин, ихтиофаунатын чөлүгэр түһэриигэ дьаһаллары ылыахтаах уонна олоххо киллэриэхтээх.

Нэһилиэнньэ доруобуйатын, Бүлүү уонна Марха ууларын систиэмэлэрин, биоресурсаларын туруктарыгар бары өрүттээх научнай чинчийии ыытыллыахтаах. Ол түмүгүнэн, нэһилиэнньэ доруобуйатын уонна өрүстэр экосистиэмэлэрин туруктарын чэбдигирдиигэ эбии дьаһаллар бэлиэтэниэхтээхтэр. 2019 сылтан Бүлүү тардыытын сиригэр-уотугар олохсуйан олорор нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторугар кэлим  мэдиссиинэ-экологическай чинчийии ыытыллыаҕа.

АЛРОСА-ҕа туһаайыллыбыт сүбэлэртэн: бастакы уочаратынан даамбалар, хвостохранилищелар, үрдүк миньэрээллээх  ууну уонна гидро-тэхиниичэскэй тутуулары көмөр полигоннар экологическай куттала суох буолууларын хааччыйыы. «Иирэлээхтээҕи ыһыллаҕас алмаастаах» сир дражнай полигоннарын  даамбалара тоҕу көтүллүбүт содулларын суох оҥоруу. Уу эбийиэгин устатын тухары ханаал саҥа үөһүн оҥорууну түргэтэтэргэ. «СӨ 2019-2023 с.с. Ыраас уу»  судаарыстыбаннай бырагырааматын                 бырайыагын ырытан оҥорууга, Бүлүү өрүс тардыытыгар олохтоох нэһилиэнньэлээх пууннарга ууну ыраастыыр тутуулары олохтооһуну, водозабордары тутууну үбүлээһиҥҥэ кыттыыны ыларыгар.

Кэпсэтиигэ Юрий Николаев, Гаврил Парахин, Юрий Григорьев, Виктор Губарев, Павел Ксенофонтов, Сулустаана Мыраан кытыннылар.

— Бу боппуруоска Ил Түмэн туһааннаах уурааҕын ылыныы, — диир Судаарыстыбаннай  Дуума дьокутаата  Федот Тумусов, — бу судаарыстыбаннай сыһыан буолар. Тус бэйэм, Саха сириттэн Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата буоларбынан, үрдүк түрүбүүнэттэн бу боппуруоска хаста да тыл эппитим. Генеральнай борокуратуураҕа, бэдэрээлинэй кэтээн көрөр уорганнарга суруктары ыыппытым. Онон бу саахал Арассыыйаҕа иһиллибит-биллибит хобдох түбэлтэ буолар. Инникитин маннык куһаҕан саахалы, иэдээннээх түбэлтэни таһаартарбат туһугар ураты сэргэх уонна түмүллүүлээх буолуохтаахпыт. Ыраас ууга 150 мөл. солк. харчы…маны улаатыннартарар туһугар үлэлиэхтээхпит. Мин Галина Иннокентьевалыын араас инстанцияларынан үлэлииргэ бэлэммит.

— Убаастабыллаах Петр Васильевич уонна норуот дьокутааттара! – диир Ил Дархан Айсен Николаев, — Саха сиригэр экология проблемата саҥардыыҥҥыта күөрэйбит дьыала буолбатах. Этэргэ дылы, «уһун сиэллээх-кутуруктаах» ураты сытыытык турар боппуруос буолар. Бүлүү ГЭС-н муоратын анныгар турбутунан тимирдиллибит ойуурун фенол дьаата, ааспыт сайыннааҕы саахал содулуттан, бука, өссө улахан буолуохтаах. Биһиги ону «куоталаһыннарыа» суохтаахпыт. Оччотооҕу майгынан, ким да ол туһугар эппиэти сүкпэтэҕэ. Норуот букатын хойутаан билбитэ. Экологиябыт үтүө туруктаах эрэ буоллаҕына, биһиги инники кэскиллээх норуот буолуохпут.

Сахабыт сирин экологиятын үтүө эбэтэр мөкү туругун аҥаардас “АЛРОСА” проблематын эрэ кытта ситимниир буоллахпытына, ол дубук өйдөбүл. Саха сирин соҕуруу, хоту, арҕаа, илин уонна өссө Аартыкатааҕы зонатын кыһалҕалара кыпчыйан туран кэлиэхтэрин сөп…

Норуот доруобуйатын харыстабыла, хомунаалынай хаһаайыстыба уонна ыраас уу – бу кэлим быһаарыыны эрэйэр улахан кыһалҕалар. Бу бастакы кыбартаалга “АЛРОСА” бэлиэтэммит үбү киллэриэҕэ. Ил Түмэн бүгүҥҥү мунньаҕа дьыалабыайдык, кэскиллээх этиилэрдээхтик салҕанан барарыгар эрэнэбин.

Куоластааһын түмүгүнэн, уураах барыла сүнньүнэн ылыллар.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев суруналыыстарга биэр­бит чыпчылҕан этиититтэн: ««АЛРОСА» АК генеральнай дириэктэрин-толоруулаах дириэктэрин бастакы солбуйааччы Игорь Соболев дакылаатын истэн уонна дьүүллэһэн баран, норуот дьокутааттара «Бүлүү өрүс тардыытыгар үөскээбит экологическай быһыы-майгы туһунан» тиэмэҕэ барылааман истиитин сүбэлэрин туһунан» Ил Түмэн уурааҕын төрүт быһыытынан ылыннылар. Оҥоһуллубут сүбэ­лэр олоххо киириилэрин Ил Түмэн кыраҕытык кэтээн көрүөҕэ» .

Прокопий ИВАНОВ