Төрөппүт эппиэтинэһин туһунан сокуон наада дуо?

Олохпут хобдох көстүүлэрэ

Ити олохпут хобдох көстүүлэрэ социальнай кыһалҕаҕа кубулуйаннар, оҕону иитиигэ төрөппүт эппиэтинэһин туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылын оҥорорго күһэйбитэ саарбаҕа суох.

Алтынньы 27 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ буолбут «төгүрүк остуолга» ити туһунан өрөс­пүүбүлүкэ сокуонун барылын дьүүллэстилэр. Тэрээһини парламент наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайан ыытта.
Төрөппүттэр оҕону иитиигэ эппиэтинэстэрэ кыччааһыныгар сэбиэскэй тутул урусхалланыыта, социальнай-политическай, экономическай балаһыанньа, дьон-сэргэ өйө-санаата тосту уларыйыылара, дьиэ кэргэн института өр сыллар усталара биллэрдик түөрэҥнээһинэ эмиэ улахан оруоллаахтар дии саныыбын.
Ырыынак сыһыаннаһыы­ларыгар киирэр 90-нус сыллар сиэр-майгы сатарыйыытыгар саамай алдьатыылаах кэмнэр этэ диэтэхпинэ, үгүстэр утарбаккыт чахчы. Дойду ыһыллыытын-тоҕуллуутун кэмигэр туох барыта «көҥүл» буолбута. Күөх экранынан эротическай сценалары аһаҕастык көрдөрөр буолбуттара. Ону оҕолорбут улахан дьон суохтарына уора-көстө көрүмүнэлэр ханна барыахтарай? Маннык видеолар мас сыыһын курдук элбээбиттэрэ. Билигин ити түмүгэр оскуолаҕа үөрэнэр кыргыттарбыт оҕолоноллоро наһаа элбээтэ. Аны өйдөрүн-төйдөрүн туппакка сылдьан, муода курдук, эдэр ыччаппыт ыал буолуута үксээтэ. Маннык ыал арахсыыта үксүү турара ханна барыай? Баар! Табах, пиибэ, арыгы туһунан этэ да барыллыбат.

Итэҕэлбит суоҕа эмиэ олох мөкү көстүүлэригэр тиэрдэрэ саарбахтаммат. Нуучча улуу суруйааччыта Федор Достоевскай «Если Бога нет, то все позволено» диэн этэн турардаах. Итэҕэлэ суох омук суох, итэҕэлэ суох омук уһун үйэлэммэт. Аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт итэҕэллэринэн христианство, иудаизм, буддизм, ислам, о.д.а. буолаллар. Бары туспа үөрэхтээхтэр, үгэстээхтэр, сокуоннардаахтар. Үгүс биллэр политиктар, биллиилээх дьон доҕордоһор Тензин Гьятсо Далай Лама ХIV: “Итэҕэллэр уратылара үгүс. Ол эрээри кинилэр сыаллара биир — ол киһи быһыытынан: таптыыр, бырастыы гынар, гыннарар, бэйэ-бэйэҕэ кыһаллар, көмөлөсүһэр, аһынар хаачыстыбалары сайыннарыы”, – диэн этэн турардаах.
Дьэ, ити барыта мунньуллан-мунньуллан сиэр-майгы сатарыйыытыгар кэллэхпит. Оҕо, ыччат эрэ итинниккэ тиийбэтэ. Автобустарга көрдөххө, урукку өттүгэр сытыары сымнаҕас майгылаах ытык кырдьаҕастарбыт кытары уот сиэбитин курдук ыгым буолбуттарын үгүстэр бэлиэтии көрөр буолуохтааххыт. Туох алдьархай буоларын биттэнэбит дуу?
Төрөппүт эппиэтинэһин намтааһына үөһэ этэн ааспыт түгэннэрбин кытта быһаччы ситимнээх. Куһаҕан информацияны иҥэринэн улааппыт ыччат билигин ийэ, аҕа буолла. Ол түмүгүн көрөн-билэн эрдэхпит.

Эппиэтинэс үрдүүрүгэр көмө буолуоҕа

Хайа баҕарар сокуон барыла киэҥ эйгэҕэ тахсан, төһөнөн элбэхтик дьүүллэһиини аастаҕына, сиппит-хоппут докумуон буолара кимиэхэ баҕарар өйдөнүллэр. Сокуоҥҥа хас биирдии тыл улахан суолталаах. Оннооҕор биир тыл көттөҕүнэ, үгүс харгыстар үөскүүллэрин олохпут ырылыччы көрдөрөр.

Тустаах сокуон барыла үгүс дьүүллэһиини ааспытын бэлиэтиибин. Ол курдук, бу сайыҥҥыттан саҕалаан, араас площадкаларга, телевидениеҕэ элбэх ахсааннаах ырытыһыы буолбут. Киин куорат эрэ буолбакка, улуустар эмиэ тустаах докумуону дьүүллэһиигэ актыыбынайдык кыттыбыттар. Учууталлар атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар, үөрэх министерствотыгар өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын төрөппүт кэмитиэттэрэ кыттыылаах киэҥ ырытыһыы ыытыллыбыт. Манна үгүс интэриэһинэй этиилэр киирбиттэр.
«Төгүрүк остуолга» тустаах сокуон барылын өрөспүүбүлүкэ юстицияҕа судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сардаана Гурьева билиһиннэрдэ. Барылы «Россия ийэлэрэ» Бүтүн Россиятааҕы общественнай хамсааһын Саха сиринээҕи салаата көҕүлээбит. Юстиция судаарыстыбаннай кэмитиэтин сайтыгар общественнай ыйытык оҥоһуллубут. Сардаана Гурьева тустаах сокуон барылыгар 30 улуустан уонна куорат икки уокуругуттан этиилэр киирбиттэрин иһитиннэрдэ. Үгүс ахсааннаах дьүүллэһиилэргэ 128 тыһыынча 640 төрөппүт кыттыыны ылбытын дакылаатчыт бэлиэтээтэ. Кини этиилэр киириилэрэ салҕанан бара турарын туһунан эттэ. Бу сокуон барылыгар туһуламмыт 235 этии юстиция кэмитиэтигэр киирбит. Киирбит этиилэри тэрийэр кэмитиэт сыныйан үөрэппит, көрбүт. Сардаана Гурьева киирбит этиилэр үгүстэрэ докумуоҥҥа учуоттаммыттарын туһунан эттэ.
Сокуон барылын 6 ыстатыйатын 2 пуунугар: «Родителям запрещается оставлять ребенка без присмотра. Ответственность за жизнь и здоровье ребенка возлагается на родителей также и в случаях передачи ребенка для присмотра иным лицам» диэн этиллэ сылдьар. Манна оҕону хас сааһыттан соҕотохтуу хаалларыахха сөбүн туһунан ыйытыы киирбитин дакылаатчыт бэлиэтээтэ. Ол курдук, Российскай Федерация Гражданскай кодексатыгар оҕоҕо туох да куттал үөскээбэт усулуобуйатыгар 14-тэн соҕотоҕун дьиэҕэ хаалларыахха сөбүн туһунан ыйылла сылдьар.
«Төгүрүк остуолга» ити тула эмиэ үгүс кэпсэтиһии таҕыста. Обшественнай түмсүүлэр бэрэстэбиитэллэрэ, сорох депутаттар киэһэ хойукка диэри үлэлиир төрөппүт хайдах оҕотун күнү быһа манаан олоруоҕун туһунан эттилэр. Кинилэр бастаан судаарыстыба оҕо садтарыгар уочарат суох буолуутун тэрийэн, төрөппүккэ усулуобуйа олохтуохтааҕын, дьиэ кэргэн статуһа үрдүүрүгэр судаарыстыбаннай политика ыытыллара наадатын туһунан бэлиэтээтилэр. Билигин оҕолорун соҕотохтуу иитэр ийэлэр наһаа элбэхтэр. Кинилэр хайдах даҕаны үлэлээбэккэ, кырачааннарын маныыр кыахтара суоҕа биллэр. Сорохтор өссө иккилии-үстүү үлэҕэ үлэлииллэр. Ньээнньэ тутар кыахтара суох. Депутат Алена Атласова: «Биһиги таспытыгар соҕотох ийэ олорор. Кини киэһэ 7 чааска диэри үлэлиир. Оҕото сороҕор биһиэхэ киирэн аһыыр. Бу ийэ үлэлээбэтэҕинэ, хайдах оҕотун иитиэй? Тустаах сокуон барылын ылыннахпытына, туох түмүктээх буолуой? Маннык уустук социальнай-экономическай балаһыанньаҕа оҕолорун киһи-хара гыммыт соҕотох төрөппүттэри өйүүр сокуон наада», – диэн эттэ.
Сардаана Гурьева оҕолору итирдэр утахтан, табахтан уонна наркотиктан көмүскүүр этиилэр киирбиттэрин туһунан эттэ. Бу киирбит этиилэр тустаах сокуон барылыгар учуоттаммыттарын бэлиэтиибин. Докумуону дьүүллэһээччилэр оҕону үлэнэн иитиигэ болҕомтолорун уурбуттар. Манна биир холобуру аҕалыахпын баҕарабын.
Урут оскуолаҕа үөрэнэ сылдьаммыт кылааспытын бэйэбит сууйар буоларбыт. Үөрэнээччилэр сууйар-сотор буоланнар, харыстыыллара, мээнэ киртиппэттэрэ. Билигин итиччэ улахан оскуолалар көрүдүөрдэрин, кылаастарын муоста сууйааччылар кикирийэллэр. Кылааһы сууйуу төннөрө буоллар диэн баҕалаахпын. Сайынын үлэ лааҕырдарын тэрийэн үлэлэттэхпитинэ, эмиэ оҕолорбут үлэҕэ үөрэниэ, үлэ дьонун убаастыы үөрэниэх этилэр.
Барыл үһүс баһыгар төрөппүттэргэ социальнай-олох-дьаһах өттүгэр, психологическай, правовой көмөлөр оҥоһуллуохтаахтарын туһунан этиллэр. Манна култуура уонна спорт уорганнарын өттүттэн көмө наадатын туһунан этиилэр киирбиттэрин Сардаана Гурьева ыйда.

Сокуон туоларын наадатыгар, усулуобуйа олохтонуохтаах

Дакылаатчыкка «төгүрүк остуол» кыттыылаахтара үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Депутат Антонина Григорьева барыл 1 ыстатыйатыгар оҕолор түүҥҥү кэмҥэ таһырдьа соҕотохтуу сылдьыа суохтаахтарын туһунан суруллубутун, бириэмэтин чуолкайдаста. Сардаана Гурьева: «Өрөспүүбүлүкэ административнай быраабы кэһиилэр тустарынан Кодексатыгар уон алта саастарын туола илик оҕолор улахан дьон арыаллааһына суох киэһэ 22 чаастан сарсыарда 6­ чааска диэри общественнай миэстэлэргэ сылдьаллара бобуллар диэн сурулла сылдьар. Итини хаттаан сокуон барылыгар киллэрэри кэмитиэт наадалааҕынан аахпатаҕа», – диэн хоруйдаата. Депутат Петр Аммосов төрөппүттэр хамнастара төһө буолуохтааҕын туһунан интэриэһиргээтэ. Дакылаатчыт хамнас олох олоруу алын кээмэйиттэн намыһах буолуо суохтааҕын туһунан эттэ. Алена Атласова куруһуоктар төлөбүрдээхтэрин, кылааска наһаа элбэх оҕо үөрэнэрин туһунан бэлиэтээтэ уонна соҕотох ийэлэр кыһалҕаларын таарыйда. Депутат Дмитрий Семенов дакылаатчыкка хас даҕаны ыйытыыны биэрдэ.
Депутат Елена Голомарева: «Тустаах сокуон барылыгар этии бөҕө киирбит, бу тутан олорор барылбыт бүтэһик барыйаана дуо?» – диэн ыйытта. Онуоха Сардаана Гурьева: «Киирбит этиилэр учуоттаммыт, базовай барыйааннарын тутан олороҕут. Ол эрээри бүтэһик барыйаан буолбатах. Өссө көннөһүллэн, бырабыыталыстыба көрүүтүгэр киллэриллиэҕэ», – диэтэ. Депутат Александр Уаров: «Обязаны» уонна «ответственны» диэн тыллар наһаа күүстээхтэр, атын тылларынан солбуйан биэриэххэ сөптөөх», – диэн эттэ.
Ыччат общественнай түмсүүтүн бэрэстэбиитэлэ олус диэн оруннаах этиини оҥордо. Кини: «Сокуон барылын 8 ыстатыйатыгар төрөппүттэр түүҥҥү өттүгэр оҕолорун итирдэр утахтары атыылыыр, иһэр миэстэлэргэ сырытыннарыа суохтаахтарын туһунан этиллэр. Ийэлэр уонна аҕалар бэйэлэрэ оҕо көрөн олордоҕуна, бырааһынньыктарга, ыалдьыт кэллэҕинэ арыгы иһэллэр. Оҕо баарыгар табахтааһыны уонна арыгылааһыны бобор туһунан этии докумуоҥҥа киириэн наада», – диэтэ.
Депутат Юрий Баишев: «Тустаах сокуон барылын дьүүллэһиигэ общественнай тэрилтэлэр актыыбынай кыттыыны ылаллара хайҕаллаах суол. Докумуон үлэлиирин наадатыгар Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын кытта бииргэ үлэлиэхпитин наада. Сокуону кэһээччилэр кытаанахтык эппиэттиэхтээхтэр. Административнай эппиэтинэс күүһүрүөхтээх. Өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэй дьиэ кэргэн элбэх. Ол эрээри иһэр-аһыыр ыаллар эмиэ бааллар. Бу сокуон барыла олус наадалааҕын бэлиэтиибин», – диэн эттэ.
Депутат Иван Шамаев: «Бүгүҥҥү дьүүллэһиигэ төрөппүттэр докумуоҥҥа аҥаардас төрөппүт эппиэтинэһин туһунан ыйылларын бэлиэтииллэр. Оттон судаарыстыбаннай тэрилтэлэр эппиэтинэстэрэ тумнуллубутун туһунан этэллэр. Барылга баар ирдэбиллэри толорорго дьиэ кэргэттэр усулуобуйалаахтар дуо диэн ыйытыы күөрэйэн тахсар. 7 ыстатыйаҕа төрөппүт оҕотун төрөөбүт тылга, култуураҕа, өбүгэлэр үгэстэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарыгар анаан усулуобуйаны тэрийиэхтээҕин туһунан этиллэр. Бары билэрбит курдук, Дьокуускайга саха уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларынан үөрэнэргэ толору усулуобуйа тэриллэ илик. Маннык усулуобуйаҕа ити ыстатыйа хайдах туолуоҕай? Төрөөбүт тылы өрө тутар общественнай түмсүүлэр итинник кыһалҕалар баар буоланнар тэриллибиттэрин умнуо суохтаахпыт», – диэтэ.
Өрөспүүбүлүкэ оҕо быраабыгар Боломуочунайа Анна Соловьева тустаах сокуон барыла ылыллара наадалааҕын туһунан эттэ. Кини инфантильнай төрөппүттэр элбээбиттэрин, сокуон ылылыннаҕына, ийэ, аҕа эппиэтинэстэрэ үрдүүрүгэр көмө буолуоҕун туһунан бэлиэтээтэ.
Оҕону иитиигэ төрөппүт эппиэтинэһин туһунан сокуон ылыллан, дьиэ кэргэн института бөҕөргүүрүгэр, төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээх дьон үүнэн тахсалларыгар төһүүнэн буолуохтун.

Людмила НОГОВИЦЫНА.