Туруорсуубут сокуон күүһүн ылбытыттан үөрэбит

Оттон ити иннинэ бу тэрилтэлэр тиэрпит таһаҕастарын харчытын төлөһүү бытааныттан сылтаан (үксүн иэс ылаллар) аныгыскы навигацияны баттаһа атыылаһыахтаах табаардарыгар үп-харчы кырыымчыга, тиийбэт тирбэҕэ буолуута өрүү улахан охсуулаах, ночооттоох буолара.
Бу үүммүт сыл тохсунньу 18 күнүгэр РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев таһаҕаһы тиэрдиигэ күн-дьыл, климат усулуобуйатынан хааччахтаммыт болдьохтоох Уһук Хоту уонна онно тэҥнэммит оройуоннарга ас-үөл бородууктатын атыылаһыыга, таһыыга-тиэйиигэ регион бюджетыттан кредит бэриллиэн сөптөөх бородуукталарын испииһэгин бигэргэттэ. Уу суола бэрт кылгас кэмҥэ эрэ баар буолар итиэннэ кыһынын эрэ аһыллар суоллаах-иистээх ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга тыын суолталаах аһы-үөлү, бурдугу тиэйии ыарахаттарын манан дьарыктанар судаарыстыбаннай тэрилтэлэр, биирдиилээн эргиэмсиктэр эрэ буолбакка, олохтоох нэһилиэнньэ кытта этинэн-хаанынан билэн олорор.
— Биһиги салалтабыт итинник дьаһалы туруорсубута ыраатта. Дьэ, ол туруорсуубут сокуон кµµґµн ылан олоххо киирбититтэн улаханнык үөрэн сылдьабыт. Бурдугу Алтайскай кыраайтан, Новосибирскай уобалаһыттан атыылаһан, тиэйтэрэн аҕала олоробут. Өлүөнэ өрүспүтүгэр уу суолун баттаһа тиэйэргэ суоттанан, Бүлүү бөлөх улуустарга бурдугу оІорон таһаарааччылартан ханнык суортаах төһө бурдугу, ханнык сыанаҕа атыылаһыыга куонкуруһу муус устарга, оттон хотугу улуустарга ыам ыйыгар ыытааччыбыт. Быйыл куонкуруһу барыларыгар бииргэ оҥороору олоробут.
Сиринэн уонна уунан таһар-тиэйэр транспорт тэрилтэлэригэр бачча тонналаах таһаҕаһы дьыл-күн баччатыгар бүлүүлэргэ, хоту улуустарга маннык пууҥҥа тиэрдэн-таһан биэрэҕит диэн эмиэ эрдэттэн туспа куонкурус ыытабыт. Ыраах сытар хотугу улуустарга «өрүс-муора» сырыыларын оҥорор кыахтаах тэрилтэнэн биһиэхэ «ЛОРП» тэрилтэтэ буолар. Оттон намыһах таһымнаах уулаах сирдэргэ, Бүлүү сүнньүгэр үксүн «Верхнеленскэй пароходство» үлэлиир этэ, быйыл хайдах буолар?.. Ити курдук Алдан, Уус-Маайа, Томпо диэки эмиэ таһабыт.

Билигин кыһыҥҥы суолунан таһаҕаспытын таһыы былааннаммыт кээмэйинэн бара турар. Олунньу 20 күнүгэр диэри тыын суолталаах сибиэһэй ас-үөл 12 көрүҥүн барытын аҕалан тарҕатар соруктаахпыт. Онуоха улахан болҕомтобутун уу суола тиийбэт, суола-ииһэ мөлтөх сирдэргэ уурабыт. Төһө да ыарахаттар баалларын иһин, биһиги Андрюшкино курдук, ыраах хоту сытар нэһилиэктэргэ тиийэ сибиэһэй бородууктаны ыыта олоробут. Саха сиригэр таһаҕаһы таһыы схемата уустугун дьон-сэргэ билэр буолуохтаах, — диэн кэпсиир «Якутоптторг» тэрилтэ генеральнай директорын солбуйааччы Марина Борисовна Иванова.
Хотугу сир дьоно-сэргэтэ аһыыр аһын-үөлүн өрөспүүбүлүкэ таһыттан атыылаһан, ыраах-чугас улуустарга, Муустаах байҕал кытылыгар тиийэ тиэрдиигэ үлэлиир тэрилтэлэр, чааһынай предпринимателлэр эрэйдэрин чэпчэтиһэр, онон дьоҥҥо-норуокка улахан көмөнү оҥорор сыаллаах бу дьаһал ылыллыытыгар туох төрүөт буолбутай? «Кыһалҕалаах – кыһыл атахтаах» дииллэр. Ас-үөл таһаҕаһын тастан атыылаһан аҕалан, туһааннаах сирдэргэ тиэрдиигэ үлэлии сылдьар тэрилтэлэр, ол иһигэр бу «Якутоптторг» тэрилтэ, араас таһымнаах мунньахтарга маннык дьаһал ылыллыытын хас эмэ сыллар усталарыгар туруорсан кэлбиттэрэ. Ил Түмэн V ыҥырыытын кэмигэр талыллан үлэлии сылдьар депутатскай корпус бу боппуруоһу болҕомтоҕо ылан, Госдуумаҕа сокуон барыла оҥорон киллэрбитэ. «РФ Бюджекка Кодексын» 93.2 ыстатыйа­тыгар уларытыылары киллэрии туһунан» Ил Түмэн федеральнай сокуону көҕүлээһинэ 2016 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр сокуон күүһүн ылбыта. Элбэх сыранан, туруорсуунан, дакаастааһынынан, Дума бэйэтин депутаттарын кытыннарыынан Саха сирин бу сокуону көҕүлээһинэ федеральнай сокуон буолара ситиһиллибитэ. Александр Жирков салалталаах Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ сокуону оІорор үрдүкү уорганын быһыытынан үлэлээбитэ үс сылын иһигэр Россия таһымыгар ыллартарбыт алта федеральнай сокуонуттан биирдэстэрэ буолар.
Госдуума бу сокуону ылыныытыгар Россия бырабыыталыстыбатын өттүттэн өйөбүл суоҕа, Ил Түмэн барыла сокуон буоларыгар сөбө суох диэн түмүгү биэрбитэ. Айаҕалыы сатаан диэххэ дуу, депутаттарбыт, саатар, хотугу сиргэ тиэллэр тыын суолталаах бородуукта бары көрүІэр буолбакка, сыччах бурдукка кредити көҥүллүүр сокуону туруорсуохха диэн эмиэ этэ сылдьыбыттара. Хата, сахалар бу туруорсуубутун Госдуума депутаттарын иһиттэн өйүүр дьон көстөннөр, итиэннэ таһаҕаһы тиэйиигэ Саха сирин курдук усулуобуйалаах регионнар улахан төһүү күүһүнэн буолтарын бу үлэҕэ хара бастакыттан кыттыбыт бары депутаттар бэлиэтииллэр. Ол да, биллэн турар, биһиги парламеммыт өттүттэн улахан өйдөтүһүүлээх, дакаастаһыылаах үлэтин түмүгэ буолара саарбахтаммат.
Госдуума депутаттара Иван Абрамов, Валентин Романов, Валентина Пивненко уустук усулуобуйалаах ордук хотугу субъектар маннык туруорсууларын Үп министиэристибэтэ болҕомтолоохтук көрөрүгэр ыҥыран тураннар, Ил Түмэн барылыгар Россия бырабыыталыстыбата туох да олоҕо суох түмүгү оҥорбут диэн кириитикэлээбиттэрэ. Сокуон барылын Госдуумаҕа көрүү кэмигэр норуот депутата Василий Власов: «Онно, хотугу дэрибинэлэргэ олорон боруобалаан көрдүннэр — ол кэннэ быһаарыы ылынныннар» дэһээччилэр кытта бааллара», — диэн бэйэтин интервьютугар бэлиэтээн турар. Оттон, биллэрин курдук, бырабыыталыстыба утарар сокуонун барылын Госдуума көрө да барбат эбэтэр ылыммат этэ буоллаҕа. Дьэ оннук быһыы-майгы баарын үрдүнэн, Андрей Макаров бэрэссэдээтэллээх Госдуума Бюджекка, нолуокка сис кэмитиэтэ өйөөн, сахалар кө±үлээһиннэрин Дуума ылыныытыгар бэлэмнээн киллэриитэ оруоллаах буолбута. Онон, төһө да РФ бырабыыталыстыбата утардар, бэрт түргэнник федеральнай сокуон күүһүн ылан, ону бырабыыталыстыба толорор үлэҕэ бэлиэр ылыста – Дмитрий Медведев бу өттүгэр бастакы илии баттааһыны оҥордо.
Ил Түмэн туһааннаах сис кэмитиэтин председателэ Виктор Федоров иһитиннэрэринэн, сокуону олоххо киллэриигэ туһуламмыт бу илии баттааһын быһыытынан, бурдукка эрэ буолбакка, нэһилиэнньэҕэ тыын суолталаах 14 ас бородууктатыгар: гречканы, риһи, чэйи, саахары, тууһу, эт уонна балык кэнсиэрбэтин, хортуоппуйу, хаппыыстаны, онтон да атын астары атыылаһыыга регион бюджетыттан кредити көрүү көҥүллэннэ.
«Ити курдук сыананы олохтооһуҥҥа уонна бурдугу, ас-үөл бородууктатын хоту сиргэ тиэйиинэн дьарыктанар предпринимателлэри өйөөһүҥҥэ үчүгэй өттүнэн дьайар ньыма уопсай күүһүнэн тобулунна», — диир Виктор Федоров.
Экспердэр ааҕал­ларынан, кредити биэриини сокуону­нан көҥүллээһин түмүгэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтигэр тыын суолталаах таһаҕаһы таһыыга кэмчилээһин 20-25 % тиийиэн, оттон манан дьарыктанар тэрилтэ 100 % эрдэ төлөһөр кыахтаныан, онон бородуукта атыылаһыллар сыанатыгар 18 % кэмчилээһин тахсыан сөп. Оттон ити барытын түмүгэр нэһилиэнньэ атыылаһар сыаната эмиэ намтыан сөп. Саамай сүрүн сыал – онно сытар. Сокуон дьон-норуот туһугар ылыллан, ол туһугар үлэлии, дьайа туруохтаах. Норуот талбыт депутаттара ону ситиґэр буоллахтарына, кинилэр чахчы — норуот депутаттара.