Уустук балаһыанньаттан тахсарга ханнык суол баарый?

Дохуоту үрдэттэхпитинэ, ороскуоту аччаттахпытына эрэ.

Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт быра­быы­талыстыба чааһыгар 2018 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһа туолуутун уонна ороскуоту оптимизациялааһын туһунан боппуруостар көрүллүбүттэрэ. Тэрээһини парламент бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев салайан ыытта.

Дохуоттаах  чаас үрдээтэ  эрээри

Сүрүн дакылааты үп миниистирин бастакы солбуйааччы Павел Багынанов оҥордо. Санаа көтөҕүүлээх иһитиннэрииттэн саҕалыыр буоллахха, ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, үүммүт сыл тохсунньу уонна олунньу ыйдарыгар өрөспүүбүлүкэбит бюджетын дохуоттаах чааһа улааппыт. Ол курдук, 22 млрд 362 мөл. солк. киирбит. 2017 сыллааҕар ити суума 5  млрд 970 мөл. солк., ол эбэтэр 36% үрдүк.

Дохуоппут туохтан үрдээ­битий? Алмааһы хостуур предприятиеларбыт сырьену элбэҕи атыылааннар, нолуогу киллэриилэрэ улаатан биэрбит. Маны таһынан былааны аһара толорон, өрөспүүбүлүкэбит сиригэр-уотугар бөдөҥ инвестиционнай бырайыактары олоххо киллэрэ сылдьар чоҕу хостуур предприятиелар эмиэ нолуогу элбэҕи киллэрбиттэр.

Оттон ааспыт 2017 сылга сиртэн хостонор баайынан дьарыктанар тэрилтэлэрбит доллар курса былааннаммыттан 10 солк. курдугунан намтаабытынан сибээстээн, 10 млрд солк. курдук дохуот бюджеппытыгар киирбэтэҕэ. Бу дефицити сабарга эмиэ үп-харчы булуллара наадалаах.

Төһө даҕаны икки ый түмүгүнэн дохуот киириитэ үрдээбитин иһин, сыллааҕы барылламмыт көрдөрүүлэр кыайан туолбакка хаалыахтарын сөбүн  туһунан миниистири солбуйааччы бэлиэтээтэ. Ити региоммут экономиката уратытын кытта сибээстээх. Ол курдук, дохуоппут баһыйар үгүс өттө сиртэн хостонор баайы уонна барыстан киллэриллэр нолуогу кытары ситимнээх. Онон доллар курсуттан экономикабыт улахан тутулуктаах. Доллар курса төһөнөн үрдүүр да, биһиэхэ барыстаах.

Маны таһынан үүммүт сылга үлэ төлөбүрүн алын кээмэйэ үрдээн, Конституционнай суут быһаарыытынан, ыам ыйыттан оройуоннааҕы коэффициент уонна надбавка икки аҥаар төгүл улаатыахтаах. Ити ороскуоту  биллэрдик улаатыннарыаҕа. Ол курдук, үп министерствота сабаҕалааһынынан, ити сыалга-сорукка 4 млрд солк. үп-харчы наада.

Икки  эрэ  суол

Кистэл буолбатах, бюджет эбэһээтэлистибэлэрин толорууга чэпчэкитэ суох кэм. Ити уустук балаһыанньаттан тахсарга ханнык суоллар баалларый? Манна икки суол эрэ баар. Дохуоту үрдэтии уонна ороскуоту аччатыы. Доллар курса 57 солк. турдаҕына, дохуот улаханнык үрдүүр кыаҕа суох. Арай, этэргэ дылы, куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, сыл аҥаарыттан доллар курса биллэрдик улааттаҕына, өрөспүүбүлүкэбит бюджетын балаһыанньата тупсуох этэ.

Итини таһынан, биллэн турар, төһө кыалларынан ороскуоту кыччатарга үлэ барыахтаах. Бырабыыталыстыба чааһыгар бу туһунан кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолла.

Атын регионнары кытта тэҥнээтэххэ, Саха сирин дьоно тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутунан, ноҕуруускабыт лаппа улахан. Маны федеральнай киин учуоттуура наадалаах. Оттон өрөспүүбүлүкэ салалтата уратыбытын, оруоскуоппут улаханын кииҥҥэ дакаастаан, эбии үп-харчы, дотация көрүллэрин ситиһэргэ үлэлэһиэхтээх. Манна үп министерствота анал оробуочай бөлөх тэрийэн үлэлэһэ сылдьарын бэлиэтиибин.

Үүммүт сыл тохсунньу уонна олунньу ыйдарыгар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын ороскуота 25 млрд 466 мөл. солк. тэҥнэспит. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 4 млрд 194,3 мөл. солк. (19,7%) улааппыт. Ороскуот үрдээһинэ, үөһэ этэн аһарбытым курдук, социальнай төлөбүрдэр индексацияларын, үлэлээбэт нэһилиэнньэҕэ булгуччулаах медицинскэй страховкалааһын кээмэйэ, бюджет эйгэтин үлэһиттэрин хамнастара, үлэ төлөбүрүн алын кээмэйэ үрдээбиттэрин, ааспыт сыл бүтэһигэр мунньуллубут болдьоҕо ааспыт кредиторскай иэһи төлөөһүнү кытта сибээстээх.

Үп миниистирин бастакы солбуйааччы Павел Багынанов бюджет ороскуотун аччатыыга, регион социальнай-экономическай сайдыытын сүрүн хайысхалара хаалалларын бэлиэтээтэ.

Депутаттары  ханнык боппуруостар интэриэһиргэттилэр

Бырабыыталыстыба чааһы­гар депутаттар дакылаатчыкка интэриэһиргиир ыйытыыларын биэрдилэр. Парламентарий Гаврил Алексеев биэдэмистибэ үүммүт сыл бастакы кварталыгар хоту сиргэ таһаҕаһы таһар тэрилтэлэр кредиторскай иэстэрин сабыыны былааннаабатаҕын, таһаҕаһы таһыы түмүктэммитин кэннэ, иэһи төлүүр болдьоҕу иккис кварталга көһөрбүтүн бэлиэтээтэ. Кини: «Ити сыалга-сорукка дохуоттаах чаас былаанын аһара толорууттан киирбит үптэн-харчыттан ууруллуохтааҕа», – диэн эттэ.

Депутат Евгения Михайлова үп министерствотыгар дохуот киириитин тэҥник тутууну хааччыйыыга этиилэри бэлэмниир наадатын туһунан ыйда. Кини наада буоллаҕына, итиннэ өрөспүүбүлүкэ парламена көмөлөһүөҕүн туһунан эттэ. Итини таһынан парламентарий тохсунньуга уонна олунньуга бюджет лимитин туолуутун таһымын интэриэһиргээтэ уонна отчуокка чопчу сыыппаралар сиһилии ыйыллаллара наадатын туһунан эттэ.

Ил Түмэн экономическай, инвестиционнай, промышленнай политикаҕа, пред­принимательствоҕа, туризмҥа уонна инфраструктура сайдыытыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Виктор Федоров аччыгый уонна орто бизнеһинэн дьарыктанааччылар иэстэрин сабыыга биэдэмистибэ туох үлэни ыытарын сураста. Үп миниистирин бастакы солбуйааччы тустаах боппуруос биэдэмистибэ хонтуруолугар сылдьарын, «дорожнай карта» оҥоһуллубутун туһунан эттэ.

Депутат Алена Атласова өрөспүүбүлүкэ таһыгар босхо эмтэниигэ судаарыстыбаннай мэктиэ туһунан интэриэһиргээтэ. Кини ити сыалга-сорукка кө­рүллэр үбү-харчыны быспаттарыгар, төттөрүтүн улаатыннаралларыгар көрдөстө. Алена Атласова: «Үгүс ыарыһахтар ааспыт сыллааҕы компенсацияларын үүммүт сыл тохсунньутугар эрэ ыллылар», — диэн эттэ. Парламентарий этиитин түмүгэр тустаах хайысха өрөспүүбүлүкэ ыытар социальнай-экономическай политикатын биир тутаах салаатынан буоларын ыйда.

Бырабыыталыстыба чааһын салайан ыытааччы Юрий Николаев модульнай бюджекка тустаах министерство туох үлэни ыытарын туһунан ыйытта.  Павел Багынанов депутаттар биэрбит итинтэн да атын үгүс ыйытыыларыгар хоруйдары биэрдэ. Парламент уонна бырабыыталыстыба биир сүбэнэн үлэлээннэр, экономикаҕа үөскээбит уустук кэми этэҥҥэ аһарыахпыт, мүлчү түһүөхпүт дии саныыбын.