Аһаҕас парламент: Судаарыстыбаннай бырагыраама барылын тула

2012-2021 с с. СӨ-тин тыатын хаһаайыстыбатын сайын­нарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородуук­суйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн ырыынагын сүрүннээһин»  судаарыстыбаннай быра­гырааматын олоххо кил­­лэрии түмүктэрин туһу­нан» уонна эмиэ маннык соругунан 2020-2024 с с. диэри үлэлиэхтээх судаарыстыбаннай быра­гыраама барылыгар сы­һыаннаах Ил Түмэн аһаҕас истиитэ ыытылынна.

Аһаҕас барылааман үлэтигэр норуот дьокутааттара, сис кэмитиэт­тэр бэрэссэдээтэллэрэ, тыа хаһаа­йыстыбатын министиэристибэтин уонна устуруктууралаах подразделениеларын салайааччылара, исписэлиистэрэ, тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар үлэлии сылдьар дьон, АПК бэтэрээннэрэ уонна уопсастыбаннас кытыннылар. Аһаҕас барылааманы Ил Түмэн тыа сиригэр уонна агыраарынай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин,  барылааман сэкирэтирээйэтин салайааччыта, суруналыыс Константин Федоров уонна көҕүлээн салайан ыыттылар.

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов иһитиннэриитэ хара баһаам сыыппараҕа олоҕур­да. 2012 сылга бары категория хаһаайыстыбаларга тыа хаһаайыс­тыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйин устуруктууратыгар 19 700 мөл. солкуобайга, оттон 2018 сылга бу көрдөрүү 26 377 мөл. солк. тэҥнэспит. 2012 сылга кэтэх хаһаайыстыбалар бородууксуйа 50%-нын, оттон 2018 сылга 49%-нын оҥорон таһаарбыттар. Бааһынай-фермер хаһаайыстыбалар ирээттэригэр туһааннааҕынан 25% уонна 27%, оттон тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар өлүүлэригэр 24% тиксэр.

2012-2018 с с. үлэлээбит бырагыраама 13 хос бырагыраамаларын үбүлээһиҥҥэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи бюджеттан, сылларынан арааран, 7 445 мөл. солк. саҕалаан,  9 520 мөл. солк. тэҥнэспит. Маныаха бэдэрээлинэй үбүлээһин эбиллэн биэрэн, муҥутуур улаатыыта 11 983 мөл. солк. тиийэ сылдьыбыт.

Кэпсэтиигэ кыттыбыт дьон тылларын-өстөрүн ааҕааччыларга тиэрдии, бэйэм өттүбүттэн быһаҕас буолуон сөп. Ааттарын-суолларын, ким-туох үлэһит буолалларын билиһиннэллэригэр эрдэттэн этии баарын үрдүнэн, ону аахса барбатылар. Чэ, туох буолуой, ким барыта бэйэтин туһугар тойон буоллаҕа дии. Кимнээх буолалларын ыйдаҥардар дьоммун ааттаталыы сатаан көрүөм, оттон төрдүттэн билбэт дьоммун, хайыамый, оннук ыытан көрүөм буоллаҕа.

— 1 киилэ үүт бэйэҕэ турар сыаната төһө буоларый? — диэн түөргүлэһэр Чурапчыттан киирэ сылдьар Иван Пономарев. Тыа хаһаайыстыбатын араас иирбэ-таарба боппуруостарыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыаттарга дириҥник хорутан суруйар буолан, аата-суола балачча иһиллэр киһи. – Туох барыта салайааччыттан улахан тутулуктаах. Биһиги тыабыт хаһаайыстыбатыгар салайааччы эрэ дэлэй ахан. Өссө АПК-ҕа сыһыаннаах агрохолдинг эрэгистирээссийэлэннэ диэн буолар. Салалта ахсаана өссө хаҥыырыгар бигэ олук ууруллар буоллаҕа. 4 «туймаадалаахпыт», араас таһымнаах салайааччыбыт кырыы-кырыытынан. Оттон, доҕоттор, отучча сыл буолла эбээт, ынах сүөһү уонна сылгы сүрүннээн кэтэх хаһаайыстыбаларга тутуллан турара, оҥоһуллар бородууксуйа 50%-нын бу бытархай хаһаайыстыбалар оҥорон таһаарар буолбуттара.

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин уһун-синньигэс эппиэтиттэн биллэххэ, 1 киилэ үүт бэйэҕэ турар сыанатын таһаарыы чааһынай хаһаайыстыбаларга быраактыкаламмат эбит. Оттон кэлэктиибинэй бас билиилээх хаһаайыстыбаларга 59,5 солк. тэҥнэһэр диэн буолла.

«Туймаада» ҮАПХ компания дириэктэрэ Петр Ефремов агрохолдинг бюджет тэрилтэтэ буолбатаҕын, урукку «Туймаада-лизинг» компания баазатыгар тэриллибитин туһунан эттэ. Тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтэ бэйэтэ идеологиялаах буолуохтааҕын бэлиэтээтэ. «Үтүө дьыала» өрөспүү­бүлүкэтээҕи хамсааһыны уһун сылларга ситиһиилээхтик салайбыт Иван Емельянов кытайдар биогазтан элэктэриичэскэй эньиэргийэни ылан туһаналларын, ол түмүгэр сөҕүмэр үрдүк үүнээйи бородууксуйатын ылалларын кэпсээн туран, өрөспүүбүлүкэ наукатын акадьыамыйатын кытары бу хайысханан бииргэ үлэлииргэ соруктаналларын туһунан этэн аһарда.

Хотугу улуустарга ынах сүөһү быста аҕыйаабытын бэлиэтээн туран, саха төрүт боруодатын бу улуустарга  тутуу, баар балаһыанньаттан тахсыы биир көрүҥэ буолуон сөбүн туһунан этэн аһардылар. Миэстэтигэр булгуччу семеноводство дьыалата сөргүтүллүөхтээх, сүөһү сиир төрдүгэр астаах култууралары үүннэриинэн дьарыктанар кэм хаттаан тиийэн кэллэ диэн буолла. Ол иһигэр саха ыччата тыа хаһаайыстыбатын үлэтиттэн букатын тэйдэ, оҕону үлэнэн иитиигэ ураты суолтаны биэрэн, саҥалыы дьаһаныы салгын курдук наада буолбутун бэлиэтээтилэр.

— Бу 5 сыллаах саҥа бырагыраама ис хоһооно уонна суолтата сүрдээх дириҥ, — диир Чурапчы улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, — онон бу бырагыраама үлэлиэн иннинэ, толоруулаах былаастан уонна Ил Түмэнтэн анал биригээдэлэринэн тахсаҥҥыт, нэһилиэктэринэн сылдьыталаан киэҥ хоннохтоох дьүүллэһиилэри тэрийэргит буоллар, ол чахчы үчүгэй түмүктээх буолуо этэ. Тыа сирин дьонун-сэргэтин кытта миэстэтигэр дьүүллэһиэҕиҥ диэн ыҥырабын!

«Тыа хаһаайыстыбатын сокуонугар туох баар информация аһаҕастык билсиигэ анаан аналлаах  саайка суруллан сылдьыахтаах дэнэр. Биһиги ТХМ-мыт саайтыттан киһи наадыйар информациятын дэбигис булбаккын. Үөһээ Бүлүү улууһугар сорох нэһилиэктэр өссө 2017 сылга туттарбыт үүттэрин харчытын илиилэригэр тута иликтэр.Тоҕо?» — диэн ыйытар биллиилээх уопсастыбанньык Иван Шамаев.

— Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, — диир Михаил Санников, – бу судаарыстыбаннай салайыы устуруктуурата буолар. Салайыы диэн тылы чиҥэтэн хатылыыбын. Оттон биһиги министиэристибэбит бүгүҥҥү сүрүн боломуочуйата — субсидиялары уонна граннары түҥэтии. Эрэпиэрмэлээһин бастакы сылларыттан тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын сүрүннээбэт, салайбат, ону хонтуруоллаабат, ол туһугар эппиэтинэһи сүкпэт буолбута.

Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин салайааччылара бүгүҥҥү тыа сирин бэмиэссиктэригэр кубулуйдулар. Ол оннугар кэпэрэтииптэрэ үгүстэрэ эһиннилэр эбэтэр сыккырыыр тыыннара эрэ хаалан, барбах аатыгар эрэ кумааҕыга сылдьаллар. Өрөспүүбүлүкэбит 366 нэһилиэктээх, тыа хаһаайыстыбатын хаалыыттан өрө тардыыга балар бары тус бырагыраамалаах буолуохтаах этилэр. Нэһилиэктэр бырагыраамаларын оҥорууга бары өрүттээх көмөнү оҥорон уонна бэйэлэригэр дьүүллэһиннэрэн баран, оробуочай эрэсиимҥэ үлэлиирин ситиһиэххэ.

Тыа хаһаайыстыбатын сирин-уотун көмүскээбэккэ уонна харыстаабакка туран, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыаҥ суоҕа. Урукку куорат тулатынааҕы хаһаайыстыбалар сирдэрин-уоттарын куорат олохтоохторун сайылыктара, ол-бу арааһынай тутуулар былдьаабыттара ыраатта. Уруккута киин куораты этинэн, үүтүнэн, оҕуруот аһынан, хортуоппуйунан, хаппыыстанан толору хааччыйан олорбут үс бөдөҥ сопхуос өҥ-быйаҥ бөҕөлөөх сирэ-уота этэ буоллаҕа. Билигин харчы кыбыллыбыт харах уота, өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин саамай улахан нэһилиэнньэлээх, урут-уруккуттан сайдыылаах тыа хаһаайыстыбалаах Мэҥэ улууһун сиригэр-уотугар хатанан сылдьар. Бу улуус сирэ-уота тэпсилиннэҕинэ уонна алдьаннаҕына, тыа хаһаайыстыбата бүттүүнэ кыайан оһоруммат эмсэ­ҕэлээһинин ылыаҕа.

Хостуур бырамыысыланнас тыа хаһаайыстыбатыгар көмөлөөх илиитин уунарыгар эрэҥкэдийэ санаахтыыбыт. Ханнык тутулга, хайдах балаһыанньаҕа олорорбутун билигин да ситэрэн өйдүү иликпит быһыылаах. АЛРОСА хаһааҥҥыта эрэ бэйэтэ тэрийбит уонна хонноҕор-быттыгар уктан 50-ча сыл илдьэ кэлбит «Новай» сопхуоһун, профильнайа суох актыыбынан ааҕан аккаастана.

Каадыр туһунан өлбөт-сүппэт тыллары ким эппитин бары билэбит. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар каадыр боппуруоһун дьаалатынан уһуннарыы бүгүҥҥү хобдох түмүккэ тиэртэ. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирдэрэ, уксаан оонньуутун бөгүүрэлэринээҕэр  түргэнник суоллара сойбута эрэ баар буолан иһэр. Тыа хаһаайыстыбатыгар ханан да сыһыана суох дьону түмүк дуоһунастарга туруортууллара эмиэ баар. Каадырынан көөчүктэнимиэҕиҥ, каадыр барыны быһаарарын умнумуоҕуҥ.

«Туох барыта сиргэ оҥоһуллар, сиртэн тирэнэн турар. Тыабыт хаһаа­йыстыбатын сирэ-уота төһөнү оҥорон таһаарар, төһөнү батарар уонна уйар кыахтааҕын үөрэтэн көрүү баар дуо? Бырагыраама кыараҕастык буолбакка, барыны барытын хабан үлэлиэн наада. «Суолтата кыра» диир тыл да, өйдөбүл да туруо суохтаах» диир саҥа иһилиннэ. Тыа сирэ кэлимсэ сайдыытыгар уопсастыбаннас кыттыытынан кэпсэтиини тэрийэллэрин туһунан Иван Шамаев иһитиннэрэр.

Нэһилиэк баһылыгын эппиэ­тинэһэ суох ээл-дээл сыһыаныттан тыа хаһаайыстыбатын производствота айгырыы турар буоллаҕына, ол баһылыгы дуоһунастаах үлэтиттэн тохтотору сокуон көҥүллүүрүн туһунан Петр Аммосов этэр. Өрөспүүбүлүкэ сири бырайыактыыр тэрилтэтэ суох олорорун туһунан эбэн иһитиннэрэр.

— Тыа хаһаайыстыбата сайдыа суоҕа, өскөтө чааһынай бас билии өрө тутуллубатаҕына. Аан дойду чааһынай бас билиинэн олорор уонна сайдар. Биһиэнэ барыта кэлэктиибинэй эбэтэр кэлэктиибинэйгэ хабааттыы, онуоха дьулуһуу. Биһиги, чурапчылар, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан күргүөмүнэн бааһынай хаһаайыстыбаларынан барбыппыт уонна оннук дьаһанан тугу да сүүйтэрбэтэхпит. Ол оннугар улуус таһымыгар соҕотох соҕотуопкалыыр кэпэрэтиипкэ түмүллүбүппүт. Тус бэйэм санаабар, бу сыыһа хардыы этэ. ТХМ отучча сыл тухары тыа хаһаайыстыбатын биир уопсай сопхуос курдук тутан кэллэ. Бу төрдүттэн сыыһа сыһыан буолар. 1 киилэ үүт бэйэҕэ турар сыанатын 59,5 солк. диэтигит. Маны кытта сөбүлэспэппин. 70-80 солк. диибин. Субсидия ахсаанын аҕыйатыахха, ол оннугар бородууксуйа бэйэҕэ турар сыанатынан төлөбүрү олохтуохха, — Иван Пономарев түмүк санаатын этэр.

— Тыа хаһаайыстыбатыгар, өрүүтүн буоларын курдук, билээччи хара баһаам, — диир Александр Артемьев. – Бырагыраама мөккүөрдээх уонна биир оннук көхтөөх кэпсэтиилээх буолара буолуо. Онуоха туох да куһаҕан суох. Биһиги бүтэһиктээх сорукпут – табаарынай бородууксуйаҕа тахсыы.

«Ил Түмэн сис кэмитиэтэ көҕү­лээһинин көхтөөхтүк өйөө­бүккүтүгэр махтал буоллун. Бэйэ-бэйэни истиһэр, санааны үллэстэр, өссө мөккүһэр наадалаах дьыала. Бырагыраамаҕа сыһыаннаан, өссө да кэпсэтии уонна дьүүллэһии тахсыаҕа. Тыа хаһаайыстыбата — саха норуотун олоҕун укулаата. Тыа сирэ бигэ туруктаах буоллаҕына, норуоппут бигэ тирэхтээх. Барыта бэйэбит илиибит иһигэр, барыта бэйэбититтэн тутулуктаах», — диэн Андрей Находкин аһаҕас барылааман үлэтин түмүктүүр.

Прокопий ИВАНОВ