Арктика туһугар турууластахха эрэ

Ассамблея тэриллэн үлэлээбитэ иккис сыла. Ол да буоллар Хоту сир, Арктика үгүс кыһалҕатын быһаарарга иннин диэки хамсааһын биллэ көстөр.

«Ассамблея Арктика улуустарын дьокутааттарын үлэтин сүрүннүүр соруктаах. Бу сорук туолан иһэрэ үөрдэр”, — диэн Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктор Губарев бэлиэтээтэ. Кини 202-с Бэдэрээлинэй сокуон тохтотуллубутун холобурга аҕалла: «Бу сокуон тохтотулунна эрэ. Онон салгыы даҕаны бары бииргэ түмсэн үлэлээтэхпитинэ, норуоту күөмчүлүүр сокуоннары бопсор, сөптөөх дьаһаллары ылынар кыахтаахпыт. Ордук Арктика улуустарын олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар, суола-ииһэ, хомунаалынай эйгэтэ сайдарыгар болҕомто уурар уолдьаста», — диэн тоһоҕолоон эттэ.

Салгыы Ил Түмэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева дакылаатыгар Хоту сир олохтоохторун бырааптара сокуон, нормативнай аакталар нөҥүө көмүскэллээх буолалларыгар туох үлэ оҥоһулларын сырдатта.

Ол курдук, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарын көмүскүүр үс бэдэрээлинэй сокуон үлэлиир. Маны сэргэ Нолуок, Сир, Ойуур уонна Уу кодексаларыгар, итиэннэ Арассыыйа сокуонун сорох салаатыгар туспа нуормалар, Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын нуормалыыр быраап аакталара бааллар. Бу барыта хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор сирдэрин-уоттарын, үгэс буолбут төрүт дьарыктарын – дьиэ табатын иитиини, бултааһыны уонна балыктааһыны – көмүскүүр ураты сокуоннар буолаллар.

Саха сирин Ил Түмэнэ, Бырабыыталыстыбата бу сокуоннары олоххо киллэрэргэ өр кэмҥэ күүстээхтик үлэлэспитэ. Дьаныардаахтык турууластахха тугу барытын ситиһиэххэ сөп диэн суруллубатах сокуон баар.

СӨ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарын Ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ, РФ Уһук Илин, Сибиир, Уһук Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын вице-бэрэсидьиэнэ Андрей Кривошапкин сүрүн болҕомтону ыччакка туһаайыҥ диэн эттэ: «Ил Түмэҥҥэ эһиги суолгутун солуур Арктикаттан ыччаттар кэлэллэригэр эмиэ үлэлэһиҥ. Талааннаах сайдам ыччаты тардыҥ».

Оттон Арктика улууста­рын дьокутааттара улуус­ка, нэһилиэккэ ыытар үлэлэ­рин, баар кыһалҕаларын үллэ­һиннилэр. Биллэрин курдук, Хоту сир кыһалҕата туундара курдук уһуга көстүбэт. Ол да буоллар миэстэтигэр үлэ барар, баһылыктар, дьокутааттар кэпсииллэринэн, дьон-сэргэ көхтөөх, сайдыыга баҕалаах буолан иһэрэ үөрдэр.

Сытыы кэпсэтии сол да бырамыысыланнас тэрилтэлэрин уодьуганнааһын тула барда.

Мииринэй оройуонун «эбэҥки национальнай нэ­һи­лиэгэ» ыстаатыстаах Сүлдьүкээр нэһилиэгин ба­һы­лыга Иван Игнатьев хас да  хампаанньа нэһилиэк сиригэр-уотугар төрдүс сылын үлэлии, ол эрээри этнологическай экспертизаны ааспакка сылдьаллар диэн эттэ. Кини маннык тэрилтэлэр муниципальнай тэриллиини кытта сөбүлэһиилээх үлэлииллэрин ситиһэр буоллар, дьэҥкэ хартыына көстүө этэ диэн тоһоҕолоон эттэ.

Норуот дьокутааттара маннык түгэҥҥэ саҥата суох хаалбакка, сокуон толорулларын ситиһэр наадатын эттилэр. Бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ уонна общиналар, муниципальнай тэриллиилэр икки ардыларыгар дуогабардары түһэрсиигэ баар итэҕэстэри туоратыы инникитин дьэҥкэ, чопчу буолуохтаах диэн түмүктээтилэр.

Маны сэргэ мамонт фауната харыстабыллаах, сэлии муоһунан эргинии сокуонунан бигэргэммит буоларын ситиһэр сорук турар диэн мустубут дьон бэлиэтээтэ. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тылларын-өстөрүн харыстыыр үлэ ситимнээхтик барыахтааҕын бу мунньахха эмиэ таарыйдылар. Табаһыт дьиэ кэргэн, таба ыстаадатыгар эдэр каадырдары тардыы, усулуобуйаларын тупсарыы туһунан уо.д.а. кэккэ боппуруостарга сэргэх кэпсэтии таҕыста.

Арассыыйа киэҥ киэлитигэр сүрүн уратыта – элбэх араас омугу түмэн биир модун судаарыстыбаны төрүттээн олороро буолар. Норуот уратыта кини төрүт дьарыгар, тылыгар-өһүгэр сытар. Арктикабыт дьонун-сэргэтин олохторун укулаатын, туспа омук буолар уратыларын, сир үрдүттэн симэлийбэттэрин мэктиэлиир туһугар парламент, бырабыыталыстыба, ону ааһан бүтүн дойду үрдүнэн көмүскүүр сорук турар.

Дьокутаат санаата

Мария Караваева, Өлөөн нэһилиэгин дьокутаата, нэһилиэк администрациятын дьиэ кэргэн, спорт уонна ыччат бэлиитикэтигэр исписэлииһэ: “Ассамблеяҕа улахан суолталаах боппуруостар көтөҕүлүннүлэр. Биһиги нэһилиэкпитигэр, улууспутугар да күннэтэ көрсөр кыһалҕаларбыт тула улахан суолталаах кэпсэтии таҕыста. Холобур, булчуттар кыһалҕаларын сытыытык таарыйдылар. Итини кытта толору сөпсөһөбүн. Буруйдааҕы көрдөөһүн буолбакка, бэйэбит дьоммут-сэргэбит сокуон өттүттэн көмүскэллээх буолалларын ситиһэр сорук турар. Бултуурга, балыктыырга ыспыраапка хомуйуута, араас докумуон сырсыыта табаһыт дьоҥҥо уустуктардаах. Аҕыйах ахсааннаах төрүт омук аатыгар да сурулла сылдьар – бөһүөлэккэ элбэх киһи суох. Онон Хоту сир дьоно-сэргэтэ бултууругар табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Билиҥҥи сокуоннар туораттан киирэр дьону хонтуруоллуурга туһуланаллара өйдөнөр. Ол гынан баран бу сокуоннар, чуолаан, төрүт олохтоохтору атахтыа суохтаахтар.

13 оройуон Арктика зонатыгар киирбитинэн сибээстээн, Арктика сиригэр-уотугар урбаанньыттары өйүүр сокуон ылыныллыытын тула сытыы кэпсэтиилэр бара тураллар. Онно аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тустарынан ахтыллыбатаҕын тэҥэ. Ол сокуон олоххо киирдэҕинэ, биһиги сирбитин лоскуйдарга тыыран ким баҕалаахха түҥэтэн кэбиһиэхтэрин сөп курдук. Онон  олохтоох дьон көмүскэллээх буолалларыгар бу сокуоҥҥа үчүгэй этиилэр, сөптөөх ыстатыйалар киириэхтэрин, бу сокуон тула күүстээх сүбэ барыан наада. Бу Арктикаҕа олорор дьоҥҥо тыын боппуруос”.

Дьулустаан Сидоров, ууһунан олорор общиналар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ: “Общиналар үлэлэрин сүрүннүүр, сайыннарар бырагыраама суох. Өскөтүн Арассыыйа Нолуогун кодексын ылан көрдөххө, биһиги быһаччы СӨ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччы испииһэгэр киирсэбит. Ол гынан баран ууһунан олорор общиналар оҥорон таһаарар бородууксуйалара диэн суоҕун тэҥэ. Холобурдаатахха, таба иитэбит. Ол гынан баран этин атыылыыр бырааппыт суох. 20-чэ сыл мораторий турар. Таба ахсаанын элбэтэр сыалтан маассабайдык атыыга туттар кыахпыт суох. Арассыыйа Нолуогун кодексыгар ыйыллыбытынан, киһи сыратын-сылбатын биэрбит эрэ буоллаҕына (үүннэрбит, ииппит, көрбүт-харайбыт) тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата диэн ааттанар. Балыгы ол аата оҥоһуу уу түөлбэлэригэр (искусственный водоем) иитэн, үөскэтэн эрэ баран атыылыахха сөп. Кыыл табаны бултааһын эмиэ уустук боппуруос. Бу экология министиэристибэтин нөҥүө ыытыллар тэрээһин буолар. Биһиги онтон квота, көҥүл ылан бултуур кыахтаахпыт. Ол да буоллар нолуогу төлүү олоробут. Онон бары өттүттэн хааччахтааһын, сокуоҥҥа сатаан ситимнэспэт өйдөбүллэр бааллар. 13 көрүҥүнэн (табаны, ыты, ыҥырыаны иитии уо.д.а.) дьарыктаныахпытын сөп диэн быһа-бааччы суруллар эрээри, бу дьарыктарбыт ханна да сокуонунан чопчу мэктиэлэммиттэрэ суох. Оннооҕор таба иитэр общиналар сайдалларыгар диэн баантан кредит кыайан ылбаттар. Тоҕо диэтэр, коммерческайа суох тэрилтэ буолаллар. Онон ууһунан олорор общиналарга аналлаах сөптөөх механизмы тэрийиэххэ наада.

Ирина ХАНДЫ