Баһылыктар үлэлэрин атахтыыр эбэтэр сайыннарар?

Боломуочуйалар бэриллибиттэрэ икки өрүттээх

“Төгүрүк остуол” Бэрдьигэстээх дьаһалтатын дьиэтигэр олунньу 6 күнүгэр буолла. Улуус бары нэһилиэгин баһылыктара, улуус Сэбиэтин депутаттара, уопсастыбанньыктар кытыннылар, ол аата боппуруос кыһалҕа эҥэрдээҕин уонна сытыытык турарын туоһулуур.

Олохтоох салайыныы боломуочуйаларын туһунан сокуону толорууга ханнык кыһалҕалаах түгэннэр баалларын аһаҕастык этинэргэ Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев ыҥырда. Оттон Горнай улууһун депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Алквиад Тарасов: “Тэрээһиммит “төгүрүк остуол” киэбинэн ыытыллар, онон санааҕытын аһаҕастык этиҥ. Бу боппуруоһунан быһаччы үлэлэһэр Ил Түмэн улахан кэмитиэттэрэ миэстэтигэр баар кыһалҕалары истэн, этиилэри хомуйан, анааран, улахан докумуоҥҥа тиһэн, сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр соруктаах бу үлэлэрин уопутун саҕалаатылар. Горнай улууһун баһылыктарыттан саҕаламмыта кэрэхсэбиллээх, эһиги үтүө суобастаахтык үлэҕитин толоро сылдьаҕыт, онон ханнык кыһалҕалар баалларын үчүгэйдик билэҕит”, —  диэн эбэн эттэ.

Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников кэпсэтиигэ киириэх иннинэ олохтоох бэйэни салайыныы боломуочуйаларын туһунан сокуон историятыгар тохтоото. “2003 сыллаахха “РФ-ҕа олохтоох салайыныы уопсай бириинсиптэрин туһунан” диэн РФ сокуона олоххо киирбитэ. Онно олохтоох салайыныыга боломуочуйалар бэриллэллэрин туһунан чуолкайдык суруллар. Сирбитин-уоппутун үллэстэн, бэйэбитин бас билинэммит сайдыы суолугар үктэнэрдии туруммуппут. Дьиҥэ, бу сокуон биһиэхэ, ураты усулуобуйалаах сиргэ олорор региоҥҥа, уустуктук киирэрэ биллэр суол этэ. Арассыыйа киин регионнарыгар үчүгэйдик үлэлиэхтээх сокуон биһиэхэ эмиэ оннук үлэлиирэ биллибэтэ. Ол кэннэ өрөспүүбүлүкэбитигэр улахан дьүүллэһии кэнниттэн, 2015 сыллаахха тыа сирин нэһилиэктэригэр боломуочуйаларын хаалларыы туһунан СӨ сокуона тахсыбыта. Ол сокуонунан нэһилиэктэргэ 13 боломуочуйаны хаалларбыттара, атыттара улуус таһымыгар бэриллибитэ. Бүгүн да нэһилиэктэр боломуочуйаларын толорууга кыһалҕалар бааллар. Ол туһунан биһиги кэмитиэппит иһинэн үлэлиир депутаттар тыа сиригэр сылдьан истэллэр. Онон санааҕытын бүгүн эмиэ этиҥ, бэйэҕит көрүүлэргитин киллэриҥ”, —  диэтэ.

Василий Александрович нэһилиэктэргэ бэриллэр боломуочуйалар баһылыктар кэскиллээхтик дьаһаналларыгар кыах биэрэллэригэр тохтоото. “Билигин ханнык баҕарар саҕалааһыны дакаастыахха наада. Маныаха бары салааларынан бырагыраамалар үлэлииллэр. Баһылыктан уонна олохтоох депутаттар сэбиэттэриттэн нэһилиэк уйгута тутулуктанар. Баһылыкка министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр ааннара аһаҕас. Маныаха холобур быһыытынан нэһилиэнньэлээх пууну тупсарыы (благоустройство) бырагырааматын аҕалыам этэ. Нэһилиэктэргэ үп бөҕөтө көрүллүбүтэ. Боломуочуйалары барыларын ылан кэбистэххэ, баһылыктар киһи аһыныах балаһыанньаҕа киириэхтэрэ, үбү кэтэһии-манаһыы буолуоҕа, боломуочуйата суох эстии-быстыы барыаҕа”, —  диэтэ.

Боломуочуйа элбэх, үп кырыымчык

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин 2015 сыллаахха нэһилиэктэргэ  38 боломуочуйаттан 13 эрэ боломуочуйаны хаалларбыттарын, атына улууска бэриллибитин санатта. Уопсастыбаннаһы, олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын, баартыйалары уонна гражданнар суруктарын кытары үлэлэһэр Ил Түмэн аппараатын отделын начальнига Георгий Иванов баһылыктар ордук ханнык кыһалҕалаах боппуруоһу чорботоллорун бэлиэтээтэ. “Соторутааҕыта Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев салалталаах Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар сырыттыбыт. Онно нэһилиэктэр баһылыктара боломуочуйаларын үөрэ-көтө толоруохтарын үбүлээһин тиийбэтэ моһуоктуурун этэллэр. Ол, кырдьык, баар көстүү. Ол гынан  баран этиэм этэ, дойдубут сайдыытын туһунан Стратегия диэн улахан докумуон оҥоһулунна, өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ, онон 11 национальнай бырайыагынан кэлэр үс сылга өрөспүүбүлүкэбитигэр 35 млрд солк. курдук үп ананара былааннанар. Онон нэһилиэккит сайдыытын туһугар көхтөөхтүк үлэлэһиҥ диэн ыҥырабын. Ил Дархан ол да иһин 2019 сылы Сомоҕолоһуу сылынан биллэрдэҕэ, нацбырайыактар олоххо киирэллэригэр хас биирдии киһи кыттыстын диэн”, —  диэтэ кини.

Ол кэннэ баһылыктар сокуонунан бэриллэр хас биирдии боломуочуйаларга тохтоон санааларын этиннилэр. Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтин баһылыга Марк Парфенов боломуочуйалары биэрэр сокуон ис хоһоонугар тохтоото. “Сокуоҥҥа Саха сирин усулуобуйатыгар сөп түбэспэт ирдэбиллэр бааллар. Холобур, дьону көмүү үлэтигэр кылабыыһа холуодьастаах, бетоннаммыт массыына тохтуур сирдээх буолуохтаах диэн. Биһиги кылабыыһабытыгар оннук барсыбат. Аны, бөҕү-саҕы хомуйуу туһунан боломуочуйабытыгар тоҥоруллубут убаҕаһы таһаарарбытыгар үп көрүллүбэт.  Тыа сиригэр септик суох. Онон боломуочуйалар туһунан сокуону чопчу Саха сиригэр сөп түбэһиннэрэн уларытар наада дии саныыбын. Дьаһалта специалистарын хамнаһа кырата туспа кыһалҕа. Үрдэтэрбитигэр эмиэ үп тиийбэт. Аны улууспутугар уопсайа 11 надзорнай уорган баар. Үп тиийбэтиттэн үлэбитин ситэри толорбоппутун өйдөөбөттөр. Ыстараап бөҕөнү саайан иһэллэр”, —  диэн санаатын эттэ.

Атамай нэһилиэгин баһылыга Роман Федоров үбүлээһин туһунан эттэ. “Биһиги 10-тан тахса мөлүйүөн  бюджеппытыттан 11 мөл. солк. хамнаска барар. Атын үлэбитигэр 3 мөл. солк. эрэ хаалар курдук. Аны, ханнык баҕарар тутууну нэһилиэк эбии үбүлүөхтээҕэ (софинансирование) ирдэнэр, ол иһин харчыбыт кыаллыбакка үгүс бырайыактартан аккаастанарга күһэллэбит”, —  диэтэ.

Мытаах нэһилиэгин баһылыга Иван Петров элбэх оҕолоох ыаллар учаастактарын туһунан эттэ. “Учаастактары уотунан, гааһынан хааччыйыахтаахпыт, суолун-ииһин оҥоруохтаахпыт. Үп тиийбэт, үлэ ыытыллыбат, надзорнай уорганнар эмиэ ыстарааптыыллар”, —  диэтэ.  Улуус баһылыга Никита Андреев: “Холобур, Горнайга 400-тэн тахса ыал сиригэр оннук үлэ ирдэнэр, маныаха 1,5 млрд солк. наада, үлүгэрдээх үп”, —  диэтэ.

Киров нэһилиэгин баһылыга Егор Дьячковскай суол фондатыгар үп көрбөттөрүн ыйда. “Аны, суол бэлиэлэрин кэлиҥҥи сылларга хаста да уларыттылар. Үп бөҕөнү кутан туруорбуппутун кэннэ матырыйаала атын буолуохтаах диэн этиллибитэ, аны ону туруорбуппутун кэннэ бэлиэ кээмэйэ атын буолуохтаах диэн буолла, онно харчы бөҕө барда, ону толорботоххо надзорнай уорганнар тута ыстарааптыыллар”, —  диэтэ.

Кыаммат араҥаҕа дьиэ үп суох буолан тутуллубат. Ол туһунан эмиэ этиннилэр. “Муниципальнай фонда нэһилиэк боломуочуйатыгар сылдьар. Билиҥҥитэ 500-тэн тахса ыал уочаракка турар. Боломуочуйа баар, үбүлээһин суох кэриэтэ. Холобур, ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн мөл. солк. бюджеттан үбүлэммит, ол харчы ханна тиийиэй.  Ол аайы надзорнай уорганнар ыстарааптыыллар”, —  диэн түмүккэ кэллилэр.

Маны таһынан “төгүрүк остуол” кыттааччылара боломуочуйалар соруктара чуолкайдык ыйыллыбаттарыгар тохтоотулар. “Холобур, “участие”, “создание условий” диэн суруйаллар. Ол кыттыыбыт ханан кэлэн түмүктэнэрэ биллибэт. Холобур, “участие в профилактике терроризма и экстремизма” диэн. Ол аата камера туруорууттан саҕалаан кэтэбили барытын бэйэбитигэр ылынабыт дуо? Оттон бу аналлаах сулууспалар үлэлэрэ буолбатах дуо?” —диэн мунаараллар.

Боломуочуйалар сайдарбытыгар туһаайаллар, ол эрээри… 

Баһылыктар бу курдук санааларын хас баар боломуочуйаҕа этиннилэр. “Биһиги, баһылыктар, туох да иһин боломуочуйаларбытыттан аккаастана сатаабаппыт. Боломуочуйаларбыт биһиги үүнэрбитигэр-сайдарбытыгар кыах биэрэллэр. Ол гынан баран, үп тиийбэтигэр кэлэн барыта иҥнэр, оннооҕор дьаһалтаҕа исписэлииһинэн үлэлии кэлиэхтэрин баҕарбаттар, хамнас кырата бэрт буолан. Оттон биһиги, муниципальнай үлэһиттэр, сылын ахсын үөрэниэхтээхпит, билиибитин хаҥатыахтаахпыт буолбат дуо?! Ол үөрэҕи хааччыйар да кыахпыт суох. Онон, бу сокуон ис хоһоонун көрөн, ханнык эмэ мэхэниисими толкуйдуохха наада дии саныыбын”, —  диэн түмүгү оҥордо Маҥаны нэһилиэгин баһылыга Михаил Текеянов.

Бу курдук киэҥ ис хоһоонноох кэпсэтии таҕыста. Баһылыктар аһаҕастык сайа этиннилэр. “Олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэт улуустарга сылдьан баһылыктар, депутаттар этиилэрин истиэҕэ. Ол кэннэ Ил Түмэҥҥэ экспердэр кыттыылаах “төгүрүк остуоллары”, дьүүллэһии тэрийэр былааннаахпыт. Онно киирбит этиилэринэн сокуоҥҥа уларытыыны көҕүлүөхпүтүн сөп”, —  диэн Василий Местников түмүгэр эттэ.

Сардаана Кузьмина